المائدة ٣

حُرِّمَتْ‌ عَلَيْکُمُ‌ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ‌ وَ لَحْمُ‌ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَ‌ لِغَيْرِ اللَّهِ‌ بِهِ‌ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ مَا أَکَلَ‌ السَّبُعُ‌ إِلاَّ مَا ذَکَّيْتُمْ‌ وَ مَا ذُبِحَ‌ عَلَى‌ النُّصُبِ‌ وَ أَنْ‌ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاَمِ‌ ذٰلِکُمْ‌ فِسْقٌ‌ الْيَوْمَ‌ يَئِسَ‌ الَّذِينَ‌ کَفَرُوا مِنْ‌ دِينِکُمْ‌ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ‌ وَ اخْشَوْنِ‌ الْيَوْمَ‌ أَکْمَلْتُ‌ لَکُمْ‌ دِينَکُمْ‌ وَ أَتْمَمْتُ‌ عَلَيْکُمْ‌ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ‌ لَکُمُ‌ الْإِسْلاَمَ‌ دِيناً فَمَنِ‌ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ‌ لِإِثْمٍ‌ فَإِنَ‌ اللَّهَ‌ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌

کپی متن آیه

حُرِّمَتْ‌ عَلَيْکُمُ‌ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ‌ وَ لَحْمُ‌ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَ‌ لِغَيْرِ اللَّهِ‌ بِهِ‌ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ مَا أَکَلَ‌ السَّبُعُ‌ إِلاَّ مَا ذَکَّيْتُمْ‌ وَ مَا ذُبِحَ‌ عَلَى‌ النُّصُبِ‌ وَ أَنْ‌ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاَمِ‌ ذٰلِکُمْ‌ فِسْقٌ‌ الْيَوْمَ‌ يَئِسَ‌ الَّذِينَ‌ کَفَرُوا مِنْ‌ دِينِکُمْ‌ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ‌ وَ اخْشَوْنِ‌ الْيَوْمَ‌ أَکْمَلْتُ‌ لَکُمْ‌ دِينَکُمْ‌ وَ أَتْمَمْتُ‌ عَلَيْکُمْ‌ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ‌ لَکُمُ‌ الْإِسْلاَمَ‌ دِيناً فَمَنِ‌ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ‌ لِإِثْمٍ‌ فَإِنَ‌ اللَّهَ‌ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌

ترجمه

مکارم شیرازیبهرامپورفولادوندالهی قمشه‌ایانصاریانآیتیخرمشاهیمجتبویخرمدلصادقی تهرانیمعزیenglish

گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه‌شده، و به زجر کشته شده، و آنها که بر اثر پرت‌شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند، و باقیمانده صید حیوان درنده -مگر آنکه (بموقع به آن حیوان برسید، و) آن را سرببرید- و حیواناتی که روی بتها (یا در برابر آنها) ذبح می‌شوند، (همه) بر شما حرام شده است؛ و (همچنین) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه‌های تیر مخصوص بخت آزمایی؛ تمام این اعمال، فسق و گناه است -امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابر این، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم- امّا آنها که در حال گرسنگی، دستشان به غذای دیگری نرسد، و متمایل به گناه نباشند، (مانعی ندارد که از گوشتهای ممنوع بخورند؛) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

گوشت مردار، خون، گوشت خوك، آنچه به غير نام خدا ذبح شده، حيوان خفه شده، حيوان به كتك مرده، آنچه در اثر سقوط از بلندى مرده و آنچه با شاخ حيوان ديگرى مرده، نيم خورده‌ى درنده مگر آنچه را كه به موقع سر بريديد، آنچه براى بت‌ها ذبح شده و نيز تعيين قسمت سهم گ

بر شما حرام شده است: مردار، و خون، و گوشت خوك، و آنچه به نام غير خدا كشته شده باشد، و [حيوان حلال گوشت‌] خفه شده، و به چوب مرده، و از بلندى افتاده، و به ضرب شاخ مرده، و آنچه درنده از آن خورده باشد -مگر آنچه را [كه زنده دريافته و خود] سر ببريد- و [همچنين‌] آنچه براى بتان سربريده شده، و [نيز] قسمت كردن شما [چيزى را] به وسيله تيرهاى قرعه؛ اين [كارها همه‌] نافرمانىِ [خدا]ست. امروز كسانى كه كافر شده‌اند، از [كارشكنى در] دين شما نوميد گرديده‌اند. پس، از ايشان مترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‌] آيينى برگزيدم. و هر كس دچار گرسنگى شود، بى‌آنكه به گناه متمايل باشد [اگر از آنچه منع شده است بخورد]، بى ترديد، خدا آمرزنده مهربان است.

برای شما مؤمنان گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آن ذبیحه‌ای که به نام غیر خدا کشتند و همچنین هر حیوانی که به خفه کردن یا به چوب زدن یا از بلندی افکندن یا به شاخ زدن به هم بمیرند و نیم‌خورده درندگان جز آن را که قبلاً تذکیه کرده باشید حرام است و نیز آن را که برای بتان می‌کشند و آن را که به تیرها قسمت می‌کنید، که این کار فسق است-امروز کافران از این که به دین شما دستبرد زنند و اختلالی رسانند طمع بریدند، پس شما از آنها بیمناک نگشته و از من بترسید. امروز (به عقیده امامیه و برخی اهل سنّت روز غدیر خم و خلافت علی (ع) است) دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمتم را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است برایتان برگزیدم-پس هر گاه کسی در ایام قحطی و سختی از روی اضطرار نه به قصد گناه از آنچه حرام شده مرتکب شود، خدا بخشنده و مهربان است.

[خوردن مواد ناپاک که تناسبی با جسم و روح شما ندارند] بر شما حرام شده است [مانند] گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته اند و حیوان خفه شده و آنچه به ضرب چوب و سنگ مرده و آنچه به سبب پرت شدن از بلندی جان داده و حیوانی که به ضرب شاخ حیوان دیگر از بین رفته و حیوانی که درنده ای آن را کشته و از آن خورده، مگر آنچه را که در آستانه مرگ، قابل تذکیه بوده و شما به دستور شرع تذکیه کرده اید، و نیز آنچه برای بت ها قربانی شده، و آنچه به وسیله تیرهای قمار سهم بندی می کنید بر شما حرام گشته است. [همه] این [امور] فسق و نافرمانی [از احکام خدا] ست. امروز کفرپیشگان از [شکست] دین شما ناامید شده اند؛ بنابراین از آنان مترسید و از من بترسید. امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دینتان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم. پس هر که در حال گرسنگی شدید بی آنکه مایل به گناه باشد [به خوردن مُحرّمات بیان شده] ناچار شود، [می تواند به اندازه ضرورت از آنها بهره گیرد]؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوك و هر حيوانى كه به هنگام كشتنش نام ديگرى جز الّله را بر او بگويند، و آنچه خفه شده باشد يا به سنگ زده باشند يا از بالا درافتاده باشد يا به شاخ حيوانى ديگر بميرد يا درندگان از آن خورده باشند، مگر آنكه ذبحش كنيد. و نيز هر چه بر آستان بتان ذبح شود و آنچه به وسيله تيرهاى قمار قسمت كنيد كه اين كار خود نافرمانى است. امروز كافران از بازگشت شما از دين خويش نوميد شده‌اند. از آنان مترسيد از من بترسيد. امروز دين شما را به كمال رسانيدم و نعمت خود بر شما تمام كردم و اسلام را دين شما برگزيدم. پس هر كه در گرسنگى بى‌چاره ماند بى آنكه قصد گناه داشته باشد، بداند كه خدا آمرزنده و مهربان است.

مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نامی جز خدا به هنگام ذبحش برده باشند، و [حیوان حلال گوشت‌] خفه شده، و به ضرب [چوب و سنگ‌] مرده، و از بلندی افتاده، و شاخ خورده و آنچه درندگان از آن خورده باشند، مگر آنچه [به موقع به ذبح شرعی‌] حلال کنید و همچنین آنچه برای بتان ذبح شده است و نیز تعیین قسمت به کمک ازلام همه بر شما حرام شده است و [پرداختن به هریک از] اینها نافرمانی است، امروز کافران از دین شما [و بازگشت شما از آن‌] نومید شده‌اند، لذا از آنان نترسید و از من بترسید، امروز دین شما را به کمال رساندم و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را بر شما پسندیدم، و هرکس در مخمصه‌ای ناچار شود و مایل به گناه نباشد [و از آنچه نهی شده بخورد] بداند که خداوند آمرزگار مهربان است‌

حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوك و آنچه [به هنگام كشتنش‌] نام غير خدا بر آن برده باشند و آنچه خفه شده و با زدن مرده و از بلندى افتاده و مرده و با شاخ‌زدن كشته شده و نيم‌خورده درنده، مگر آنچه [پيش از مردن‌] به كشتن آن برسيد، و آنچه در برابر بتان- بر تخته سنگهايى كه در جاهليت بر آنها براى خدايان خويش قربانى مى‌كردند و كم كم خود اين تخته سنگها را مقدس شمردند- سر بريده و اينكه [گوشت حيوان را] به تيرهاى قرعه بخش كنيد، اينها همه بيرون شدن از فرمان [حق‌] است.- امروز كسانى كه كافر شدند از دين شما- كه بر شما يا دينتان پيروز شوند- نوميد شدند، بنابر اين از آنها مترسيد و از من بترسيد و بس. امروز دين شما را به كمال رساندم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و اسلام را دين شما پسنديدم-. پس هر كه در حال گرسنگى [به خوردن گوشتهاى منع شده‌] ناچار شود بى‌آنكه گرايش به گناه داشته باشد همانا خداوند آمرزگار و مهربان است.

(ای مؤمنان!) بر شما حرام است (خوردن گوشت) مردار، خون (جاری)، گوشت خوک، حیواناتی که به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آنها برده شود و به نام دیگران سر بریده شود، حیواناتی که خفه شده‌اند، حیواناتی که با شکنجه و کتک کشته شده‌اند، آنهائی که از بلندی پرت شده و مرده‌اند، آنهائی که بر اثر شاخ‌زدن حیوانات دیگر مرده‌اند، حیواناتی که درندگان از بدن آنها چیزی خورده و بدان سبب مرده‌اند، مگر این که (قبل از مرگ بدانها رسیده و) آنها را سر بریده باشید، حیواناتی که برای نزدیکی به بتان قربانی شده‌اند، و بر شما حرام است که با چوبه‌های تیر به پیشگوئی پردازید و از غیب سخن گوئید، همه‌ی اینها برای شما گناه بزرگ و خروج از فرمان یزدان است. از امروز کافران از (نابودن کردن) دین شما مأیوس گشته‌اند (و می‌دانند این دین ماندگار و جاودانه است)، پس از آنان نترسید و از من بترسید. امروز (احکام) دین شما را برایتان کامل کردم و (با عزّت بخشیدن به شما و استوار داشتن گامهایتان) نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آئین خداپسند برای شما برگزیدم. امّا کسی که در حال گرسنگی ناچار شود (از محرّمات سابق چیزی بخورد تا هلاک نشود) و متمایل به گناه نباشد (و عمداً نخواهد چنین کند، مانعی ندارد) چرا که خداوند بخشنده‌ی مهربان است (و از مضطرّ صرف نظر می‌کند و برای او مقدار نیاز را مباح می‌نماید).

(اینها) بر شما حرام شده است: مردار و خون (ریخته شده) و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا فروافکنده و کشته شده و (حیوان) خفه شده و چوب‌خورده و از بلندی افتاده و شاخ خورده و آنچه درنده (از آن) خورده - مگر آنچه را (از اینها) زنده دریافته، سر ببُرید - و (همچنین) آنچه روی بت‌ها سر بریده شده و (نیز) اینکه با تیرهای قرعه (حیوانی را، میان خود) بخش کنید؛ اینها فسق و نافرمانی (خدا)ست. امروز کسانی که کافر شدند از (کارشکنی در) دین شما نومید گردیدند، پس از اینان مترسید و از من بهراسید. امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و این (اسلام) را برای شما (به عنوان) طاعتی (شایسته و بایسته و پیوسته) پسندیدم‌؛ پس هرکس (در این جریان و مانند آن) دچار تنگی و تنگنایی شود، بی آنکه به گناهی متمایل باشد، (اگر آنچه را منع شده است انجام دهد) خدا همواره پوشنده‌ی رحمتگر بر ویژگان است.

حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوک و آنچه نام غیر از خدا بر آن برده شود و گلوگیر شده و کوبیده و پرتاب‌شده و شاخ‌زده و آنچه خورند ددان مگر آنچه پاک کنید و آنچه نزد بتان کشته شود و آنکه بخش کنید با تیرها این است برون‌رفتن از فرمان خدا امروز نومید شدند آنان که کفر ورزیدند از دین شما پس نترسید ایشان را و مرا بترسید امروز به انجام رسانیدم برای شما دین شما را و تمام کردم بر شما نعمتم را و پسندیدم برای شما اسلام را کیشی پس آن کس که ناچار شود در گرسنگی ناگراینده به سوی گناهی همانا خدا است آمرزنده مهربان‌

Prohibited for you are carrion, blood, the flesh of swine, and animals dedicated to other than Allah; also the flesh of animals strangled, killed violently, killed by a fall, gored to death, mangled by wild animals—except what you rescue, and animals sacrificed on altars; and the practice of drawing lots. For it is immoral. Today, those who disbelieve have despaired of your religion, so do not fear them, but fear Me. Today I have perfected your religion for you, and have completed My favor upon you, and have approved Islam as a religion for you. But whoever is compelled by hunger, with no intent of wrongdoing—Allah is Forgiving and Merciful.

