يونس ٨٤

وَ قَالَ‌ مُوسَى‌ يَا قَوْمِ‌ إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ آمَنْتُمْ‌ بِاللَّهِ‌ فَعَلَيْهِ‌ تَوَکَّلُوا إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ مُسْلِمِينَ‌

کپی متن آیه
وَ قَالَ‌ مُوسَى‌ يَا قَوْمِ‌ إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ آمَنْتُمْ‌ بِاللَّهِ‌ فَعَلَيْهِ‌ تَوَکَّلُوا إِنْ‌ کُنْتُمْ‌ مُسْلِمِينَ‌

ترجمه

موسی گفت: «ای قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده‌اید، بر او توکّل کنید اگر تسلیم فرمان او هستید!»

|و موسى گفت: اى قوم من! اگر به خدا ايمان آورده‌ايد، فقط بر او توكل كنيد اگر سر تسليم داريد

و موسى گفت: «اى قوم من، اگر به خدا ايمان آورده‌ايد، و اگر اهل تسليميد بر او توكّل كنيد.»

و موسی گفت که ای قوم من، شما اگر به حقیقت ایمان به خدا آورده و اگر به راستی تسلیم فرمان او هستید بر او توکل کنید.

و موسی گفت: ای قوم من! اگر به خدا ایمان آورده اید، پس بر او توکل کنید اگر از تسلیم شدگان [در برابر فرمان های حق] هستید.

موسى گفت: اى قوم من، اگر به خدا ايمان آورده‌ايد و تسليم فرمان هستيد به او توكل كنيد.

و موسی گفت ای قوم من، اگر به خداوند ایمان آورده‌اید و اگر اهل تسلیم هستید، پس بر او توکل کنید

و موسى گفت: اى قوم من، اگر به خداى ايمان آورده‌ايد، پس بر او توكل كنيد اگر مسلمانيد- گردن نهاده‌ايد-.

موسی (برای دلداری و تشجیع مؤمنان) گفت: ای قوم من! اگر واقعاً به خدا ایمان دارید بر او توکّل کنید (و باید بر او توکّل کنید) اگر خود را بدو تسلیم کرده‌اید.

و موسی گفت: «ای قوم من! اگر به خدا ایمان آورده بوده‌اید (و) اگر (در برابرش) مسلِم بوده‌اید پس بر او توکل کنید.»

و گفت موسی ای قوم اگر ایمان آوردید به خدا پس بر او توکل کنید اگر هستید مسلمانان (تسلیم‌شدگان)

Moses said, “O my people, if you have believed in Allah, then put your trust in Him, if you have submitted.”

ترتیل:

ترجمه:

يونس ٨٣	آیه ٨٤	يونس ٨٥
سوره : سوره يونس نزول : ١١ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٤ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«إِن کُنتُمْ ...»: برخی دو چیز را به دو شرط تعلیق کرده‌اند و معنی آیه همان است که گذشت. برخی هم تعلیق یک چیز را به دو شرط جائز دانسته‌اند و معنی چنین می‌شود: اگر خود را تسلیم خدا کرده‌اید و اگر واقعاً به خدا ایمان دارید، بر او توکّل کنید. «مُسْلِمِینَ»: فرمانبرداران. تسلیم‌کنندگان خود به خدا.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

لاَ شَرِيکَ‌ لَهُ‌ وَ بِذٰلِکَ‌... (۱) وَ لِلَّهِ‌ غَيْبُ‌ السَّمَاوَاتِ‌ وَ... (۱) وَ يَرْزُقْهُ‌ مِنْ‌ حَيْثُ‌ لاَ... (۱) قُلْ‌ هُوَ الرَّحْمٰنُ‌ آمَنَّا بِهِ‌ وَ... (۳) رَبُ‌ الْمَشْرِقِ‌ وَ الْمَغْرِبِ‌ لاَ... (۱)

فَإِنْ‌ تَوَلَّيْتُمْ‌ فَمَا... (۲) إِيَّاکَ‌ نَعْبُدُ وَ إِيَّاکَ‌... (۰) أَ لَيْسَ‌ اللَّهُ‌ بِکَافٍ‌ عَبْدَهُ‌... (۰) يَا أَيُّهَا النَّبِيُ‌ إِنَّا... (۴)

