الأنعام ١٦١

قُلْ‌ إِنَّنِي‌ هَدَانِي‌ رَبِّي‌ إِلَى‌ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ‌ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ‌ حَنِيفاً وَ مَا کَانَ‌ مِنَ‌ الْمُشْرِکِينَ‌

ترجمه

بگو: «پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده؛ آیینی پابرجا (و ضامن سعادت دین و دنیا)؛ آیین ابراهیم؛ که از آیینهای خرافی روی برگرداند؛ و از مشرکان نبود.»

بگو: مسلما پروردگارم مرا به راه راست، دينى استوار كه همان آيين ابراهيم حقگراست، هدايت نمود و او از مشركان نبود

بگو: «آرى! پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است: دينى پايدار، آيين ابراهيمِ حق‌گراى! و او از مشركان نبود.»

بگو: محققا مرا خدایم به راه راست هدایت کرده، به دینی استوار، همان آیین پاک ابراهیم که وجودش از لوث شرک و عقاید باطل مشرکین منزه بود.

بگو: یقیناً پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرد، به دینی پایدار و استوار، دین ابراهیم یکتاپرست حق گرا، و او از مشرکان نبود.

بگو: پروردگار من مرا به راه راست هدايت كرده است؛ به دينى همواره استوار، دين حنيف ابراهيم. و او از مشركان نبود.

بگو مرا پروردگارم به راهی راست که دین استوار و آیین پاک ابراهیم است -که هرگز از مشرکان نبودرهنمایی کرده است‌

بگو: هر آينه پروردگارم مرا به راه راست ره نمود، دينى پايا و درست، آيين ابراهيم پاك و حق‌گراى، و او از مشركان نبود.

بگو: بیگمان پروردگارم (با وحی آسمانی و نشان دادن آیات قرآنی و گسترده‌ی جهانی) مرا به راه راست رهنمود کرده است. و آن دین راست و استوار و پابرجا، یعنی دین ابراهیم است. همان کسی که حقّگرا (و از آئینهای انحرافی محیط خود رویگردان) بود و از زمره‌ی مشرکان نبود.

بگو: «پروردگارم مرا همواره به راهی راست هدایت کرده: دینی پایدار و بهادار و پای بر جا کننده، آیین ابراهیم؛ حال آنکه (او) رویگردان از باطل بوده و از مشرکان نبوده است.»

بگو همانا مرا هدایت کرده است پروردگارم بسوی راهی راست دینی استوار آئین ابراهیم یکتاپرست و نبوده است از شرک‌ورزان‌

الأنعام ١٦٠	آیه ١٦١	الأنعام ١٦٢
سوره : سوره الأنعام نزول : ٦ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٧ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«دِیناً»: بدل از محلّ (إِلی صِرَاطٍ) در معنی است. چرا که (هَدانی إِلی صِراطٍ) و (هَدانی صِراطاً) یکی است و در سوره فتح آیه دوم فرموده است: (وَ یَهْدِیَکَ صِرَاطاً مُّسْتَقِیماً). یا مفعول فعل محذوفی‌است که فعل مذکور (هَدانی) دالّ بر آن است. مثل: هَدانِی، أَعْطانِی، أَعْرَفَنِی. «قِیَماً»: باارزش. پابرجا و ثابت و غیرقابل نسخ. راست و استوار. صفت است و مصدری است از ریشه (قوم). «حَنِیفاً»: حقّگرا. مخلص. حال ابراهیم است.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ إِذِ ابْتَلَى‌ إِبْرَاهِيمَ‌ رَبُّهُ‌... (۴) قُلْ‌ صَدَقَ‌ اللَّهُ‌ فَاتَّبِعُوا... (۵) وَ مَنْ‌ أَحْسَنُ‌ دِيناً مِمَّنْ‌... (۳) إِنِّي‌ وَجَّهْتُ‌ وَجْهِيَ‌ لِلَّذِي‌... (۲) وَ مَنْ‌ يَرْغَبُ‌ عَنْ‌ مِلَّةِ... (۱) إِنَ‌ إِبْرَاهِيمَ‌ کَانَ‌ أُمَّةً... (۳) ثُمَ‌ أَوْحَيْنَا إِلَيْکَ‌ أَنِ‌... (۴) وَ جَاهِدُوا فِي‌ اللَّهِ‌ حَقَ‌... (۵) ثُمَ‌ أَوْحَيْنَا إِلَيْکَ‌ أَنِ‌... (۴) وَ جَاهِدُوا فِي‌ اللَّهِ‌ حَقَ‌... (۵)

شَاکِراً لِأَنْعُمِهِ‌ اجْتَبَاهُ‌ وَ... (۴) وَ آتَيْنَاهُ‌ فِي‌ الدُّنْيَا حَسَنَةً... (۰)

تفسیر

---

• آيات ۱۶۵ - ۱۶۱، سوره انعام
• مقصود از اينكه رسول الله صلى عليه و آله (( اول المسلمين )) مى باشد.
• پيرامون اسلام خالص و آيه (درجات فوقها بعض )...