ترتیل:

ترجمه:

المائدة ٢	آیه ٣	المائدة ٤
سوره : سوره المائدة نزول : ١١ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٧٤ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«مَآ أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ بِهِ»: حیوانی که به هنگام ذبح نام جز خدا بر آن برده شود. یعنی به نام دیگران و به خاطر تقرّب بدانان سر بریده شود. (أُهِلَّ) از مصدر (إهْلال) به معنی بلندکردن صدا است به نام چیزی. مانند: لات، عزّی، یا به نام کسی. مانند: انبیاء و اولیاء، به هنگام ذبح حیوان. «الْمُنْخَنِقَةُ»: خفه‌شده. «الْمَوْقُوذَةُ»: کتک‌خورده. «الْمَتَرَدِّیَةُ»: پرت‌شده. «ذَکَّیْتُمْ»: ذبح کردید. «النُّصُبِ»: جمع آن (أَنصاب)، سنگهائی که در اطراف کعبه نصب کرده بودند و آنها را می‌پرستیدند و بر روی چنین سنگهائی یا در کنار آنها حیوانات خود را برای تقرّب بدانها سر می‌بریدند. «الأزْلام»: جمع زَلَم، چوبه‌های تیر. عربها وقتی که می‌خواستند راهیِ سفری یا جنگی یا تجارتی شوند، و یا کار مهمّی - از قبیل ازدواج - انجام دهند، سه تیر برمی گرفتند و بر روی یکی: خدایم بدان فرمان داده است، و بر روی دومی: خدایم از آن نهی کرده است، می‌نوشتند، و بر روی سومی چیزی نمی‌نوشتند، آنها را بهم می‌زدند، سپس اگر اوّلی به دستشان می‌رسید، کار را انجام می‌دادند، و اگر دومی بیرون می‌آمد، کار را انجام نمی‌دادند، و اگر سومی به دستشان می‌افتاد، دوباره فال را از سر می‌گرفتند. امروزه به جای این چوبه‌ها، از دانه‌های تسبیح، مهره‌های نرد، جام قهوه، اوراق پاسور، و چیزهای نامشروع دیگر استفاده می‌نمایند و فرمان قرآن را فراموش می‌کنند. «مَخْمَصَةٍ»: گرسنگی. «مُتَجَانِفٍ»: متمایل، گراینده.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

إِنَّمَا حَرَّمَ‌ عَلَيْکُمُ‌... (۱۲) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ‌ آمَنُوا إِنَّمَا... (۲) إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ‌ أَنْ‌... (۰) قُلْ‌ لاَ أَجِدُ فِي‌ مَا أُوحِيَ‌... (۱۲) ذٰلِکَ‌ وَ مَنْ‌ يُعَظِّمْ‌ حُرُمَاتِ‌... (۲)

أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ‌ لَکُمْ‌... (۳) يَسْأَلُونَکَ‌ مَا ذَا أُحِلَ‌ لَهُمْ‌... (۱) وَ تَمَّتْ‌ کَلِمَةُ رَبِّکَ‌ صِدْقاً وَ... (۱) وَ إِذَا ضَرَبْتُمْ‌ فِي‌ الْأَرْضِ‌... (۲) يَسْتَفْتُونَکَ‌ قُلِ‌ اللَّهُ‌... (۰) وَ وَاعَدْنَا مُوسَى‌ ثَلاَثِينَ‌... (۲)

نزول

محل نزول:

این آیه در حجه الوداع در محل غدیر بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: از امامين امام باقر|باقر و امام صادق|صادق عليهماالسلام روايت گرديده كه اين آيه بعد از نصب امام على بن ابى‌طالب عليه‌السلام به امامت در روز بعد از برگشتن از انجام مناسك حج در سال حجة‌ الوداع نازل گرديده است و طاووس بن شهاب و شهر بن حوشب و اكثر مفسرين برآنند كه اين آيه در عرفه حجة‌الوداع نازل شد.

حنش از ابن عباس روايت كند كه تولد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روز دوشنبه بوده و خروج از مكه نيز روز دوشنبه بوده و ورود به مدينه نيز در روز دوشنبه بوده و سوره مائده هم در روز دوشنبه نازل گرديده و اين آيه هم در روز دوشنبه نازل شده است.

ربيع بن انس گويد: اين آيه در مسير حجة‌الوداع نازل گرديده است.

تفسیر

المیزاننمونهتفسیر نوراثنی عشریروان جاویداطیب البیانبرگزیده تفسیر نمونهتسنیم

---

• تفسیر آیات

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «3»

بر شما، (خوردن گوشت) مردار، خون، گوشت خوك و حيوانى كه به نام غير خدا ذبح شود و حيوانى (حلال گوشت) كه بر اثر خفه شدن يا كتك خوردن، يا پرت شدن يا شاخ خوردن بميرد و نيم خورده درندگان حرام شده است مگر آنكه (قبل از كشته شدن به دست درّنده،) به طور شرعى ذبح كرده باشيد. همچنين حرام است حيوانى كه براى بت‌ها ذبح شده يا به وسيله‌ى چوبه‌هاى قمار تقسيم مى‌كنيد. همه‌ى اينها نافرمانى خداست.

امروز، (روز هجده ذى‌الحجّه سال دهم هجرى كه حضرت على عليه السلام به فرمان خدا به جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله منصوب شد) كافران از (زوال)

جلد 2 - صفحه 235

دين شما مأيوس شدند، پس، از آنان نترسيد و از من بترسيد. امروز دينتان را براى شما كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان «دين» برايتان برگزيدم. پس هركه در گرسنگى گرفتار شود، بى‌آنكه ميل به گناه داشته باشد، (مى‌تواند از خوردنى‌هاى تحريم شده بهره ببرد.) همانا خداوند، بخشنده‌ى مهربان است.

نکته ها

در آيه‌ى اوّل گذشت كه بهره‌گيرى از گوشت چهارپايان، حلال است، مگر آنچه تحريم آن بعداً بيان شود. اين آيه، ده مورد از گوشت‌هاى حرام را بيان كرده است.

«منخنقة»، حيوانى است كه خفه شده باشد، چه به دست انسان يا حيوان، يا خود بخود.

«موقوذة»، حيوانى است كه با ضربه و شكنجه جان دهد. رسم عرب بر آن بوده كه بعضى حيوانات را به احترام بت‌ها، آنقدر مى‌زدند تا جان دهد و اين كار را نوعى عبادت مى‌پنداشتند. «1» «متردية»، حيوان پرت شده از بلندى و «نطيحة»، حيوانى كه بر اثر شاخ‌خوردن مرده باشد.

تحريم آنچه كه در اين آيه مطرح شده است، در سوره‌هاى انعام و نحل و بقره آمده است ولى در اين آيه، نمونه‌هاى مردار (خفّه شده، كتك خورده، شاخ خورده و ...) بيان شده است.

امام باقر عليه السلام فرمودند: «ولايت، آخرين فريضه الهى است سپس آيه‌ى‌ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» را تلاوت فرمودند». «2»

بت‌ها، مجسمه‌هايى بود كه شكل داشت؛ امّا «نصب»، سنگ‌هاى بى‌شكلى بود كه اطراف كعبه نصب شده بود و در برابرش قربانى مى‌شد و خون قربانى را بر آن مى‌ماليدند.

در آيه‌ى 109 سوره بقره، تمايل كفّار نسبت به انحراف مسلمانان از راه خودشان مطرح شده است. خداوند فرمان داد: شما اغماض كنيد تا امر الهى برسد. پس مسلمانان منتظر حكم قاطعى بودند كه كفّار را مأيوس سازد، تا اين‌كه آيه‌ى‌ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ‌ ... نازل شد.

---

«1». تفسير قرطبى.

«2». كافى، ج 1، ص 289.

جلد 2 - صفحه 236

غدير در قرآن‌

دو مطلب جداى از هم در اين آيه بيان شده است، يك مطلب مربوط به تحريم گوشت‌هاى حرام، مگر در موارد اضطرار و مطلب ديگر مربوط به كامل شدن دين و يأس كفّار كه اين قسمت كاملًا مستقلّ است، به چند دليل:

الف: يأس كفّار از دين، به خوردن گوشت مردار يا نخوردن آن ارتباطى ندارد.

ب: رواياتى كه از طريق شيعه و سنى در شأن نزول آيه آمده، در مقام بيان جمله‌ى‌ «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا» و «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» است، نه مربوط به جملات قبل و بعد از آن، كه درباره احكام مردار است.

ج: طبق روايات شيعه و سنّى، اين قسمت از آيه: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ‌ ... پس از نصب علىّ‌بن ابى‌طالب عليهما السلام به امامت در غديرخم نازل شده است.

د: غير از دلائل نقلى، تحليل عقلى نيز همين را مى‌رساند، چون چهار ويژگى مهم براى آن روز بيان شده‌است: 1. روز يأس كافران، 2. روز اكمال دين، 3. روز اتمام‌نعمت الهى بر مردم، 4. روزى كه اسلام به عنوان «دين» و يك مذهب كامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است.

حال اگر وقايع روزهاى تاريخ اسلام را بررسى كنيم، هيچ روز مهمى مانند: بعثت، هجرت، فتح مكّه، پيروزى در جنگ‌ها و ... با همه‌ى ارزشهايى كه داشته‌اند، شامل اين چهار صفت مهم مطرح شده در اين آيه نيستند؛ حتّى «حجّةالوداع» هم به اين اهميّت نيست؛ چون حج، جزئى از دين است، نه همه‌ى دين.

• امّا بعثت، اوّلين روز شروع رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است كه هرگز نمى‌توان گفت روز اوّل بعثت، دين كامل شده است.

• امّا هجرت، روز هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به فرمان خداست، روز حمله‌ى كفّار به خانه پيامبر است، نه روز يأس آنان.

• امّا روزهاى پيروزى در جنگ بدر و خندق و ... تنها كفّارى كه در صحنه‌ى نبرد بودند، مأيوس مى‌شدند، نه همه‌ى كفار، در حالى كه قرآن مى‌فرمايد: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا ...

همه كفّار مأيوس شدند.

جلد 2 - صفحه 237

• امّا حجّةالوداع كه مردم آداب حج را در محضر پيامبر صلى الله عليه و آله آموختند، تنها حج مردم با آموزش پيامبر كامل شد، نه همه‌ى دين در حالى كه قرآن مى‌فرمايد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ»

• امّا غديرخم روزى است كه خداوند فرمان نصب حضرت على را به جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله صادر كرد، تنها آن روز است كه چهار عنوان ذكر شده در آيه‌ «أَكْمَلْتُ، أَتْمَمْتُ، رَضِيتُ، يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا» با آن منطبق است.

• امّا يأس كفّار، به خاطر آن بود كه وقتى تهمت وجنگ وسوءقصد بر ضد پيامبر، نافرجام ماند، تنها اميد آنها مرگ پيامبر صلى الله عليه و آله بود. نصب علىّ‌بن ابى‌طالب عليهما السلام به همه فهماند كه اگر آن حضرت پسرى مى‌داشت، بهتر از على نبود وبا مرگ او دين او محو نمى‌شود؛ زيرا شخصى چون علىّ‌بن ابى‌طالب عليهما السلام جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله و رهبر امّت اسلام خواهد بود.

اينجا بود كه همه‌ى كفّار مأيوس شدند.

• امّا كمال دين، به خاطر آن است كه اگر مقرّرات وقوانين كامل وضع شود، ليكن براى امّت و جامعه، رهبرى معصوم وكامل تعيين نشود، مقرّرات ناقص مى‌ماند.

• امّا اتمام نعمت، به خاطر آن است كه قرآن بزرگ‌ترين نعمت را نعمت رهبرى وهدايت معرّفى كرده است، اگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از دنيا برود ومردم را بى‌سرپرست بگذارد، كارى كرده كه يك چوپان نسبت به گله نمى‌كند. چگونه بدون تعيين رهبرى الهى نعمت تمام مى‌شود.

• امّا رضايت خداوند، براى آن است كه هرگاه قانون كامل ومجرى عادل بهم گره بخورد، رضايت پروردگار حاصل مى‌شود.

اگر هر يك از اكمال دين، اتمام نعمت، رضايت حقّ و يأس كفّار به تنهايى در روزى اتفاق افتد، كافى است كه آن روز از «ايّام‌اللّه» باشد. تا چه رسد به روزى مثل غدير، كه همه‌ى اين ويژگى‌ها را يك جا دارد. به همين دليل در روايات اهل‌بيت عليهم السلام عيد غدير از بزرگ‌ترين اعياد به شمار آمده است.

آثار اشيا، گاهى مترتّب بر جمع‌بودن همه اجزاى آن است، مثل روزه كه اگر يك لحظه هم پيش از اذان، افطار كنيم، باطل مى‌شود، از اين جهت كلمه «تمام» به كار رفته است: «أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ» و گاهى به گونه‌اى است كه هر جزء، اثر خود را دارد، مثل تلاوت آيات‌

جلد 2 - صفحه 238

قرآن كه كمالش در تلاوت همه‌ى آن است و هر قدر هم خوانده شود، ثواب دارد. گاهى بعضى اجزا به گونه‌اى است كه اگر نباشد، يك مجموعه ناقص است، هر چند همه‌ى اجزاى ديگر هم باشد، مثل خلبان و راننده كه هواپيما و ماشين بدون آنها بى‌ثمر و بى‌فايده است.

رهبرى و ولايتِ حقّ هم چنين است، چون انسان را با خدا گره مى‌زند و بدون آن، آفريده‌ها و نعمت‌ها به نقمت تبديل مى‌شود وانسان را به خدا نمى‌رساند.