تفسیر

---

• آيات ۷۵ - ۹۳ سوره يونس
• فهرستی از وقايع زمان پيامبر اسلام «ص» و مسلمانان
• گفتگوى موسى «ع»، با فرعونيان و...
• بيان حقيقت سحر، از زبان حضرت موسى «ع»
• اقوال مفسران، در معنای «ذرّیه ای» كه به موسى «ع» ايمان آوردند
• اگر به خدا ایمان دارید و تسليم او هستید، بر او توكل كنيد
• معنای دعاى بنى اسرائيل: «خدایا! ما را فتنۀ مردم ستمکار مکن»
• امر به خانه سازى، براى بنى اسرائيل
• اضلال ابتدایی، بر خداوند محال است
• استجابت نفرين موسى و هارون، عليه فرعونيان و هلاکت آنان
• مردود بودن ايمان و توبه فرعون، در آستانۀ هلاکت
• وجوهى كه در معناى: «نُنَجِّيكَ بِبَدَنِك» گفته شده

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ قالَ مُوسى‌ يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ «84»

و موسى گفت: اى قوم من! اگر به خداوند ايمان آورده‌ايد و تسليم او هستيد، پس فقط بر او توكّل كنيد.

پیام ها

1- رهبر بايد به امّت روحيّه بدهد. «وَ قالَ مُوسى‌ يا قَوْمِ»

2- ايمان، از توكّل جدا نيست. «إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا»

3- تسليم در برابر رضاى الهى، بالاتر از ايمان است. «1» «إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ» بعد از «إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ»

4- با توكّل و تسليم بايد مشكلات را پشت سرگذاشت. «تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ قالَ مُوسى‌ يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ (84)

وَ قالَ مُوسى‌: موسى فرمود مرقوم خود را. يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ‌:

اگر هستيد از كسانى كه ايمان آورده‌ايد به خداى تعالى حقيقتا چنانچه اظهار آن را مى‌نمائيد. فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا: پس بر ذات احديت الهى توكل كنيد و واگذاريد امر خود را به او. إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ‌: اگر هستيد مسلمان و تسليم اوامر سبحانى حقيقتا. ذكر استسلام بعد از ايمان براى تبيين اجتماع دو صفت تصديق و انقياد است، يعنى اگر شما مؤمن هستيد، تسليم شويد امر الهى را به اطاعت.

تنبيه- آيه شريفه مفيد بيان وجوب توكل بر خداى تعالى است وقت نزول شدت و محنت، و تسليم امر خضرت عزت و منقطع به درگاه سبحانى، و معتمد به حسن تدبير كبريائى.

محقق طوسى (رحمه اللّه) در اوصاف الاشراف‌ «1» فرمايد: مراد به توكل آن است كه عبد واگذارد آنچه صادر از او و وارد بر او مى‌شود به خداى تعالى به جهت علم به آنكه حق سبحانه قادر و حكيم على الاطلاق و بر وجه احسن و اكمل‌

---

«1» اوصاف الاشراف باب پنجم فصل اوّل (توكل) ص 57.

ج5، ص 379

جهات خير و صلاح امورات را مقرر فرمايد، پس راضى باشد به مقدرات سبحانى، و معذلك سعى نمايد در امور و اقدام به عمل و اسباب و شروط مخصوصه، چه قدرت و اراده الهى تعلق دارد به مقدمات اختياريه بنده.

حاصل آنكه با توكل، ترك اسباب ننمايد، لكن معتمد بر مسبب الاسباب باشد. و ايضا آيه شريفه تعليق حكم به دو شرط نيست، يعنى وجوب توكل، معلق به ايمان و اسلام نباشد، بلكه وجوب توكل، معلق به ايمان است، زيرا ايمان مقتضى توكل است، و پس از حصول توكل، مقام حصول تسليم حاصل آيد.