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ «161»

بگو: همانا پروردگارم مرا به راهى راست هدايت كرده، دينى استوار كه همان آيين حقّ گراى ابراهيمى است، و او از مشركان نبود.

نکته ها

كلمه‌ى «قيم» و «قيم»، به معناى راستى، استوارى و پايدارى است، آرى، دينى استوار و جاويد مى‌ماند كه به مسائل مادى و معنوى اين جهان و آن جهان مردم توجّه كند.

امام حسين عليه السلام فرمود: هيچ كس جز ما و شيعيان ما، پيرو آيين ابراهيم عليه السلام نيست. «1»

پیام ها

1- سخنان و تعاليم پيامبر، نظر شخصى او نيست، بلكه متن وحى الهى است، كه بايد به مردم اعلام كند. «قُلْ»

2- راه مستقيم، راه پيامبر است. «هَدانِي رَبِّي إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ»

3- هدايت، تنها كار خداست، انبيا هم با هدايت الهى راه مستقيم را پيدا مى‌كنند.

«هَدانِي رَبِّي»

4- هدايت، از شئون ربوبيّت است. «هَدانِي رَبِّي»

5- راه ابراهيم عليه السلام، همان يكتاپرستى است، نه افكار شرك آلود. «حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» (مشركان، عقائد انحرافى خود را به ابراهيم عليه السلام نسبت مى‌دادند)

6- بت‌شكنى و اعراض از شرك، تنها كار پيامبر اسلام نيست، بلكه او به پيروى از

---

«1». تفسير نورلثقلين.

جلد 2 - صفحه 595

حضرت ابراهيم چنين مى‌كرده است. «مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً»

7- اساس اديان توحيدى در طول تاريخ، يكى بوده است. اسلام، همان آيين حضرت ابراهيم است و تنفّر از شرك، راه همه‌ى پيامبران مى‌باشد. قُلْ إِنَّنِي‌ ... مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ‌

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (161)

بعد از آن در بيان ارشاد فرمايد: قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي‌: بگو اى پيغمبر صلى اللّه عليه و آله به قوم متفرّقه در دين، بدرستى كه هدايت فرموده است مرا پروردگار من‌ إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ‌: به راه راست بوسيله وحى و ارشاد به آنچه نصب فرموده از حجج بينه و ادله هاديه‌ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ‌: هدايت نمود مرا به دينى كه پاينده و ثابت است و آن طريقه ابراهيم عليه السّلام مى‌باشد حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ‌: در حالتى كه ابراهيم عليه السّلام از همه اديان باطله مايل شده به دين حق، و نبود آن حضرت از مشركان، يعنى بنده بت‌ها و يهود و نصارى.

تبصره- ملت مأخوذ از «املاء» بسبب آنكه آنچه بر پيغمبران نازل مى‌شد از احكام و شرايع، املاء مى‌كرد بر امت خود، و استعمال شود در احكام است كه اختلاف در آن راه نداشته باشد به خلاف دين كه اعم است. پس بين اين دو عموم و خصوص باشد، چه دين شامل اصول و فروع است و ملت مخصوص در اصول، و لذا اينجا ايثار ملت فرمود بر دين، چه فروع شريعت نبوى صلى اللّه عليه و آله موافق شريعت حضرت خليل عليه السّلام نبود، و تخصيص به حضرت‌

---

«1» تفسير نور الثقلين، جلد اوّل، صفحه 649، حديث 372.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 421

ابراهيم به جهت آنكه عرب راغب شوند و زودتر اجابت كنند و پيروى نمايند، زيرا جميع عرب از ذريه اويند و جلالت قدر او در قلوب مركوز، و همه متفق بر حقانيت او بودند.

تنبيه- بعضى از سنن حضرت ابراهيم عليه السّلام در شريعت مطهره ختمى مرتبت صلى اللّه عليه و آله تا قيامت باقى است و منسوخ نخواهد شد، چنانچه على ابن ابراهيم قمى رحمه اللّه در تفسير خود فرمايد: سنن حنيفه ده است پنج در سر:

1- گرفتن شارب 2- گذاشتن ريش 3- تراشيدن موى سر 4- مسواك 5- خلال. و پنج در بدن: 1- حلق شعر 2- ختان 3- چيدن ناخن 4- استنجا 5- غسل جنابت به آب مطلق.