نگاهى به تغذيه در اسلام‌

اسلام مكتب عدل است، نه مثل غربى‌ها افراط در مصرف گوشت را توصيه مى‌كند، و نه مثل بودايى‌ها آن را حرام مى‌داند، و نه مثل چينى‌ها خوردن گوشت هر حيوانى را به هر شكلى جايز مى‌داند. در اسلام براى مصرف گوشت، شرايط و حدودى است، از جمله:

الف: گوشت حيوانات گوشتخوار را نخوريد؛ چون آلودگى‌هاى مختلف ميكربى و انگلى و ...

دارند.

ب: گوشت درندگان را نخوريد كه روح قساوت و درندگى در شما پيدا مى‌شود.

ج: گوشت حيواناتى كه موجب تنفر عمومى است، مصرف نكنيد.

د: گوشت حيوانى كه هنگام ذبح، نام مبارك خدا بر آن گفته نشده، نخوريد.

ه: گوشت مردار را نخوريد.

امام صادق عليه السلام درباره‌ى گوشت مردار فرمود: «كسى به آن نزديك نشد مگر آنكه ضعف و لاغرى و سستى و قطع نسل و سكته و مرگ ناگهانى او را گرفت».

سؤال: آيا اجازه‌ى كشتن حيوانات براى مصرف گوشت آنها، با رحمت الهى سازگار است؟

پاسخ: اساس آفرينش بر تبديل وتحوّل است. خاك، گياه مى‌شود، گياه، حيوان مى‌گردد و حيوان به انسان تبديل مى‌شود و نتيجه‌ى اين تبديل‌ها، رشد است.

پیام ها

1- اسلام، دينى جامع است و همه‌ى نيازهاى طبيعى و روحى انسان را مورد توجّه قرار داده و نظر صريح مى‌دهد. «حُرِّمَتْ»

جلد 2 - صفحه 239

2- در نظام توحيدى، بايد ذبح حيوان هم رنگ الهى داشته باشد، وگرنه حرام مى‌شود. «وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ»

3- اگر حيوان مضروب يا شاخ خورده يا پرت شده ودريده شده، هنوز رمقى در دارد و آن را ذبح كرديد، حلال مى‌شود. «إِلَّا ما ذَكَّيْتُمْ»

4- با همه‌ى مظاهر شرك، در هر شكل، بايد مبارزه كرد. «وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ»

5- مهم‌ترين روزنه‌ى اميد كفّار، مرگ پيامبر بود كه با تعيين حضرت على عليه السلام به رهبرى، آن روزنه بسته شد. الْيَوْمَ يَئِسَ‌ ...

6- اگر دشمن خارجى هم شما را رها كند، دشمن داخلى وجود دارد كه بايد با خشيت از خدا به مقابله با او رفت. «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ»

7- كفّار از دينِ كامل مى‌ترسند، نه از دينى كه رهبرش تسليم، جهادش تعطيل، منابعش تاراج و مردمش متفرّق باشند. الْيَوْمَ يَئِسَ‌ ... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌

8- اگر كفّار از شما مأيوس نشده‌اند، چه بسا نقصى از نظر رهبرى در دين شماست. الْيَوْمَ يَئِسَ‌ ... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ‌

9- دين بدون رهبر معصوم، كامل نيست. «أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ»

10- قوام مكتب به رهبرى معصوم است و تنها با وجود آن، كفّار مأيوس مى‌شوند، نه با چيز ديگر. الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا ... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌

11- همه‌ى نعمت‌ها بدون رهبرى الهى ناقص است. الْيَوْمَ‌ ... أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌

12- نصب على عليه السلام به امامت، اتمام نعمت است، «أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي» و رها كردن ولايت او كفران نعمت و ناسپاسى نعمت و عواقب بدى دارد. «1» «فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ»

... رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ‌

---

«1». نحل، 112.

جلد 2 - صفحه 240

14- اضطرار غير اختيارى، مجوّز مصرف حرام است، پس انسان نبايد به اختيار خود را مضطر كند. «اضْطُرَّ» (فعل مجهول است.)

15- قانونى كامل است كه به همه‌ى حالات و شرايط انسان توجّه داشته باشد، مخصوصاً حالت اضطرار و مخمصه. آرى، در احكام اسلام، بن‌بست نيست.

«فَمَنِ اضْطُرَّ»

16- شرايط ويژه‌ى اضطرار، نبايد زمينه‌ساز گناه و آزاد سازى مطلق شود؛ بلكه بايد به همان مقدار رفع اضطرار اكتفا كرد. «غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ»

17- از تسهيلاتى كه براى افراد مضطرّ قرار داده مى‌شود، سوء استفاده نكنيم.

«غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ» امام باقر عليه السلام در تفسير اين جمله فرمودند: «غَيْرَ مُتَجانِفٍ» كسى است كه عمداً به سراغ گناه نرود. «1»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «3»

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 13

بعد از آن مستثنيات را كه محرمات باشد بيان مى‌فرمايد:

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ: 1- حرام كرده شد بر شما مردار حيوانى كه اذهاق روح او شود بدون ذبح شرعى.

وَ الدَّمُ‌: 2- و حرام شد بر شما خون ريخته شده لقوله‌ «أَوْ دَماً مَسْفُوحاً» «1» و اهل جاهليت در حين قحطى خون را مى‌پختند و مى‌خوردند.

وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ: 3- و گوشت خوك با همه اجزاى آن، پيه و گوشت و پوست و استخوان و شير و پنير آن.

وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ‌: 4- و آنچه ذكر كرده شود و ببرند اسم غير خدا را در وقت ذبح او، مراد ذبيحه كفار است بنام لات و عزى و غير آن.

وَ الْمُنْخَنِقَةُ: 5- و حرام گردانيده شده است آنچه فشرده باشند گلوى او را تا مرده باشد، و اخناق اعم آنست كه به فعل شخصى باشد چنانكه مشركين گوسفند را خفه مى‌كردند و بعد مى‌خوردند؛ و يا بنفسه خفه شده باشد بواسطه عارضه.

وَ الْمَوْقُوذَةُ: 6- و حرام كرده شد حيوانى كه به چوب يا سنگ و مانند آن زده باشند تا مرده باشد.

وَ الْمُتَرَدِّيَةُ: 7- و آنچه از بلندى افتاده باشد و يا در چاه افتاده بميرد.

---

«1» انعام 145.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 14

وَ النَّطِيحَةُ: 8- و آنچه شاخ زده حيوان، كه مرده باشد.

وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ‌ 9- و آنچه خورده باشد درنده، بعض آن را. و از اين سته متاخره اگر قبل از موت حيات مستقره نداشته باشد نيز حكم ميته دارد و اگر با آن حيات مستقره باشد بعد از تذكيه، اكل جايز است و هو المراد بقوله‌ إِلَّا ما ذَكَّيْتُمْ‌: مگر آنچه دريابيد شما از اينها تذكيه آن را. و مراد به تذكيه قطع تمام اوداج اربعه است كه آن حلقوم و مرى و ودجان باشد با آنچه در حكم آن است، و اين در غير شتر است؛ اما در شتر نحر است كه فرو بردن كارد و غير آن در شكاف زير گلوى او. بدانكه كمترين ادراك تذكيه وقتى است كه دم حيوان يا گوش او حركت كند يا دو چشم او بهم زده شود، و اين منقول از حضرت صادق عليه السّلام و حضرت باقر عليه السّلام است. «1» وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ‌: 10- و از محرمات آنچه ذبح كرده باشند بر سنگها كه منصوب است بر حوالى بيت الحرام، و گويند نصب مفرد انصاب است، و آن سيصد و شصت سنگ بوده كه اهل جاهليت آنها را بر دور كعبه نصب كرده بودند و آنها را معظم داشته و بر آن قربانى مى‌كردند و گوشت را بالاى آن پاره پاره مى‌كردند و به قصد تقرب، خون آن را بر آن مى‌ماليدند؛ و بعد از اسلام مسلمانان گفتند: يا رسول اللّه، اهل جاهليت خانه كعبه را تعظيم مى‌كردند و به قصد قربت خون را بر آن مى‌ماليدند و ما اولى‌ايم كه آن را تعظيم كنيم. خداوند آيه‌ «لَنْ يَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها» «2» را نازل فرمود. و گفته‌اند مراد به نصب اصنامند، و بنابر اين تقدير «على» به معنى «لام» باشد، يعنى حرام است آنچه براى بتان بكشند و يا «على» به اصل خود «اى ما ذبح مسمّى على الاصنام».

وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ‌: 11- و طلب قسمت كنيد به نيزه‌هاى اقداح. و بدانكه عرب را سه تير بوده بى‌پر و پيكان كه آن را ازلام و اقداح مى‌گفتند و در يكى نوشته بود «امرنى ربّى» و در دوم «نهانى ربّى» و در سوم «غفل» بود،

---

«1» مجمع البيان ج 2 ص 157.

«2» حج 37.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 15

يعنى چيزى بر آن ننوشته بودند، و چون ايشان را سفرى يا مهمى پيش آمدى بدانها تفأل كردى، بدين طريق كه اين سه تير را در خريطه كردندى و يكى بيرون آوردى، اگر «امرنى ربّى» نوشته بود فى الحال بدان مهم اشتغال، و اگر «نهانى ربّى» بود يك سال ترك آن نمودى، و اگر «غفل» بيرون آمدى باز رجوع به خريطه كردى. و معنى استقسام به ازلام، طلب معرفت آن چيزى است كه قسمت كرده شود به ازلام براى ايشان. و اما قرعه شرعيه همچنانكه به روايت متواتره به صحت پيوسته كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله اراده سفر مى‌فرمود ميان زوجات قرعه مى‌زدند، به نام هر كدام مى‌آمد او را مستصحب خود قرار مى‌دادند «1»، از اين قسم نيست زيرا حضرت اخذ آن فرموده به اذن الهى، پس قرعه كاشف بود از معلوم حق تعالى، و همچنين آنچه اصحاب تداول مى‌نمودند از استخاره به رقاع و حصى و سبحه و آنچه فقها استعمال آن نمايند از رقاع در امور مشكله از شارع مقدس و اهل بيت او صلوات اللّه عليهم نقل نموده‌اند، پس طعنى در آن نرود؛ زيرا هم مشروع و هم طلب خير و رشد است در امورات از ذات اقدس الهى. و تجربيات بسيار، اهل حق از استخاره نموده‌اند و بر مؤمنين اين امر مخفى نيست. مجاهد گفته: مراد به ازلام، كعاب فارس و روم است كه به آن قمار بازى مى‌كنند. «2» و ابو سفيان بن وكيع گفته: مراد به آن نرد و شطرنج است. «3» و بهر تقدير ذلِكُمْ فِسْقٌ‌: اين استقسام به ازلام خروج از دائره اسلام است، زيرا آن، دخول در علم غيب و ضلال به اعتقاد آنكه طريق موصل است به قرب الهى؛ و ارتكاب آن افترا است بر او اگر مراد به «ربّى» در «امر ربّى» خداى تعالى باشد؛ و شرك است اگر مراد به آن صنم باشد؛ و اگر مراد به آن قمار و متناول باشد آنچه محرم است پس آن خروج است از امر حق تعالى و دخول در نهى او. و مى‌تواند بود كه مشار اليه «ذلكم» جميع محرمات مذكوره باشد، يعنى: ارتكاب محرمات مذكوره خروج از امر الهى است.

الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ‌: امروز و آنچه متصل به آن است از

---

«1» سيره ابن هشام، جلد 2، صفحه 297.

«2» مجمع البيان ج 2 ص 158.

«3» مجمع البيان ج 2 ص 158.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 16

ازمنه آتيه، نااميد شدند كافران از ابطال دين و رجوع شما به دين ايشان بتحليل اين خبائث و غير آن و يا از آنكه غالب گردانند شما را بر تحليل آن. و گويند مراد «اليوم» روز نزول آيه است، چه در روايت آمده كه نزول اين آيه بعد از عصر روز جمعه در عرفات در حجة الوداع‌ «1» بود.

فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ‌: پس مترسيد از فتنه ايشان و از غلبه آنها بر شما، و بترسيد از من و خالص نمائيد خشيت را براى من در ارتكاب امور و اجتناب از منهيات. مروى است كه روز جمعه حضرت رسالت خطبه‌اى انشا فرمود و در آن مجلس جمعى بسيار حاضر بودند و حضرت به همه آنها نظر، و غير از مسلمان و موحد كسى را نديد، خوشحال شد. حق تعالى اين آيه نازل فرمود كه امروز مشركان را استيلا و تسلطى بر اهل اسلام نباشد تا روز قيامت. «2» الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌: امروز كامل گردانيدم براى شما دين شما را به نصرت و اظهار غلبيت آن بر همه اديان يا به تنصيص بر قواعد عقايد و توقيف بر اصول و قوانين شرايع كه ديگر احكام آن را رقم نسخ نباشد.

وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌: و تمام كردم بر شما نعمت خود را، يا تمام كردم بر شما هدايت و توفيق، و يا به اكمال احكام، و يا به فتح مكه معظمه و هدم منار جاهليت كه به اطمينان حج گذاريد و هيچ مشرك با شما حج نگذارد، و يا اتمام نعمت فرمود به دخول جنت كه اعظم نعم است.

وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً: و اختيار نمودم براى شما اسلام را و دين پاكيزه‌تر از همه اديان نزد من همين باشد تا روز قيامت نه دين ديگر.

تنبيه- به اتفاق خاصه و جمهور از مفسرين و محدثين عامه، آيه‌ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» (الخ) در حجة الوداع در روز غدير خم نازل شد:

1- از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام مروى است كه: اين آيه بعد از آنكه حضرت رسالت صلى اللّه عليه و آله امير المؤمنين عليه السّلام را خليفه خود گردانيد در غدير خم در حين انصراف از حجة الوداع و فرمود من كنت مولاه‌

---

«1» مجمع ج 2 ص 159.