نكته- قوله‌ «فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا» و نفرمود «توكّلوا عليه»، زيرا اول مفيد حصر است به خلاف ثانى كأنه امر فرمود ايشان را بر توكل بر خداى متعال و نهى از توكل بر غير، و برهان نيز مصدق آن است، زيرا اين مطلب مسلم آمده كه تمامى موجودات ملك و ملك در تحت تصرف و تسخير ذات احديت الهى است، و عقل سليم ممتنع داند توكل انسان را بر غير ذات سبحانى.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

فَما آمَنَ لِمُوسى‌ إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلى‌ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلائِهِمْ أَنْ يَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ (83) وَ قالَ مُوسى‌ يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ (84) فَقالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (85) وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكافِرِينَ (86)

ترجمه‌

پس ايمان نياوردند بموسى مگر فرزندانى از قوم او با ترس از فرعون و جماعتشان كه سياست كند ايشانرا همانا فرعون هر آينه غالب بود در زمين و همانا او بود از اسراف كنندگان‌

و گفت موسى اى قوم من اگر هستيد كه ايمان آورديد بخدا پس بر او توكّل كنيد اگر هستيد منقادان‌

پس گفتند بر خدا توكّل كرديم پروردگار ما مگردان ما را مقهور از براى گروه ستمكاران‌

و نجات ده ما را برحمت خود از گروه كافران.

تفسير

پس از ظهور معجزات بدست حضرت موسى عليه السّلام ايمان نياوردند بآنحضرت در بدو امر مگر عدّه‌اى از جوانان بنى اسرائيل و بنابراين ضمير در قومه راجع به موسى عليه السّلام است و محتمل است راجع باشد به فرعون چنانچه گفته‌اند آنها جماعتى بودند از قبطيان كه از طرف مادر از بنى اسرائيل بودند در هر حال ايمان ايشان مقرون بود بترس از فرعون و كسان خودشان كه بزرگتر بودند و متابعت از فرعون مينمودند كه مبادا آنها را از دين حقّ باز دارند به اذيّت و آزار چون فرعون مقتدر و قهّار و جبّار بود در زمين مصر و متجاوز و متعدّى و متكبّر بود نسبت بمردم خصوصا بنى اسرائيل كه با آنها برسم بندگى رفتار مينمود تا حدّيكه ادّعاء خدائى كرد و حضرت موسى عليه السّلام به اهل ايمان فرمود اگر واقعا بخدا ايمان داريد و او را بكمال قدرت و رحمت و رأفت بر بندگان خصوصا اهل ايمان شناخته‌ايد پس بر او اعتماد و توكّل و به اولياء او تمسّك و توسل نمائيد تا شما را از شرّ دشمنان حفظ فرمايد و دين و دنياى شما مأمون گردد اگر در برابر او امر الهى مطيع و منقاد و راضى برضا و تسليم بقضاء او باشيد پس آنها با توسل و توكل روى نياز بدرگاه قادر كار ساز نموده از خداوند خواستند كه ايشانرا از تحت نفوذ و قدرت و قهر و غلبه و شكنجه و اذيّت و آزار فرعون و فرعونيان خارج فرمايد و زير دست ستمكاران ننمايد كه بتوانند آنها را از عمل بوظيفه الهيّه خودشان باز دارند و بگويند اگر اينها كرامتى نزد خدا داشتند خداوند ما را بر آنها مسلّط نمينمود چنانچه قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه ميگفتند و در خاتمه با توسل برحمت رحيميّه طلب نجات خودشان را از دست كفّار تأكيد و تقرير

---

جلد 3 صفحه 39

نمودند و محتمل است مراد از رحمت مظهر اتمّ آن باشد كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آل اطهار اويند و در شدائد مأمور بتوسل بايشان بودند.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ قال‌َ مُوسي‌ يا قَوم‌ِ إِن‌ كُنتُم‌ آمَنتُم‌ بِاللّه‌ِ فَعَلَيه‌ِ تَوَكَّلُوا إِن‌ كُنتُم‌ مُسلِمِين‌َ (84)

و فرمود حضرت‌ موسي‌ اي‌ قوم‌ ‌من‌ ‌اگر‌ هستيد ايمان‌ آورده‌ايد بخداوند متعال‌ ‌پس‌ ‌بر‌ ‌او‌ توكل‌ كنيد ‌اگر‌ هستيد مسلمين‌.