عياشى- از حضرت باقر عليه السّلام: ما من احد من هذه الامّة يدين بدين ابراهيم عليه السّلام غيرنا و غير شيعتنا. «1» و حضرت سجاد عليه السّلام فرمود: ما احد على ملّة ابراهيم الّا نحن و شيعتنا و ساير النّاس منها برّاء « «2»». فرمود نيست كسى از اين امت متدين به دين ابراهيم غير ما و شيعيان ما. و حضرت سجاد عليه السّلام فرمود: نيست هيچكس بر ملت ابراهيم عليه السّلام الا ما و شيعيان ما و سائر مردم از آن ملت برى باشند.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (161)

---

جلد 2 صفحه 405

ترجمه‌

بگو بدرستيكه من هدايت كرد مرا پروردگارم براه راست دينى درست كيش ابراهيم كه حق جوى بود و نبود از مشركان.

تفسير

خداوند مأمور فرمود پيغمبر خود را كه پس از بيان بطلان عقائد كفار اظهار فرمايد دين حق خود را باين تقريب كه بگو همانا خداوند هدايت و ارشاد فرمود مرا بوحى بسوى راه راست كه آن دين قويم و ملت ابراهيم (ع) است كه او معرض از باطل و مائل بحق بود و از مشركان نبود بنابر اين كلمه دينا بدل است از محل صراط و قيما مصدر است كه صفت واقع شده است و بعضى قيّما بفتح قاف و كسر ياء مشدده قرائت نموده‌اند و معنى تفاوتى ندارد و قيّم راست و درست و ثابت و راسخ را گويند و عياشى ره از حضرت باقر (ع) روايت نموده است كه باقى نگذارد حنيفيّت چيزيرا حتى از آنست ناخن گرفتن و شارب زدن و ختنه نمودن و نيز از آنحضرت روايت نموده است كه كسى از اين امت متدين بدين ابراهيم (ع) نيست جز ما و شيعيانمان و از حضرت سجاد (ع) نقل نموده كه احدى بر ملت ابراهيم (ع) ثابت نيست جز ما و شيعيانمان و ساير مردم از آن برى هستند خداوند ما را بآن ملت باقى بدارد ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

قُل‌ إِنَّنِي‌ هَدانِي‌ رَبِّي‌ إِلي‌ صِراطٍ مُستَقِيم‌ٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبراهِيم‌َ حَنِيفاً وَ ما كان‌َ مِن‌َ المُشرِكِين‌َ (161)

بگو باين‌ مشركين‌ بلكه‌ بتمام‌ اهل‌ عالم‌ محققا خداوند ‌من‌ مرا هدايت‌ فرموده‌ براه‌ راست‌ ‌که‌ هيچگونه‌ افراط و تفريطي‌ ‌در‌ ‌او‌ نيست‌ و اعوجاج‌ و انحرافي‌ ندارد ديني‌ ‌است‌ پابرجا ‌که‌ ‌تا‌ قيامت‌ باقي‌ ‌است‌ ملّت‌ و شريعت‌ ابراهيم‌ ‌است‌ ‌که‌ ابراهيم‌ حنيف‌ ‌بود‌ و نبود ‌از‌ شرك‌آورندگان‌.

قل‌ خطاب‌ بپيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌است‌ بگو بمشركين‌ لكن‌ چون‌ مبعوث‌ ‌بر‌ جن‌ و انس‌ هست‌ گوش‌زد ‌آنها‌ ‌هم‌ ميفرمايد انّني‌ ‌با‌ نون‌ تأكيد بدانيد ‌که‌ هَدانِي‌ رَبِّي‌ هدايت‌ فرموده‌ مرا پروردگار ‌من‌ إِلي‌ صِراطٍ مُستَقِيم‌ٍ راه‌ عدل‌ ‌که‌ خردلي‌ نقصان‌ و زيادتي‌ ندارد تام‌ و تمام‌ ‌است‌ خالي‌ ‌از‌ افراط مثل‌ يهود و تفريط مثل‌ نصاري‌ چه‌ ‌در‌ امور اعتقاديه‌ و چه‌ ‌در‌ قسمت‌ اخلاقيه‌ و چه‌ ‌در‌ وظائف‌ دينيه‌ و ‌اينکه‌ صراط مستقيم‌ دِيناً قِيَماً ديني‌ ‌است‌ عهده‌دار تمام‌ سعادت‌ دنيا و آخرت‌ و نجات‌ ‌از‌ مهالك‌ نشأتين‌ پابرجا كسي‌ نميتواند كوچك‌ترين‌ ايرادي‌ بكوچك‌ترين‌ دستورات‌ ‌او‌ وارد كند.