«2» مجمع ج 2 ص 158.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 17

فعلىّ مولاه» و اين آخرين فريضه‌اى بود كه حق تعالى نازل فرمود، بعد از آن هيچ فريضه نازل نشد «1»؛ پس كمال فرائض الهى به نصب امامت و خلافت امير المؤمنين عليه السّلام بوده باشد؛ و «سيّد عالم» در وقت نزول اين آيه فرمود:

«اللّه اكبر على اكمال الدّين و اتمام النّعمة و رضى الرّب برسالتى و بولاية علىّ بن أبي طالب من بعدى» بعد فرمود «من كنت مولاه فعلىّ مولاه» (الخ) «2».

2- حاكم ابو القاسم حسكانى در كتاب «شواهد التنزيل» به سند خود از ابى صالح از ابن عباس روايت نموده كه اين آيه در حق على عليه السّلام نازل شد، پس رسول خدا صلى اللّه عليه و آله دست او را گرفت و فرمود «من كنت مولاه» (الخ) «3».

3- صدر الائمه خطيب خوارزمى به سند خود از ابو هريره روايت نموده كه حضرت، مردم را در غدير خم خواند در روز پنجشنبه و امر فرمود تا زير درختان را از خار و خاشاك پاك كردند، و مردم را به ولايت على عليه السّلام دعوت فرمود، و دست او را گرفته بلند نمود چنانكه مردم سفيدى زير بغل او را مشاهده كردند و مردم از آن مكان متفرق نشدند تا آيه‌ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» (الخ) بر رسول نازل شد «4».

4- مالكى در فصول المهمه از ابو سعيد خدرى روايت نموده كه آيه‌ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ» (الخ) در خصوص على عليه السّلام نازل شد «5». و خداى تعالى پس از تبليغ امر ولايت فرمايد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» (الخ).

5- ثعلبى، امام مفسرين عامّه گفته: چون آيه‌ «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ» (الخ) نازل شد، حضرت دست على بن أبي طالب عليه السّلام را گرفته‌

---

«1» مجمع ج 2 ص 159.

«2» مجمع ج 2 ص 159.

«3» بعضى از مدارك عامّى اين حديث در كتاب احقاق الحق، جلد 3 صفحات 320 تا 336 آمده است- و نيز رجوع شود به الغدير، جلد اوّل، صفحه 210 تا 217 (طبع نجف)

«4» الغدير، صفحه 213 از جلد اوّل.

«5» الفصول المهمّه، صفحه 42 (طبع نجف)

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 18

فرمود: «من كنت مولاه فهذا علىّ مولاه» «1» 6- در ينابيع المودّه شيخ سليمان، معروف به خواجه كلان، باب 4 صفحه 36 طبع اسلامبول 1301، آمده است: ابو العباس احمد بن محمّد بن سعيد بن عقده كتابى مستقلّ در خبر غدير خمّ تأليف كرده و ناميده آن را به «الموالاة» و طرق آن 105 طريق مى‌باشد. حكايت نموده علّامه علىّ بن موسى و علىّ بن محمّد ابى المعالى الجوينى ملقّب به امام الحرمين استاد غزالى كه ديدم مجلّدى در بغداد در دست صحّافى و در آن روايات خبر غدير ثبت بود. بر جلد آن نوشته شده بود: مجلد بيست و هشتم از طرق فرمايش نبوى صلى اللّه عليه و آله «من كنت مولاه فعلىّ مولاه» و مى‌آيد بعد از آن جلد بيست و نهم. او از ديدن اين كتاب به تعجّب آمده بود. «2» احمد بن حنبل در مسند خود روايت نموده از براء بن عازب كه گفت: با رسول خدا بوديم. پس در غدير خم فرود آمدند و ندا كردند در ميان مردم الصّلوة جامعة و ميان دو درخت را پاك كردند. حضرت نماز ظهر را نمود. پس دست على را گرفت و فرمود: آيا نمى‌دانيد من اولى هستم به مؤمنان از جانشان؟

گفتند: بلى. فرمود: آيا نمى‌دانيد من اولى هستم به هر مؤمنى از نفس او؟

گفتند: بلى، پس دست على را گرفت فرمود: هر كه من مولاى اويم على مولاى اوست، پس فرمود: خدايا دوستى نما با هر كه با على دوستى كند، و دشمنى كن با هر كه دشمنى با على نمايد. پس عمر گفت: يا على، گوارا باد تو را اى پسر ابو طالب، گرديدى مولاى هر مؤمن و مؤمنه‌ «3».

فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ: پس هر كه مضطر و بيچاره شود به تناول شيئى از اين محرمات در گرسنگى و نيافتن طعام‌ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ‌: در حالتى كه ميل كننده نباشد مر گناهى را، يعنى به تلذّذ آن را نخورد و يا زياده از سد رمق تناول نكند لقوله تعالى‌ «غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ»* «4» پس اگر در حال ضرورت، بقدر سد رمق از

---

«1» احقاق الحقّ، جلد سوّم، صفحه 325 (بنقل از تفسير ثعلبى)

«2» ينابيع المودّة، صفحه 36.

«3» اين روايت، در كتاب شريف احقاق الحق، جلد 6، صفحه 234 تا 242 از كتب مختلف عامّه نقل شده است.

«4» سوره انعام، آيه 145.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 19

اين محرمات براى حفظ حيات تناول نمايد فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌: پس بدرستى كه خداى تعالى آمرزنده است مر او را در اين گناه، مهربان بر او كه به خوردن اين مقدار رخصت داد او را و بر آن مؤاخذه ننمايد، چه تضييق وقت و تشديد بنده و تكليف ما لا يطاق، خلاف حكمت و مصلحت الهى است، پس بر ذات مقدس او جايز نباشد.

عبرت- در حكاية الصالحين مروى است كه: مردى فقير پرده بر احوال خود كشيده بود و به حسب ظاهر چنان فرا مى‌نمود كه توانگر است، و حقيقت حال خود را به هيچكس ابراز نمى‌كرد. و در همسايگى او مردى غنى بود. پسرى داشت او را خيلى دوست و قرة العين پدر بود. روزى اين پسر به خانه آن فقير رفت. ديد طعامى مهيا ساخته خوردند، و به آن كودك چيزى ندادند. به خانه پدر آمد دلتنگ و گريان و صورت حال باز گفت. هر چند غذاهاى رنگارنگ براى او آوردند ساكت نشد و مى‌گفت: من از آن طعام همسايه خواهم. پدر پريشان، همسايه را حاضر نمود و گفت به او: چگونه روا باشد كه از تو صدمه بما رسد؟

فقير گفت: حاشا، اين سرّى است كه حالا ناچارم افشاى آن كنم، و اگر اين واقعه نشدى هرگز نگفتى. بدانكه ما طعام را كه خورديم بدان جهت به طفل تو نداديم كه اكل آن ما را حلال بود و بر تو و اولاد تو حرام. آن مرد گفت:

«سبحان اللّه» يك چيز چگونه بر يكى حلال و بر يكى حرام باشد؟ فقير اين آيه را تلاوت نمود كه‌ «فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ» بعد از آن گفت كه: آن مردار بود، ما را به جهت اضطرار حلال بود. و بر شما به سبب عدم اضطرار حرام. آن مرد متأسف شده گفت: چگونه جايز باشد كه تو در همسايگى من باشى به اين حال و من مخبر نباشم. قسم خورد كه از اين خانه بيرون نروى تا آنچه دارم تنصيف كنم. پس جميع اموال خود را با او مناصفه نمود. چون وفات يافت او را در خواب ديدند، پرسيدند: خداى تعالى با تو چه كرد؟ گفت:

به جهت مواسات با همسايه، مرا خداى متعال به اعلى عليين رسانيده كه مرتبه صالحين است.

تنبيه- بدانكه خوردن حرام، اعظم حجابى است بندگان را از وصول به‌

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 20

درجه ابرار، و قوى‌تر مانعى است از اتصال به عالم انوار. سراچه دل را از آن تيرگى و ظلمت و خباثت و غفلت، حاصل؛ و نفس انسانى بسبب آن به اسفل دركات، هلاكت و ضلالت واصل مى‌گردد؛ عهد پروردگار به واسطه آن فراموش و در گمراهى و سرگردانى با شياطين به سبب آن هم آغوش. آرى، دلى كه از لقمه حرام روئيده شود كجا، و قابليت انوار عالم قدس كجا، و نطفه‌اى را كه از مال مردم بهم رسيده باشد يا مرتبه رفيعه انس با پروردگار چه كار، چگونه پرتو لمعان عالم نور، به دلى تابد كه بخار غذاى حرام آن را تاريك كرده، و كى صفا براى نفسى حاصل مى‌شود كه كثافات مال مشتبه، آن را آلوده و چرك نموده؛ بهمين جهت پيغمبران نهايت تحذير از او فرمودند.

از حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله مروى است كه در بيت المقدس ملكى هر شب ندا مى‌كند كه: هر كه بخورد چيز حرامى را، خدا از او قبول نمى‌فرمايد سنتى و نه واجبى را.

در حديث قدسى خداوند فرمايد: و من لم يبال من اين يأكل لم ابال من اين باب ادخله النّار «1»: يعنى هر كه باك ندارد كه از كجا مى‌خورد، باك ندارم كه از كدام در او را داخل آتش جهنم نمايم.

پس بر هر شخص عاقل لازم است نهايت اهتمام را در معاش خود بنمايد كه فرموده: عبادت هفتاد جزء است و افضل همه اجزاء، طلب حلال است. «2» و در حديث ديگر وارد است كه عبادت ده جزء است، نه جزء آن طلب حلال باشد. «3» و اموال حرام بر سه قسم است: اول- آنكه ذاتا حرام است مثل سگ و خوك مانند آن. دوم- آنكه صفتى عارضى حرام شده مثل طعام مخلوط به زهر.

سوم- آنكه به جهت نقص خللى كه در گرفتن و دادن مال بهم رسيده، مثل ماليات به اقسامه و آنچه گرفته مى‌شود به ظلم و عدوان و غصب و دزدى و خيانت و مكر و حيله و تدليس و تفتين و رشوه و غيره.

---

«1» بحار الانوار، جلد 103، صفحه 13، حديث 63 (با اندكى تفاوت)

«2» بحار الانوار، جلد 103، صفحه 7، حديث 25- جامع الاخبار، فصل 99.

«3» بحار الانوار، جلد 103، صفحه 4، حديث 13- جامع الاخبار، فصل 99.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 21

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «3»

ترجمه‌

حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوك و آنچه بانك زده شود جز نام خدا بر آن و خفه كرده شده و بچوب مرده و بپرتاب مرده و بضرب شاخ مرده و آنچه خورده درنده مگر آنچه تذكيه نموديد و آنچه كشته شود براى بتان و آنكه قسمت گيريد به تيرها اين كار شما نافرمانى است امروز نااميد شدند آنانكه كافر شدند از دين شما پس نترسيد از آنها و بترسيد از من امروز كامل كردم براى شما دين شما را و تمام نمودم بر شما نعمت خود را و اختيار كردم براى شما اسلام را دين پس هر كه مضطر شد در گرسنگى با آنكه مايل نباشد مر گناه را پس همانا خداوند آمرزنده مهربان است.

تفسير

بيان است براى ما يتلى عليكم در آيه اوّل سوره و ذكر شده است محرمات ذاتى و عرضى از حيوان كه متداول بوده است تناول آنها در عرب مانند گوشت مردار كه با آداب شرعى ذبح نشده است و خون غير از آنچه باقى بماند در بدن حيوان بعد از ذبح شرعى كه آن پاك و حلال است گفته‌اند معمول بوده در عرب حيوان را كه مى‌كشتند خون آنرا در روده‌هايش مى‌ريختند و كباب مى‌كردند و مى‌خوردند و گوشت خوك كه مطلقا حرام است و قابل تذكيه نيست و داراى مضارى است كه در جسم و روح خورنده تأثير مينمايد و خوردن آن در ميان عرب و غيره متعارف بوده و هست براى‌