وَ قال‌َ مُوسي‌ يا قَوم‌ِ ‌اينکه‌ جمله‌ يكي‌ ‌از‌ شواهدي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌آيه‌ قبل‌ گفتيم‌ اقرب‌ ‌است‌ ‌که‌ مرجع‌ ضمير قومه‌ موسي‌ ‌است‌ نه‌ فرعون‌ بلكه‌ شاهد ديگري‌ ‌هم‌ داريم‌ كلام‌ فرعونيان‌ بفرعون‌ أَ تَذَرُ مُوسي‌ وَ قَومَه‌ُ لِيُفسِدُوا فِي‌ الأَرض‌ِ اعراف‌ ‌آيه‌ 124، و كسره‌ قوم‌ بجاي‌ ياء متكلم‌ ‌است‌ و گفتند سقوط ‌ يا ‌ ‌در‌ خطاب‌ افصح‌ ‌است‌ إِن‌ كُنتُم‌ آمَنتُم‌ بِاللّه‌ِ ‌که‌ ‌خدا‌ ‌را‌ قادر متعال‌ ميدانيد ‌که‌ دفع‌ شر فرعونيان‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌شما‌ ميكند و ‌آنها‌ ‌را‌ هلاك‌ ميفرمايد و ‌شما‌ ‌را‌ ‌در‌ مساكن‌ و اراضي‌ ‌آنها‌ حكم‌فرما ميكند.

فَعَلَيه‌ِ تَوَكَّلُوا توكل‌ واگذاري‌ و اتكال‌ امر ‌است‌ بخدا و ‌اينکه‌ صفت‌ حميده‌ ‌از‌ روي‌ ايمان‌ بتوحيد افعالي‌ پيدا ميشود چون‌ مكرر اشاره‌ شد ‌که‌ پنج‌ قسم‌ توحيد داريم‌: ذاتي‌ ‌که‌ مثل‌ و مانند و عديل‌ و نظير و شبيه‌ و ضدي‌ و ندي‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌او‌ نيست‌ و ذات‌ واجب‌ الوجودي‌ صرف‌ الوجود ‌است‌ تركيب‌ ‌در‌ ‌او‌ راه‌ ندارد نه‌ خارجي‌ و نه‌ ذهني‌ و نه‌ وهمي‌.

و توحيد صفاتي‌ ‌که‌ صفات‌ كماليه‌ عين‌ ذات‌ ‌او‌ ‌است‌ صفات‌ زائد ‌بر‌ ذات‌ نيست‌ و توحيد افعالي‌ ‌که‌ آنچه‌ ‌در‌ عالم‌ اتفاق‌ افتد ‌تا‌ مقرون‌ بمشيت‌ حق‌ نباشد محال‌ ‌است‌ تحقق‌ پيدا كند و توكّل‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ ايمان‌ پيدا ميشود ‌که‌ تمام‌ اسباب‌ ‌را‌ كنار گذارده‌ و فقط مسبب‌ الاسباب‌ ‌را‌ مؤثر بدانند.

و توحيد عبادتي‌ ‌که‌ شريك‌ ‌بر‌ ‌او‌ ‌در‌ عبادت‌ نگيرد ‌که‌ مفاد كلمه‌ طيّبه‌ ‌لا‌ اله‌ الا اللّه‌ ‌است‌.

جلد 10 - صفحه 443

و توحيد نظري‌ اميدش‌ و رجائش‌ و خوفش‌ و نظرش‌ باو ‌باشد‌ و بس‌.

إِن‌ كُنتُم‌ مُسلِمِين‌َ مسلم‌ ‌از‌ ماده‌ تسليم‌ تقديرات‌ و قضاء الهي‌ ‌باشد‌ زيرا ‌هر‌ چه‌ تقدير ‌شده‌ عين‌ صلاح‌ و موافق‌ ‌با‌ حكمت‌ ‌است‌ و البته‌ خواهي‌ نخواهي‌ ميشود

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 84)- به هر حال موسی برای آرامش فکر و روح آنها با لحنی محبت‌آمیز به آنان گفت: «ای قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده‌اید، و در گفتار خود و ایمان و اسلام خود صادقید، باید بر او توکل و تکیه کنید» و از امواج و طوفان بلا نهراسید، چرا که ایمان از توکل جدا نیست (وَ قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ).

حقیقت «توکل» واگذاری کار به دیگری و انتخاب او به وکالت است.

مفهوم توکل این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد. بلکه مفهوم آن این است که هرگاه نهایت تلاش و کوشش خود را به کار زد و نتوانست مشکل را حل کند، وحشتی به خود راه ندهد، و با اتکاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاک و قدرت بی‌پایان او، ایستادگی به خرج دهد، و به جهاد پی‌گیر خود همچنان ادامه دهد.