---

جلد 2 صفحه 171

آنكه گفته‌اند لذيذ و چرب است و باين جهت از بين حيواناتى كه گوشت آنها با لذات حرام است تخصيص بذكر يافته است و آن حيوانيكه در موقع ذبح آن بجاى آنكه بسم اللّه بگويند گفته شود بنام لات يا عزّى و يا ساير بت‌ها و از حضرت باقر (ع) در عيون روايت نموده كه آن حيوانيست كه براى بت‌ها كشته شود و شايد مراد همين معنى باشد چون وقتى نام بت در موقع ذبحش برده شد صادق است براى بت كشته شده يعنى براى تعظيم او كشته شده است و محتمل است مراد آن باشد كه براى تقرب به بت‌ها كشته شود و باين عنوان اعلان شده باشد و انصاف آنستكه لفظ احل در آيه كه بمعنى رفع صوت است مشعر باين معنى است و آن حيوانيكه بفشردن گلو بميرد چنانچه معمول مجوس بوده و در آنزمان باين نحو كشتار ميكردند و آن حيوانيكه بضرب شديد چوب مرده باشد كه آنهم متعارف بوده است و آن حيوانيكه از بلندى پرتاب شود و بميرد و آن حيوانى كه بضرب شاخ حيوان ديگر بميرد و آن حيوانيكه حيوان درنده آن را پاره كرده باشد و باين سبب مرده باشد و آن حيوانيكه براى تقرب بآنچه منصوب شده است براى پرستش كشته شود مانند آتشكده و درخت و سنگ‌هائى كه بديوار كعبه يا ساير معابد نصب مينمودند و عناوين مذكوره بعد از نقل روايت عيون باين تقريب در آنحديث تفسير شده و كيفيت تقسيم با تير را باين نحو بيان فرموده‌اند كه كشتار را باسم ده نفر ده قسمت مى‌كردند هفت نفر از آنها بتفاوت از يك سهم تا هفت سهم داشتند و سه نفر بى‌سهم بودند و ده تير هم بوده و هر يك از آن تيرها اسمى داشته كه بواسطه آن اسم معلوم مى‌شد كه صاحب آن بى‌سهم است يا سهم‌دار و بر فرض داشتن چند سهم دارد و اين تيرها را يك يك از محل خود بيرون ميآوردند و بالاخره هر يك از آن سه نفر كه سهم نداشتند بايد ثلث قيمت آنحيوان را بدهند و سايرين گوشت آن را بخورند و اين چون قمار بود خداوند حرام فرمود و قمى مثل روايت عيون را نقل نموده و در فقيه و تهذيب هم قريب بمعناى اين روايت را از حضرت جواد (ع) نقل نموده تفاوتى كه دارد موقوذه را تفسير فرموده بآنحيوانيكه بواسطه مرض مرده باشد و بعضى گفته‌اند مراد از استقسام بازلام طلب قسمت رزق است چون معمول بوده كه وقتى مى‌خواستند بامرى اقدام نمايند از قبيل سفر براى طلب رزق و غيره سه تير انتخاب مينمودند بيكى مينوشتند خدا مرا امر كرده است بديگرى مينوشتند خدا مرا نهى فرموده و سومى را ننوشته مى‌گذاردند اگر

---

جلد 2 صفحه 172

امر بيرون ميآمد اقدام مينمودند و اگر نهى بيرون مى‌آمد اجتناب مى‌كردند و اگر ننوشته بيرون ميآمد عمل را تكرار مينمودند تا تكليف معلوم شود و اين عمل را در غير محلّ مينمودند و در بعضى از اخبار باين امر اشاره شده است و در اواخر سوره ذكر خواهد شد انشاء اللّه تعالى و اين مقدار از اختلاف بنظر حقير موجب تعارض بين روايات نيست زيرا ممكن است مراد معنى اعم باشد يا هر يك مستقلا اراده شده باشد چنانچه مكرر اشاره شده است كه استعمال لفظ در اكثر از يك معنى جائز و در معانى قرآنيه شايع است و در مجمع از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه هر يك از محرمات مذكوره در آيه اگر تذكيه شود حلال است غير از خوك و خون كه قابل تذكيه نيست و عياشى از حضرت رضا (ع) نقل نموده كه متردّيه و نطيحه و آنچه خورده است او را درنده وقتى تذكيه آن را ادراك نمودى حلال است و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه كمتر چيزيكه بسبب آن ادراك تذكيه ميشود آنستكه وقتى بحيوان برسى گوش يا دم يا چشم خود را حركت بدهد و در كافى از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه وقتى چشم بهمزند يا پا بزمين بسايد يا دم تكان دهد تذكيه‌اش ادراك شده است و باين معنى روايات ديگرى هم نقل شده است كه خلاصه آنها آنستكه هر يك از عناوين مذكوره در صورتى موجب تحريم است كه بآن سبب حيوان بميرد ولى اگر حيوان بآن سبب نمرد و تذكيه شرعيه در حال حياة بر آن واقع شد حلال ميشود و در جمله ذلكم فسق ممكن است مشار اليه تمام مذكورات باشد ولى اقرب آنستكه همان طلب قسمت بتوسط تيرها باشد كه بيان شد و انصاف آنستكه نسبت فسق باين عمل با معنى اول كه صريحا در روايات عيون و فقيه و تهذيب و قمى ذكر شده است انسب و اوضح است زيرا كه عمل بمعنى مذكور در كلام مفسرين كه ثانيا ذكر شد صريح در فسق نيست زيرا كه ممكن است مراد قرعه و استخاره و تفال و امثال اينها باشد مگر آنكه گفته شود اين عمل را بعنوان استعلام از غيب بتوسط خداهاى باطله خودشان مينمودند يا بعنوان كهانت و اخبار قطعى از غيب ميكردند و آثار خارجى از قبيل ملكيت و نسب و نفى آندو و امثال اينها بر آن مرتب ميكردند و در هر حال معنى اوّل انسب بمفاد آيه و اسلم از اشكال و صريح روايات است و معنى دوم عنوان كلى است كه مربوط بعناوين مذكوره در آيه نيست و بايد بتكلف تطبيق شود و الّا اجنبى از آنها و امر مستقلى ميشود كه از آن نهى شده است و اين خلاف ظاهر و خارج از اسلوب محاورات است‌

---

جلد 2 صفحه 173

و اللّه اعلم و ياس كفار از مداخله در عقايد مسلمانان وقتى است كه ثبات قدم آنها در دين واضح و آشكار شود و خداوند فتح و ظفر را نصيب آنها فرمايد و آخرين دستور كلى دينى آنها مبين گردد كه در هر حكمى و حادثه كه براى آنها روى دهد بدانند تكليف خود را و اين ميسور نگردد مگر به نصب امام و مرجع احكام چنانچه قمى فرموده كه فرمود يعنى امام (ع) اين معنى وقتى محقق شد كه ولايت امير المؤمنين (ع) نازل گرديد پس ديگر جاى ترس از كفار كه اخلال در دين مسلمانان نمايند باقى نميماند و ترس منحصر بعقوبت الهى ميشود در مخالفت اوامر و نواهى او و ولىّ وقت كه اطاعت او مقرون باطاعت خدا است و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده در ذيل اليوم اكملت لكم دينكم كه نازل شد بعد از آنكه نصب فرمود پيغمبر (ص) امير المؤمنين (ع) را بخلافت خود در روز غدير خم وقتى كه از حجة الوداع مراجعت ميفرمود و اين آخر حكمى بود كه خداوند فرمود و بعد از آن ديگر حكمى نفرمود و در كافى از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه احكام بتدريج پى در پى نازل شد و آخر آنها ولايت بود پس نازل شد اليوم اكملت لكم دينكم و بعد از آن ديگر حكمى نازل نشد و عياشى و قمى نيز اين معنى را از آنحضرت نقل نموده‌اند و در برهان اخبارى از عامه و خاصه باين معنى نقل نموده است كه متواتر بلكه زايد از حد تواتر است و فيض ره فرموده همانا كامل شد فرائض الهى بولايت براى آنكه پيغمبر (ص) آنچه را بوديعت گذارده بود خداوند نزد او از علم به على (ع) و ذريه اطهار او كه هر يك بعد از ديگرى اوصياء آنحضرت بودند سپرد و چون آنها قائم مقام آن حضرت شدند و مردم متمكن از رجوع بآنها در حلال و حرام گرديدند و اين سيره مرضيه مستمر گرديد دين كامل و نعمت تمام شد و اين معنى بعينه از ائمه عليهم السلام وارد شده است و در خطبه غدير خواهد آمد انشاء اللّه تعالى و الحمد للّه على نعمائه حقير عرض ميكنم معلوم ميشود دين بدون ولايت ناقص است و نعمت بى‌وجود امام ناتمام و اسلام بدون امامت مرضى خداوند نيست لذا روايت شده است كه بعد از نزول اين آيه عمر گريه كرد پيغمبر (ص) فرمود چرا گريه مى‌كنى او عرض كرد براى اينكه دين ناقص بود و امروز كامل شد پيغمبر (ص) تصديق فرمود او را و بعد از اين آيه پيغمبر (ص) هشتاد و يكروز بيشتر حيات نداشت و در روز دوشنبه بيست و هشتم يا بيست و نهم ماه صفر بجوار رحمت الهى مستقر گرديد و ظاهر اين روايات آنستكه اين جمله از اين آيه مستقلا نازل شده است‌

---

جلد 2 صفحه 174

و مربوط بسابق نيست اگر چه ممكن است در وجه ربط آن بما قبل گفته شود كه چون اين آيه آخرين آيات نازله در احكام است پس شريعت و دين كامل و نعمت الهى تمام شده است ولى انصاف آنستكه ذكر محرمات چندى مناسب با اين مقدار اهميّت نيست و مطلب همانستكه در روايات متواتره از خاصه و عامه نقل شده است كه اين جمله در روز غدير خم نازل گرديده و بمناسبت امر ولايت اكمال دين شده است و منافى نيست با آنكه صدر آيه هم در همان روز نازل شده باشد و در هر حال اين قسمت بمنزله جمله معترضه است كه بآن اثبات كمال دين اصولا و فروعا ميشود كه ديگر نسخ در آن راه ندارد و مزيدى بر آن متصور نيست و اين دين باقى است تا روز قيامت و حلقه رسالت ختم شده بوجود خاتم انبياء و مرسلين و بعد از اين حكم اضطرار در خوردن محرمات مذكوره را بيان ميفرمايد كه كسيكه مضطر شود بخوردن يكى از آن محرمات در قحطى با آنكه متعمد بگناه نباشد چنانچه قمّى ره از امام باقر (ع) نقل نموده همانا خداوند آمرزنده و مهربانست و مؤاخذه نمى‌فرمايد فيض ره فرموده متمايل بگناه و متعمد نبودن بآنستكه براى لذت نخورد و زياده از حد رخصت تناول ننمايد چنانچه در تفسير قول خداوند غير باغ و لا عاد در سوره بقره گذشت و بنظر حقير قيد براى تحقق معنى اضطرار است و تأكيد همان معنى را مينمايد يعنى اضطرار موجب اينعمل شده باشد نه ميل بگناه و رغبت بمعصيت و در كلام امام (ع) تفسير بلازم شده است و اللّه اعلم ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

حُرِّمَت‌ عَلَيكُم‌ُ المَيتَةُ وَ الدَّم‌ُ وَ لَحم‌ُ الخِنزِيرِ وَ ما أُهِل‌َّ لِغَيرِ اللّه‌ِ بِه‌ِ وَ المُنخَنِقَةُ وَ المَوقُوذَةُ وَ المُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَل‌َ السَّبُع‌ُ إِلاّ ما ذَكَّيتُم‌ وَ ما ذُبِح‌َ عَلَي‌ النُّصُب‌ِ وَ أَن‌ تَستَقسِمُوا بِالأَزلام‌ِ ذلِكُم‌ فِسق‌ٌ اليَوم‌َ يَئِس‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُم‌ فَلا تَخشَوهُم‌ وَ اخشَون‌ِ اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ وَ أَتمَمت‌ُ عَلَيكُم‌ نِعمَتِي‌ وَ رَضِيت‌ُ لَكُم‌ُ الإِسلام‌َ دِيناً فَمَن‌ِ اضطُرَّ فِي‌ مَخمَصَةٍ غَيرَ مُتَجانِف‌ٍ لِإِثم‌ٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ «3»

حرام‌ ‌شده‌ ‌است‌ ‌بر‌ ‌شما‌ مؤمنين‌ حيواناتي‌ ‌که‌ بدون‌ تزكيه‌ مرده‌اند و خون‌ و گوشت‌ خوك‌ و آنچه‌ قرباني‌ ميكنند و نام‌ ‌خدا‌ ‌را‌ نمي‌برند و حيواناتي‌ ‌که‌ خفه‌ شده‌اند و حيواناتي‌ ‌که‌ بتوسط سنگ‌ و چوب‌ ‌که‌ بآنها ميزنند ‌تا‌ بميرند و حيواناتي‌ ‌که‌ ‌از‌ جاي‌ مرتفع‌ مياندازند ‌ يا ‌ ‌در‌ چاه‌ مي‌افتند و ميميرند و حيواناتي‌ ‌که‌ بيك‌ ديگر شاخ‌ ميزنند ‌تا‌ يكي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بميرد و حيواناتي‌ ‌که‌ درندگان‌ ‌آنها‌ ‌را‌ پاره‌ ميكنند و ميخورند مگر ‌آنها‌ ‌را‌ تذكيه‌ كنيد ‌تا‌ نيمه‌ جاني‌ دارند و حيواناتي‌ ‌که‌ ‌براي‌ بتها و خدايان‌ مشركين‌ قرباني‌ ميكنند و حيواناتي‌ ‌که‌ بطريق‌ قمار تقسيم‌ ميكنند ‌اينکه‌ فسق‌ و معصيت‌ و خروج‌ ‌از‌ طاعت‌ ‌است‌ امروز مأيوس‌ شدند كساني‌ ‌که‌ كافر شدند ‌از‌ دين‌ ‌شما‌ ‌از‌ ‌آنها‌ بيم‌ نداشته‌ باشيد و ‌از‌ ‌من‌ ‌که‌ خداي‌ ‌شما‌ هستم‌ بترسيد امروز كامل‌ كردم‌ ‌براي‌ ‌شما‌ دين‌ ‌شما‌ ‌را‌ و تمام‌ كردم‌ ‌بر‌ ‌شما‌ نعمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ و راضي‌ شدم‌ ‌براي‌ ‌شما‌ دين‌ اسلام‌ ‌را‌ ‌پس‌ كسي‌ ‌که‌ مضطر شد ‌در‌ قحطي‌ و نميخواهد مرتكب‌ حرام‌ شود مانعي‌ ندارد بقدر رفع‌ اضطرار ‌از‌ ميته‌ بخورد ‌پس‌ محققا ‌خدا‌ آمرزنده‌ و مهربان‌ ‌است‌ كلام‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ چند مقام‌ واقع‌ ميشود:

(مقام‌ اول‌)

آنكه‌ معاندين‌ ترتيب‌ نزول‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌را‌ ‌از‌ روي‌ عناد ‌با‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ السّلام‌

جلد 6 - صفحه 296

و غصب‌ خلافت‌ ‌بر‌ ‌هم‌ زدند، جمله‌ اليَوم‌َ يَئِس‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا و اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ مربوط باين‌ ‌آيه‌ نيست‌ و ‌بعد‌ ‌از‌ ‌آيه‌ يا أَيُّهَا الرَّسُول‌ُ بَلِّغ‌ ما أُنزِل‌َ إِلَيك‌َ ‌در‌ غدير خم‌ هيجدهم‌ ذي‌ الحجه‌ نازل‌ ‌شده‌ و ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌بعد‌ ‌از‌ جمله‌ وَ أَن‌ تَستَقسِمُوا بِالأَزلام‌ِ جمله‌ فَمَن‌ِ اضطُرَّ فِي‌ مَخمَصَةٍ بوده‌، و شاهد ‌بر‌ ‌اينکه‌ مدعي‌ اموري‌ ‌است‌:

امر اول‌‌-‌ آيات‌ شريفه‌ قرآن‌ ‌که‌ مشابه‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌در‌ سوره‌ بقره‌ ‌آيه‌ 172 إِنَّما حَرَّم‌َ عَلَيكُم‌ُ المَيتَةَ وَ الدَّم‌َ وَ لَحم‌َ الخِنزِيرِ وَ ما أُهِل‌َّ بِه‌ِ لِغَيرِ اللّه‌ِ فَمَن‌ِ اضطُرَّ غَيرَ باغ‌ٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثم‌َ عَلَيه‌ِ إِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ و ‌در‌ سوره‌ انعام‌ ‌آيه‌ 145 قُل‌ لا أَجِدُ فِي‌ ما أُوحِي‌َ إِلَي‌َّ مُحَرَّماً عَلي‌ طاعِم‌ٍ يَطعَمُه‌ُ إِلّا أَن‌ يَكُون‌َ مَيتَةً أَو دَماً مَسفُوحاً أَو لَحم‌َ خِنزِيرٍ فَإِنَّه‌ُ رِجس‌ٌ أَو فِسقاً أُهِل‌َّ لِغَيرِ اللّه‌ِ بِه‌ِ فَمَن‌ِ اضطُرَّ غَيرَ باغ‌ٍ وَ لا عادٍ فَإِن‌َّ رَبَّك‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ و ‌در‌ سوره‌ نحل‌ ‌آيه‌ 115 إِنَّما حَرَّم‌َ عَلَيكُم‌ُ المَيتَةَ وَ الدَّم‌َ وَ لَحم‌َ الخِنزِيرِ وَ ما أُهِل‌َّ لِغَيرِ اللّه‌ِ بِه‌ِ فَمَن‌ِ اضطُرَّ غَيرَ باغ‌ٍ وَ لا عادٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ و ‌از‌ واضحات‌ و بديهيات‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ حكم‌ موجب‌ يأس‌ كفار و اكمال‌ دين‌ و اتمام‌ نعمت‌ نيست‌ بلكه‌ بايد امر مهمي‌ ‌که‌ روح‌ ايمان‌ ‌باشد‌ مثل‌ ولاية امير المؤمنين‌ و نصب‌ ‌او‌ ‌بر‌ خلافت‌ و آخرين‌ فريضه‌ الهي‌ ‌باشد‌ و اللّه‌ الهادي‌.

امر دوم‌‌-‌ اخباري‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌خود‌ عامه‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ وارد ‌شده‌ ‌که‌ فعلا آنچه‌ ‌در‌ نظر ‌است‌ شش‌ حديث‌ ‌است‌: 1‌-‌ صدر الأئمه‌ موفق‌ ‌إبن‌ احمد خوارزمي‌.

2‌-‌ ابراهيم‌ ‌بن‌ ‌محمّد‌ حمويني‌ ‌از‌ شيخ‌ تاج‌ الدين‌. 3‌-‌ ابو نعيم‌ ‌از‌ ‌علي‌ ‌بن‌ عامر.

4‌-‌ حمويني‌ ‌از‌ ابو منصور ‌بن‌ شهردار. 5‌-‌ ابو نعيم‌ رفعه‌ ‌تا‌ قيس‌ ‌بن‌ ربيع‌.

6‌-‌ صاحب‌ المناقب‌ ‌از‌ ‌محمّد‌ ‌بن‌ اسحق‌.

و مضمون‌ ‌اينکه‌ اخبار اينكه‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌در‌ غدير خم‌ ‌علي‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌را‌ بقدري‌ بلند كرد ‌که‌ زير بغل‌ پيغمبر نمايان‌ شد و فرمود

(‌من‌ كنت‌ مولاه‌ فهذا ‌علي‌ مولاه‌)

جلد 6 - صفحه 297

‌تا‌ آخر دعاء ‌آن‌ حضرت‌ و اشعار حسان‌ ‌بن‌ سامت‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌در‌ محضر ‌رسول‌ اللّه‌ سروده‌ نقل‌ كردند و متفرق‌ نشدند ‌تا‌ اينكه‌ نازل‌ شد اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ الايه‌ و پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود

(اللّه‌ اكبر ‌علي‌ اكمال‌ الدين‌ و تمام‌ النعمة و رضا الرب‌ برسالتي‌ و الولاية لعلي‌ الخبر).

امر سوم‌‌-‌ اخباري‌ ‌که‌ ‌در‌ كتب‌ شيعه‌ نقل‌ ‌شده‌ ‌که‌ فعلا 15 حديث‌ ‌در‌ نظر ‌است‌ 1‌-‌ ‌علي‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌در‌ تفسيرش‌. 2‌-‌ ‌إبن‌ بابويه‌ ‌از‌ ‌محمّد‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌بن‌ اسحق‌.

3‌-‌ طبرسي‌ ‌از‌ مهدي‌ ‌بن‌ نزار الحسني‌. 4‌-‌ طبرسي‌ ‌از‌ دو امام‌ بزرگوار حضرت‌ باقر (ع‌) و حضرت‌ صادق‌ (ع‌). 5‌-‌ شيخ‌ طوسي‌ ‌در‌ امالي‌ ‌از‌ شيخ‌ مفيد ‌از‌ احمد ‌إبن‌ ‌محمّد‌ ‌بن‌ حسن‌ ‌بن‌ وليد. 6‌-‌ طوسي‌ ‌از‌ ابي‌ المفضل‌. 7‌-‌ طوسي‌ ‌از‌ غضائري‌.

8‌-‌ عياشي‌ بسند ‌خود‌ ‌از‌ زرارة. 9‌-‌ عياشي‌ ‌از‌ خزاعي‌. 10‌-‌ عياشي‌ ‌از‌ ‌إبن‌ اذينة 11‌-‌ عياشي‌ ‌از‌ هشام‌ ‌بن‌ سالم‌. 12‌-‌ سليم‌ ‌بن‌ قيس‌ ‌از‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ ‌السلام‌.

13‌-‌ احتجاج‌ طبرسي‌ ‌از‌ مهدي‌ ‌بن‌ ابي‌ حرب‌ الحسيني‌. 14‌-‌ ‌إبن‌ بابويه‌ ‌از‌ سعد ‌بن‌ ‌عبد‌ اللّه‌. 15‌-‌ ‌إبن‌ بابويه‌ ‌از‌ حسن‌ ‌بن‌ ‌محمّد‌ ‌بن‌ سعيد هاشمي‌. و ‌اينکه‌ اخبار بسيار مفصل‌ ‌است‌ بايد رجوع‌ كنيد بغاية المرام‌، و اخبار ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ بسيار ‌است‌ و ‌در‌ كتب‌ مفصله‌ مسطور ‌است‌.

(مقام‌ دوم‌)

اشكال‌ كردند مگر دين‌ اسلام‌ قبل‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ روز ناقص‌ و ‌غير‌ مرضي‌ الهي‌ بوده‌ ‌که‌ امروز كامل‌ و مرضي‌ ‌شده‌.

جواب‌‌-‌ مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ دين‌ اسلام‌ عبارت‌ ‌از‌ مجموعه‌ عقائد حقه‌ و اخلاق‌ فاضله‌ و احكام‌ شرعيه‌ ‌است‌ و ‌تا‌ آخرين‌ حكم‌ الهي‌ نيايد تمام‌ و كامل‌ نيست‌ و بالاخص‌ مسئله‌ ولايت‌ ‌که‌ بمنزله‌ روح‌ ‌است‌ ‌در‌ كالبد پيكر اسلام‌ ‌که‌ ‌اگر‌ كسي‌ معتقد بجميع‌ عقائد حقه‌ ‌باشد‌ و متخلق‌ بجميع‌ اخلاق‌ فاضله‌ و متعبد بجميع‌ عبادات‌ و داراي‌

جلد 6 - صفحه 298

ولايت‌ نباشد دينش‌ و اسلامش‌ مرده‌ بي‌ روح‌ ‌است‌، بعين‌ مثلش‌ مثل‌ نماز ‌است‌ ‌که‌ جامع‌ جميع‌ آداب‌ و وظائف‌ ‌باشد‌ ولي‌ قصد قربت‌ و خلوص‌ ‌در‌ ‌او‌ نباشد ‌اينکه‌ نماز همان‌ نمازيست‌ ‌که‌ ‌در‌ اخبار دارد (سوداء مظلمة) و امر ميشود ‌که‌ بزنيد بصورت‌ صاحبش‌ و نماز ‌در‌ حق‌ ‌او‌ نفرين‌ ميكند ميگويد ضيعتني‌ ضيعك‌ اللّه‌ و علة ‌او‌ ‌را‌ ‌خدا‌ بيان‌ ميفرمايد لانه‌ يريد ‌به‌ غيري‌.

و نيز اشكال‌ كردند ‌که‌ وجه‌ يأس‌ كفار ‌در‌ ‌اينکه‌ روز چه‌ بوده‌.

جواب‌‌-‌ كفار بگمان‌ ‌خود‌ مي‌پنداشتند ‌که‌ تمام‌ ‌اينکه‌ عظمت‌ و پيش‌ رفت‌ اسلام‌ دائر مدار وجود شخص‌ رسالت‌ ‌است‌ و انتظار داشتند ‌که‌ ‌پس‌ ‌از‌ رحلتش‌ چون‌ اولادي‌ و جاي‌ گيري‌ ندارد يك‌ مرتبه‌ حمله‌ كنند باسلام‌ و مسلمين‌ متفرق‌ ميشوند و ‌بر‌ ميگردند بهمان‌ كفر اولي‌ و ‌بعد‌ ‌از‌ اينكه‌ فهميدند جانشين‌ معين‌ فرمود و سر پرست‌ ‌براي‌ مسلمين‌ مقرر شد لذا مأيوس‌ شدند، و علت‌ اينكه‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌در‌ مقام‌ معارضه‌ و مدافعه‌ و مجاهده‌ و مقاتله‌ ‌بر‌ نيامد و خانه‌ نشين‌ شد همين‌ ‌بود‌ ‌که‌ اختلاف‌ ‌بين‌ مسلمين‌ ايجاد نشود و كفار حمله‌ باسلام‌ و مسلمين‌ نكنند و اساس‌ دين‌ برهم‌ نخورد و ‌بعد‌ ‌اينکه‌ بيان‌ روشن‌ احتياج‌ بتمحلات‌ و توجيهات‌ بعض‌ مفسرين‌ نداريم‌

(مقام‌ سوم‌)

‌در‌ شرح‌ الفاظ ‌آيه‌ شريفه‌ سؤال‌‌-‌ ‌غير‌ ‌از‌ دم‌ و لحم‌ خنزير ساير حيوانات‌ مذكوره‌ ‌در‌ ‌آيه‌ مثل‌ ‌ما اهل‌ لغير اللّه‌ و منخنقة و موقوذة و متردية و نطيحة و ‌ما اكل‌ السبع‌ تماما ميته‌ ‌است‌ ‌که‌ اولاد مذكور ‌شده‌ وجه‌ بيان‌ اينها چيست‌.