ج2، ص310

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - موسى(ع)، نسبت به قوم خود، رهبرى مهربان و راهنمایى دلسوز بود. (و قال موسى یقوم) برداشت فوق از اضافه «قوم» به یاى متکلم به دست آمده است.

۲ - برخورد عاطفى با مردم در دعوت به حق و تبلیغ، امرى پسندیده است. (و قال موسى یقوم)

۳ - موسى (ع) تسلیم و توکل را نشانه هاى ایمان راستین به خدا اعلام کرده و قوم خویش را به دست یافتن به آن فراخواند. (و قال موسى یقوم إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۴ - توکل بر خداوند و تسلیم شدن به او، نجات دهنده انسان از دلهره و ترس از دشمنان (على خوف من فرعون و ملإیهم أن یفتنهم ... فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۵ - مؤمن راستین کسى است که در مقام عمل، کلیه دستورهاى خداوند را بى چون و چرا انجام داده و امور حال و آینده خود را تنها به او سپرده و غیر او را تکیه گاه خود قرار ندهد. (و قال موسى یقوم إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۶ - توکل بر خداوند، لازمه ایمان و تسلیم است. (إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۷ - مؤمنان باید تسلیم خدا و متکى به او بوده و از هیچ قدرتى نهراسند. (إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۸ - توکل بر خداوند، مایه پایدارى در دشواریهاست. (على خوف من فرعون و ملإیهم أن یفتنهم ... فعلیه توکلوا)

۹ - مقام تسلیم، مقامى برتر از ایمان است. (إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

۱۰ - راه یافتگان از مرحله ایمان به مقام تسلیم، بر توکل به خدا توانمندند. (إن کنتم ءامنتم باللّه فعلیه توکلوا إن کنتم مسلمین)

روایات و احادیث

۱۱ - از امام باقر (ع) روایت شده است: «... ان قوم موسى استعبدهم آل فرعون و قالوا: لو کان لهؤلاء على اللّه کرامة کما یقولون ما سلطنا علیهم فقال موسى لقومه: یا قوم إن کنتم آمنتم باللّه فعلیه توکلوا ... ; ... همانا آل فرعون، قوم موسى را به بردگى گرفته بودند و مى گفتند اگر آنان همان گونه که مى گویند در نزد خداوند کرامتى داشتند، ما را بر آنان مسلط نمى ساخت. پس موسى(ع) به قوم خود گفت: اى قوم! اگر ایمان به خدا دارید، پس بر او ت---وکل کنید ... ».

موضوعات مرتبط

• ایمان: آثار ایمان ۶ ; ارزش ایمان ۹ ; نشانه هاى ایمان ۳
• تبلیغ: روش تبلیغ ۲ ; مهربانى در تبلیغ ۲
• ترس: عوامل رفع ترس ۴
• تسلیم: آثار تسلیم به خدا ۴، ۶ ; ارزش مقام تسلیم ۹ ; اهمیّت تسلیم به خدا ۷ ; تسلیم به خدا ۳
• توکل: آثار توکل بر خدا ۴، ۸ ; اهمیّت توکل بر خدا ۷ ; توکل بر خدا ۳، ۵، ۱۰، ۱۱ ; دعوت به توکل ۱۱ ; عوامل توکل بر خدا ۶
• رفتار: پایه هاى رفتار ۲
• روانشناسى: روانشناسى تربیتى ۴
• سالکان: ویژگیهاى سالکان ۱۰
• سختى: عوامل استقامت در سختى ۸
• عمل: عمل پسندیده ۲
• مؤمنان: انقیاد مؤمنان ۵ ; توکل مؤمنان ۵ ; مؤمنان و ترس از غیر خدا ۷ ; مؤمنان و مقام تسلیم ۱۰ ; مسؤولیت مؤمنان ۷ ; ویژگیهاى مؤمنان ۵
• متوکلان: بر خدا ۱۰
• موسى(ع): تعالیم موسى(ع) ۳ ; دعوت موسى(ع) ۳، ۱۱ ; موسى(ع) و بنىاسرائیل ۱ ; مهربانى موسى(ع) ۱ ; ویژگیهاى رهبرى موسى(ع) ۱ ; هدایتگرى موسى(ع) ۱