جواب‌‌-‌ ميته‌ ‌در‌ لغت‌ و عرف‌ و نزد ملل‌ عالم‌ همان‌ حيوانيست‌ ‌که‌ بمرگ‌ طبيعي‌ ‌از‌ دنيا برود و ‌اينکه‌ افراد ‌را‌ جزو ميته‌ نمي‌شمارند بلكه‌ ‌هر‌ طائفه‌اي‌ بيك‌ طريق‌ حيوان‌ ميكشند و مذكي‌ ميدانند، يك‌ دسته‌ ‌در‌ دوره‌ جاهليت‌ بسنگ‌ و چوب‌ ميكشتند

جلد 6 - صفحه 299

و ميخوردند ‌که‌ ‌آن‌ ‌را‌ قتل‌ صبر ميگويند و بهمين‌ مطلب‌ اشاره‌ دارد فرمايش‌ حضرت‌ زين‌ العابدين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌که‌ فرمود

(انا ‌إبن‌ ‌من‌ قتل‌ صبرا و كفي‌ بذلك‌ فخرا)

اينست‌ مراد موقوذة، و مشركين‌ ‌در‌ كشتن‌ حيوانات‌ اسامي‌ بتها ‌را‌ مي‌بردند و ‌اينکه‌ معني‌ ‌ما اهل‌ لغير اللّه‌ ‌است‌، و بعضي‌ ريسمان‌ ‌ يا ‌ چوب‌ بگردن‌ حيوان‌ فشار ميدادند ‌تا‌ خفه‌ شود ‌که‌ منخنقة ‌باشد‌، و بعضي‌ ‌از‌ كوه‌ ‌ يا ‌ مكان‌ مرتفعي‌ ‌او‌ ‌را‌ ميانداختند ‌تا‌ بميرد ‌که‌ متردية ‌باشد‌، و بعضي‌ دو گوسفند ميآوردند ‌که‌ بيكديگر شاخ‌ بزنند و ‌آن‌ گوسفندي‌ ‌که‌ مغلوب‌ و مقتول‌ ميگشت‌ ميخوردند ‌که‌ نطيحة ‌باشد‌، و بعضي‌ بقيه‌ مأكولات‌ سباع‌ ‌را‌ ميخوردند و امروز ‌هم‌ عقيده‌ بسياري‌ ‌از‌ ملل‌ خارجه‌ ‌است‌ ‌که‌ حيوانات‌ ‌را‌ بايد طوري‌ كشت‌ ‌که‌ خون‌ ‌از‌ ‌او‌ خارج‌ نشود و تمام‌ قوت‌ ‌او‌ ‌در‌ خون‌ ‌او‌ ‌است‌، و اينكه‌ ‌در‌ لسان‌ متشرعه‌ تمام‌ ‌را‌ ميته‌ مينامند ‌يعني‌ حكم‌ ميته‌ ‌را‌ دارد ‌از‌ جهت‌ حرمت‌ اكل‌ و نجاست‌ و عدم‌ جواز نماز ‌در‌ ‌آن‌ و عدم‌ جواز بيع‌ و امثال‌ اينها چنانچه‌ مذبوح‌ ‌غير‌ مسلم‌ ‌را‌ ‌هم‌ احكام‌ ميته‌ ‌بر‌ ‌او‌ بار ميكنند مثل‌ يهود و نصاري‌ و مجوس‌ و ساير كفار، و ‌از‌ اينجا معلوم‌ ميشود ‌که‌ استثناء الا ‌ما ذكيتم‌ استثناء منقطع‌ ‌است‌.

و اما جمله‌ وَ ما ذُبِح‌َ عَلَي‌ النُّصُب‌ِ عطف‌ ‌بر‌ الميتة ‌است‌ ‌يعني‌ حرمت‌ عليكم‌ ‌ما ذبح‌ ‌علي‌ النصب‌، و نصب‌ بتهاي‌ مشركين‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌از‌ سنگ‌ تراشيده‌ بودند و ‌بر‌ ‌آنها‌ قرباني‌ ميكردند و خون‌ ‌او‌ ‌را‌ ببت‌ ميماليدند و ‌از‌ اينجا ‌است‌ ‌خدا‌ ميفرمايد لَن‌ يَنال‌َ اللّه‌َ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها حج‌ ‌آيه‌ 37.

و اما جمله‌ وَ أَن‌ تَستَقسِمُوا بِالأَزلام‌ِ ‌در‌ روايت‌ حضرت‌ ‌عبد‌ العظيم‌ (ع‌) ‌از‌ حضرت‌ جواد ‌عليه‌ السّلام‌ دارد ‌که‌ ده‌ نفر ميشدند و يك‌ شتر ميخريدند و ده‌ رقعه‌ مينوشتند ‌هر‌ كدام‌ بيك‌ نامي‌: فذ، توام‌، نافس‌، حلس‌، مسبل‌، معلي‌، رقيب‌، سفيح‌، منيح‌ و غد. هفت‌ اول‌ سهم‌ ميبردند يك‌ سهم‌ دو سهم‌ ‌تا‌ هفت‌ سهم‌، و سه‌ آخر سهم‌

جلد 6 - صفحه 300

نداشتند و ثمن‌ شتر ‌در‌ عهده‌ اينها ‌بود‌ و ‌اينکه‌ يك‌ قمار ‌است‌ و مشابه‌ ‌آن‌ ‌هم‌ فعلا ‌در‌ اهل‌ قمار هست‌، بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ استقسام‌ قسمت‌ كردن‌ و ازلام‌ قرعه‌ها ‌که‌ ‌بر‌ حسب‌ قرعه‌ سهم‌ بردن‌ ‌است‌ لكن‌ ‌اينکه‌ مورد ‌از‌ جهت‌ قمار حرام‌ ‌است‌ ولي‌ شتر ‌اگر‌ بميزان‌ شرع‌ تذكيه‌ شود حكم‌ ميته‌ ندارد.

و اما جمله‌ فَمَن‌ِ اضطُرَّ فِي‌ مَخمَصَةٍ اضطرار عنوان‌ ثانوي‌ ‌است‌ حكومت‌ ‌بر‌ احكام‌ اوليه‌ دارد و يكي‌ ‌از‌ نه‌ چيز ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ حديث‌ رفع‌ مذكور ‌است‌

(رفع‌ ‌عن‌ امتي‌ تسعة ‌الي‌ ‌قوله‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و ‌ما اضطر و اليه‌

و البته‌ حلية اشياء مذكوره‌ بواسطه‌ اضطرار بمقدار رفع‌ اضطرار ‌است‌ آنهم‌ مشروط ‌بر‌ اينست‌ ‌که‌ اضطرار بسوء اختيار ‌خود‌ نباشد و اينست‌ مراد (‌غير‌ متجانف‌ لاثم‌) تجانف‌ بمعني‌ تمايل‌ ‌است‌ ‌يعني‌ بميل‌ ‌خود‌ و اسباب‌ اختياريه‌ و تمايل‌ بارتكاب‌ حرام‌ ‌خود‌ ‌را‌ مضطر كند ‌که‌ گفتند (الامتناع‌ بالاختيار ‌لا‌ ينافي‌ الاختيار) عقابا ‌لا‌ خطابا ‌يعني‌ ‌در‌ حال‌ اضطرار خطاب‌ ‌لا‌ تفعل‌ باو متوجه‌ نيست‌ مثل‌ كسي‌ ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌از‌ مكان‌ مرتفعي‌ اسقاط كند خطاب‌ ‌لا‌ تسقط باو نميشود متوجه‌ شود ولي‌ عقوبت‌ اهلاك‌ نفس‌ ‌را‌ دارد و اللّه‌ العالم‌ فَإِن‌َّ اللّه‌َ غَفُورٌ رَحِيم‌ٌ.

برگزیده تفسیر نمونه

---

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- حرمت استفاده از مردار، خون و گوشت خوک (حرمت علیکم المیتة و الدم و لحم الخنزیر)

۲- حرمت استفاده از حیوانى که به نام غیر خدا ذبح شود. (حرمت ... و ما أهل لغیر اللّه به)

۳- حرمت استفاده از حیوانى که در اثر خفگى، زده شدن، پرت شدن و شاخ خوردن بمیرد. (حرمت ... و المنخنقة و الموقوذة و المتردیة و النطیحة) مراد از عناوین یاد شده این است که حیوان بر اثر آنها بمیرد، نه اینکه به مجرد پرت شدن از بلندى، استفاده از آن حرام باشد. دلیل این معنا جمله استثنائیه «الا ما ذکیتم» است.

۴- حرمت استفاده از حیوانى که طعمه و شکار درندگان شده و بمیرد. (حرمت ... و ما اکل السبع)

۵- تذکیه حیوان، موجب حلیت آن مى گردد، اگر چه به واسطه خفگى، زدن، پرت شدن، شاخ خوردن و دریده شدن توسط درندگان در آستانه مردن باشد. (حرمت ... الا ما ذکیتم)

۶- حرمت استفاده از حیوانى که بر آستان بتها ذبح شود، هر چند نام غیر خدا بر او برده نشود. (حرمت ... و ما ذبح على النصب) چون عنوان «ما ذبح ...» عنوان مستقلى است در مقابل «ما اهل ...»، معلوم مى شود که ذبح حیوان براى تقرب به بتها، اگر چه نام غیر خدا بر آن برده نشود، حرام است.

۷- حرمت تعیین سهام گوشت حیوان، به وسیله تیرهاى قمار (حرمت ... و إن تستقسموا بالازلم) «ازلام» تیرهاى مخصوصى بوده که براى قمار از آن استفاده مى کردند. و استقسام چهارپایان به وسیله «ازلام»، به معناى سهم بندى آنها با تیرهاى مخصوص است.

۸- حرمت استفاده از گوشتى که به وسیله تیرهاى قمار سهم بندى شود. (حرمت ... و إن تستقسموا بالازلم) چون آیه شریفه درباره حیواناتى است که بهره گیرى از آنها حرام است، به نظر مى رسد علاوه بر حرمت سهم بندى به وسیله تیرهاى قمار، دلالت بر تحریم استفاده از گوشتى که آن گونه تقسیم شده نیز داشته باشد.

۹- خوردن مردار، خون و گوشت خوک، بردن غیر نام خدا در ذبح، قربانى براى بتها و تقسیم گوشت حیوانات با قمار، از اعمال مردم در جاهلیت (حرمت علیکم ... و ما ذبح على النصب و إن تستقسموا بالازلم)

۱۰- مبارزه اسلام با مظاهر شرک و بت پرستى و فرهنگ جاهلیت (حرمت علیکم ... و ما ذبح على النصب و إن تستقسموا بالازلم)

۱۱- استفاده از مردار، خون، گوشت خوک، حیوان خفه شده، زده شده، پرت شده، شاخ خورده، دریده شده و بدون تذکیه، فسق و خروج از طاعت خداوند است. (حرمت علیکم ... ذلکم فسق) بنابر اینکه «ذلکم» اشاره باشد به جمیع عناوین یاد شده در آیه، نه خصوص آخرین عنوان.

۱۲- قسمت بندى گوشت به حکم قمار و استفاده از آن و خوردن گوشت حیوانى که به نام غیر خدا و یا بر آستان بتها ذبح شود، فسق است. (حرمت علیکم ... و ما ذبح على النصب و إن تستقسموا بالازلم ذلکم فسق)

۱۳- قمار، حرم و ارتکاب آن، موجب فسق است. (حرمت علیکم ... و إن تستقسموا بالازلم ذلکم فسق)

۱۴- حرمت تصرف در اموالى که به وسیله قمار به دست آید. (و إن تستقسموا بالازلم) به نظر مى رسد نه تیرهاى قمار خصوصیتى در تحریم داشته باشد و نه حیوان و گوشت آن داراى ویژگى خاص است. بنابراین اموال به دست آمده از هر نوع قمارى حرام است.

۱۵- توجه اسلام به نظام تغذیه و سالم سازى آن (حرمت علیکم المیتة ... و ما اکل السبع الا ما ذکیتم) تفصیل و تبیین موارد خوردنیهاى حلال و حرام، نشانه توجه اسلام به نظام تغذیه مى باشد.

۱۶- کافران تا آخرین سالهاى حیات پیامبر (ص)، از شکست دادن اسلام ناامید شده بودند. (الیوم یئس الذین کفروا من دینکم) چون تمام وقایعى که آیه شریفه، مى تواند ناظر به آنها باشد با توجه به شأن نزولها در آخرین سالهاى عمر شریف پیامبر (ص) اتفاق افتاده است.

۱۷- امید کفار و دشمنان اسلام به شکست اسلام، تا پیش از نزول آیه «الیوم یئس الذین کفروا» (الیوم یئس الذین کفروا من دینکم)

۱۸- لزوم ترس از خدا و نترسیدن از دشمنان دین (فلاتخشوهم و اخشون)

۱۹- نفى هرگونه قدرت در مقابل قدرت خدا (فلاتخشوهم و اخشون)

۲۰- خطر آسیب پذیرى دین با تشدید انحرافات داخلى، پس از فراغت از ناحیه دشمن خارجى (الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم و اخشون) با توجه به اینکه بحث در این بخش از آیه درباره اکمال دین و مصونیت آن از خطر دشمن خارجى است، مى توان گفت هدف از فرمان به ترسیدن از خداوند (و اخشون) پس از دفع خطر دشمنان از آسیب رسانى به دین، این است که مبادا مسلمانان خود، به معارف دین ضربه زده و اساس آن را تهدید کنند.

۲۱- روز غدیر (روز نصب على (ع) به امامت)، روز اکمال دین و اتمام نعمت خداوند بر مسلمانان (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى) مراد از «الیوم اکملت ...»، با توجه به شأن نزول آیه و روایات متعدد، روز غدیر خم بوده که پیامبر (ص) حضرت على (ع) را به امامت منصوب کرد.

۲۲- تعیین امامت و رهبرى على (ع) در روز غدیر، موجب اکمال دین و اتمام نعمت (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى)

۲۳- ولایت و امامت، مکمّل اسلام (الیوم اکملت لکم دینکم)

۲۴- ولایت و امامت، متمّم نعمت خداوند بر مردم (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى) ذکر اتمام نعمت پس از اکمال دین با تعیین امامت و رهبرى، مى تواند اشاره به این معنا باشد که تعیین امامت، موجب اتمام نعمت شده است.

۲۵- دین اسلام، نعمت والاى الهى براى مردم (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى) نسبت دادن نعمت به خداوند، حاکى از بزرگى آن نعمت مى باشد. مراد از نعمت، دین اسلام است و خداوند با نسبت دادن آن به خویش و گفتن «نعمتى» عظمت والاى آن را به مردمان گوشزد کرده است.

۲۶- روز نصب حضرت على (ع) به امامت و رهبرى، روز یأس دشمنان دین از شکست اسلام (الیوم یئس الذین کفروا ... الیوم اکملت لکم دینکم) سیاق و لحن آیه حکایت از آن دارد که بین این دو فراز از آیه (یعنى «الیوم یئس» و «الیوم اکملت»)، ارتباط کامل وجود دارد و مى رساند که یأس دشمنان، ریشه در اکمال و اتمام دین دارد و این کمال و تمامیت با توجه به شأن نزول با نصب حضرت على (ع) تحقق پذیرفته است.

۲۷- جایگاه ویژه و والاى امامت و ولایت در اسلام (الیوم یئس ... الیوم اکملت لکم دینکم)

۲۸- عظمت و اهمیت روز غدیر خم (الیوم یئس ... الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى)

۲۹- اسلامِ همراه با ولایت، دین کامل و مورد رضایت خداست. (الیوم ... و رضیت لکم الاسلم دیناً)

۳۰- خداوند، تعیین کننده على (ع) به ولایت و امامت بر مؤمنان (الیوم اکملت ... و اتممت علیکم نعمتى و رضیت)

۳۱- نزول و بیان تدریجى دین اسلام و احکام و قوانین آن (الیوم اکملت لکم دینکم) کلمه «اکمال» شاهد بر این است که قسمتى از دین قبلا آمده بود و سپس تکمیل شد.

۳۲- دین اسلام، شریعتى کامل و مورد رضایت خداوند (الیوم اکملت لکم دینکم و رضیت لکم الاسلم دیناً)

۳۳- دین کامل، تنها دین مورد پسند خداوند (الیوم اکملت لکم دینکم و رضیت لکم الاسلم دیناً) چون خداوند پس از بیان اکمال دین، آن را پسندیده خویش دانسته است.

۳۴- اسلام، نام رسمى دین خاتم پیامبران (و رضیت لکم الاسلم دیناً)

۳۵- استفاده از مردار، خون، گوشت خوک و حیوانى که نام غیر خدا به هنگام ذبح بر آن برده شود، در حال اضطرار جایز است. (حرمت علیکم ... فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۳۶- استفاده از حیوانى که بر اثر خفگى، زده شدن، پرت شدن و ضربه دیدن از شاخ حیوانى دیگر بمیرد و یا درنده اى آن را بکشد، در حال اضطرار جایز است. (حرمت علیکم ... فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۳۷- استفاده از حیوان قربانى شده بر آستان بتها و گوشتهاى سهمبندى شده با تیرهاى قمار، در حال اضطرار جایز است. (و ما ذبح على النصب و إن تستقسموا بالازلم ... فإنّ اللّه غفور رحیم)

۳۸- جواز استفاده از محرمات، در حال اضطرار (فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم)

۳۹- استفاده از مردار، خون، گوشت خوک، تنها به مقدار ضرورت جایز است. (حرمت ... فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۴۰- استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، تنها به مقدار رفع ضرورت جایز است. (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم) بنابر اینکه مراد از «اثم» بهره گیرى از محرمات یاد شده باشد و مصداق آن در هنگام اضطرار، که محرمات حلال مى شود، استفاده بیش از مقدار ضرورت خواهد بود.

۴۱- جواز استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، در صورتى است که انسان با اختیار خویش خود را مضطر ننموده باشد. (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم) فعل مجهول «اضطر» بیانگر آن است که جواز استفاده از محرمات در هنگام اضطرار، مخصوص آن اضطرارى است که بدون اختیار عارض کسى شود، نه اینکه انسان خود را مضطر کند.

۴۲- اضطرارى که در طریق گناه به وجود آید، مجوز ارتکاب محرمات نخواهد بود. (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم) مراد از «اثم» به دلیل نکره بودن آن، مطلق گناه است و «غیر متجانف لاثم» حال براى «من اضطر» است و اضطرار را مقید مى کند. یعنى حکم جواز مخصوص مضطرى است که به سوى گناه در حرکت نباشد.

۴۳- عدم تمایل به گناه، شرط جواز استفاده از محرمات در حال اضطرار* (فمن اضطر ... غیر متجانف لاثم)

۴۴- ممنوعیت سوء استفاده از تسهیلات حالت اضطرار (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۴۵- لزوم ملاحظه و مراعات حالت اضطرار در قانونگذارى (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم) ملاحظه حالت اضطرار و جعل احکامى ویژه از سوى خداوند بر اساس آن، مى تواند درسى براى قانونگذاران باشد.

۴۶- اسلام، دینى آسان و احکام آن، قابل انطباق با شرایط گوناگون زندگى (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۴۷- خداوند، غفور (بسیار آمرزنده) و رحیم (مهربان) است. (فإنّ اللّه غفور رحیم)

۴۸- بخشایش گناه بندگان از سوى خدا همراه با لطف و مهربانى بر ایشان است. (فإنّ اللّه غفور رحیم) در برداشت فوق «رحیم»، صفت براى «غفور» گرفته شده است.

۴۹- تسهیل تکالیف بر بندگان از سوى خداوند، برخاسته از مغفرت و رحمت واسعه اوست. (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم فإنّ اللّه غفور رحیم)

۵۰- حلیت محرمات در حال اضطرار، پرتویى از رحمت خداوند بر بندگان (فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم)

۵۱- برداشتن گناه ارتکاب محرمات در حال اضطرار، پرتویى از مغفرت خداوند (فمن اضطر ... فإنّ اللّه غفور رحیم)

روایات و احادیث

۵۲- وجود علایم حیات در حیوان (حرکت چشم، پا و دم) قبل از ذبح، شراط تحقق تذکیه شرعى (الا ما ذکیتم) امام باقر (ع) درباره «الا ما ذکیتم» در آیه فوق فرمود: ... فان ادرکت شیئاً منها و عین تطرف او قائمة ترکض او ذنب یمصع فقد ادرکت ذکاته فکله ... .

۱- . تهذیب شیخ طوسى، ج ۹، ص ۵۸، ح ۲۴۱، ب ۱; نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۸۷، ح ۲۰.

۵۳- اعلام جانشینى و ولایت على (ع) توسط رسول خدا (ص)، موجب کمال دین و تمام نعمت و رضاى پروردگار (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى) از رسول خدا (ص) روایت شده که هنگام نزول آیه فوق فرمود: ان کمال الدین و تمام النعمة و رضى الرب بارسالى الیکم بالولایة بعدى لعلى ابن ابى طالب (ع).

۵۴- ولایت على (ع)، آخرین فریضه نازل شده از سوى خداوند (الیوم اکملت لکم دینکم) امام باقر (ع): امر اللّه عزوجل رسوله بولایة على (ع) ... و کانت الولایة اخر الفرائض فانزل اللّه عزوجل «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى» یقول اللّه عزوجل: ... قد اکملت لکم الفرائض.

۵۵- کامل شدن دین و اتمام نعمت الهى بر مردم، به سبب تعیین جانشینان پیامبر (ص) از سوى خداوند (الیوم اکملت لکم دینکم) از امام حسن عسکرى (ع) روایت شده: ... فلما منّ اللّه علیکم باقامة الاولیاء بعد نبیکم (ص) قال اللّه عزوجل: الیوم اکملت لکم دینکم ... .

۵۶- بهره گیرى مضطر از مردار، خون، گوشت خوک و حیوان ذبح شده به نام غیر خدا و ...، مشروط به آن است که از روى عمد و قصد گناه نباشد. (فمن اضطر فى مخمصة غیر متجانف لاثم) از امام باقر (ع) در توضیح «غیر متجانف» در آیه فوق روایت شده: غیر متعمد لاثم.

موضوعات مرتبط

• احکام:۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱، ۴۳، ۵۲ ثانوى ۳۵، ۳۶، ۳۷، ۳۸، ۵۱ ; انعطاف در احکام ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱، ۴۳، ۵۲ ۴۶
• اسلام: و مادیات ۱۵ ; اکمال اسلام ۲۳ ; تاریخ صدر اسلام ۱۶، ۲۶ ; تشریع تدریجى اسلام ۳۱ ; دین اسلام ۳۴ ; سهولت اسلام ۴۶ ; کمال اسلام ۳۲ ; نعمت اسلام ۲۵
• اسماء و صفات: رحیم ۴۷ ; غفور ۴۷
• اضطرار: آثار اضطرار ۳۵، ۳۶، ۳۸ ; احکام اضطرار ۳۵، ۳۶، ۳۷، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱، ۴۲، ۴۳، ۴۴، ۵۰، ۵۱ ; شرایط اضطرار ۴۱، ۴۲، ۴۳، ۵۶ ; محدوده اضطرار ۳۹، ۴۰ ; موارد رفع اضطرار ۳۶
• امامت: اهمیت امامت ۲۳، ۲۴، ۲۷ ; نعمت امامت ۲۱، ۲۲
• امام على (ع): امامت امام على (ع) ۲۱، ۲۲، ۲۶، ۵۳ ; انتصاب امام على (ع) ۲۱، ۲۲، ۲۶، ۳۰، ۵۳ ; فضایل امام على (ع) ۵۳، ۵۴ ; منشأ امامت امام على (ع) ۳۰ ; ولایت امام على (ع) ۵۳، ۵۴
• انحراف: آثار انحراف ۲۰
• بت: قربانى بت ۶، ۹، ۱۲، ۳۷
• بت پرستى: مبارزه با بت پرستى ۱۰
• ترس: اهمیّت ترس از خدا ۱۸ ; ترس از دشمنان ۱۸ ; ترس پسندیده ۱۸ ; ترس ناپسند ۱۸
• تصرفات: حرام ۱۴
• تغذیه: بهداشت تغذیه ۱۵ ; تغذیه در جاهلیت ۹
• تکلیف: سوء استفاده از تکلیف ۴۴ ; منشأ سهولت تکلیف ۴۹ ; موارد رفع تکلیف ۳۵، ۳۸، ۳۹، ۴۰
• جاهلیت: رسوم جاهلیت ۹ ; مبارزه با رسوم جاهلیت ۱۰
• حیوانات: تذکیه حیوانات ۵ ; حیوانات حرام ۳ ; شرایط تذکیه حیوانات ۵۲
• خدا: آمرزش خدا ۴۷، ۴۸، ۴۹، ۵۱ ; افعال خدا ۳۰ ; رحمت خدا ۴۹، ۵۰ ; رضایت خدا ۲۹، ۳۲، ۳۳ ; عصیان از خدا ۱۱ ; قدرت خدا ۱۹ ; لطف خدا ۴۸ ; موجبات رضایت خدا ۵۳ ; مهربانى خدا ۴۷، ۴۸ ; نعمتهاى خدا ۲۴، ۲۵، ۵۵
• خوردنیها: احکام خوردنیها ۴، ۵، ۷، ۸، ۹، ۱۲، ۳۵
• خوک: استفاده از گوشت خوک ۱، ۱۱، ۳۵، ۳۹، ۵۶ ; حرمت گوشت خوک ۱
• خون: استفاده از خون ۱، ۱۱، ۳۵، ۳۹، ۵۶ ; حرمت خون ۱
• دشمنان: اسلام ۱۷ ; دشمنان و اسلام ۲۶ ; یأس دشمنان دین ۲۶
• دین: آسیبخشناسى دین ۲۰ ; اکمال دین ۲۱، ۲۲ ; دین پسندیده ۳۳ ; دین کامل ۲۹، ۳۲، ۳۳ ; موجبات اکمال دین ۵۳، ۵۵
• ذبح: احکام ذبح ۵، ۶، ۵۲ ; بسمله در ذبح ۲، ۵۶ ; ذبح در جاهلیت ۹
• ذبیحه: حرام ۲، ۶
• روز غدیر:۲۱، ۲۲، ۲۶ اهمیّت روز غدیر ۲۱، ۲۲، ۲۶ ۲۸
• شجاعت: اهمیت شجاعت ۱۸
• شرک: مبارزه با شرک ۱۰
• صید: استفاده از صید حرام ۳۶ ; صید حرام ۴
• فسق: عوامل فسق ۱۳ ; موارد فسق ۱۱، ۱۲
• قانونگذارى: شرایط قانونگذارى ۴۵ ; قانونگذارى و اضطرار ۴۵
• قمار: احکام قمار ۱۳، ۱۴ ; حرمت قمار ۱۳ ; قمار با ازلام ۷، ۸، ۹، ۱۲، ۳۷ ; موارد قمار ۷، ۸، ۹، ۱۲
• کافران: امیدوارى کافران ۱۷ ; کافران و اسلام ۱۶، ۱۷
• گناه: آثار گناه ۴۲، ۴۳، ۵۶ ; آمرزش گناه ۴۸
• گوشت: حرام ۸
• محرمات:۳، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴ ارتکاب محرمات ۳، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴ ۴۲ ; استفاده از محرمات ۳، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴ ۱، ۲، ۳، ۴، ۱۱، ۳۷، ۳۸، ۴۰، ۴۱، ۴۳، ۵۰ ; تحلیل محرمات ۳، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴ ۵۰ ; گناه ارتکاب محرمات ۳، ۶، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴ ۵۱
• محمّد (ص): خلیفه محمّد (ص) ۵۳، ۵۵ ; دین محمّد (ص) ۳۴
• مسلمانان: نعمتهاى مسلمانان ۲۱
• مضطر: احکام مضطر ۵۶
• موجودات: ضعف موجودات ۱۹
• مؤمنان: امامت بر مؤمنان ۳۰
• میته: استفاده از میته ۱، ۱۱، ۱۲، ۳۵، ۳۶، ۳۷، ۳۹، ۵۶ ; اقسام میته ۳، ۴، ۱۱، ۳۶ ; حرمت میته ۱، ۳، ۴
• نظام تعالیم دین:۴۶
• نعمت: اتمام نعمت ۲۱، ۲۲، ۲۴ ; موجبات اتمام نعمت ۵۳، ۵۵
• واجبات: آخرین واجب ۵۴
• ولایت: اهمیت ولایت ۲۳، ۲۴، ۲۷، ۲۹