مِلَّةَ إِبراهِيم‌َ ملت‌ بمعني‌ شريعت‌ ‌است‌ و صفت‌ صراط مستقيم‌ ‌که‌ صراط مستقيم‌ ملّة ابراهيم‌ ‌است‌ لذا مأمور شد پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بمتابعت‌ ملت‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌

جلد 7 - صفحه 259

ثُم‌َّ أَوحَينا إِلَيك‌َ أَن‌ِ اتَّبِع‌ مِلَّةَ إِبراهِيم‌َ حَنِيفاً نحل‌ ‌آيه‌ 126 حنيفا حنيف‌ ميل‌ بحق‌ و اعراض‌ ‌از‌ باطل‌ ‌است‌ و البته‌ ديني‌ ‌که‌ و شريعتي‌ ‌که‌ صراط مستقيم‌ و دين‌ قيم‌ و حنيف‌ ‌باشد‌ بايد متابعت‌ كرد و خداوند حضرت‌ رسالت‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌را‌ بهمچه‌ ديني‌ فرستاد ‌که‌ دين‌ مقدس‌ اسلام‌ ‌باشد‌ لذا ‌در‌ حق‌ ابراهيم‌ ميفرمايد ما كان‌َ إِبراهِيم‌ُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصرانِيًّا وَ لكِن‌ كان‌َ حَنِيفاً مُسلِماً آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 16.

وَ ما كان‌َ مِن‌َ المُشرِكِين‌َ نكتة‌-‌ تمام‌ مشركين‌ و يهود و نصاري‌ معتقد بحقانيت‌ دين‌ و شريعت‌ حضرت‌ ابراهيم‌ هستند و ‌او‌ ‌را‌ پيغمبر بزرگ‌ ميدانند و ‌هر‌ كدام‌ ابراهيم‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌را‌ نسبت‌ بخود ميدهند خداوند ‌در‌ قرآن‌ سلب‌ ‌اينکه‌ نسبت‌ ‌را‌ ميفرمايد نه‌ مشرك‌ ‌بود‌ و نه‌ يهودي‌ و نه‌ نصراني‌ بلكه‌ حنيف‌ مسلم‌ بوده‌ بلكه‌ گفتيم‌ ‌که‌ دين‌ اسلام‌ ‌از‌ اول‌ دنيا ‌تا‌ قيامت‌ بوده‌ و هست‌ و تمام‌ انبياء مأمور بيك‌ دين‌ بوده‌ فقط خصوصياتش‌ تغيير ميكرد إِن‌َّ الدِّين‌َ عِندَ اللّه‌ِ الإِسلام‌ُ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 17،‌من‌‌به‌ وَ مَن‌ يَبتَغ‌ِ غَيرَ الإِسلام‌ِ دِيناً فَلَن‌ يُقبَل‌َ مِنه‌ُ وَ هُوَ فِي‌ الآخِرَةِ مِن‌َ الخاسِرِين‌َ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 79، و تحقيق‌ ‌اينکه‌ بيان‌ سابقا ذكر ‌شده‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- پیامبر (ص) هدایت یافته به صراط مستقیم (إننى هدینى ربى إلى صرط مستقیم)

۲- خداوند، راهنماى پیامبر (ص) (هدینى ربى إلى صرط مستقیم)

۳- هدایت یافتگى پیامبر (ص)، جلوه اى از ربوبیت خدا به اوست. (هدینى ربى)

۴- پیامبر (ص) باید اعتقاد خویش را به آیین اسلام به مردم اعلام کند. (قل إننى هدینى ربى إلى صرط مستقیم دینا قیما)

۵- پیامبر (ص) در اعلام اعتقادش به اسلام باید خداوند را به عنوان راهنماى خویش معرفى کند. (قل إننى هدینى ربى)

۶- رهبران دینى باید به حقانیت راه خویش اعتقاد داشته باشند و آن را به پیروان خود اعلام کنند. (قل إننى هدینى ربى إلى صرط مستقیم دینا قیما) لزوم اعلام از کلمه «قل» استفاده شده است.

۷- دین اسلام، راهى است مستقیم، بدون کجى و انحراف (هدینى ربى إلى صرط مستقیم دینا قیما) «دینا» عطف بیان و یا بدل براى «إلى صراط» است.

۸- دین اسلام، دینى است ثابت و بسیار استوار. (دینا قیما) کلمه «قیم» را برخى مصدر «قام» و برخى مخفف قیام گرفته اند. در هر صورت مصدرى است به معناى وصف (قائم، ایستاده و پابرجا). به کارگیرى مصدر به جاى وصف براى تأکید معناست.

۹- آیین اسلام، آیین ابراهیم است. (دینا قیما ملة إبرهیم) «ملة إبراهیم» بدل براى «دینا قیما» است.

۱۰- ابراهیم (ع)، مبرا از هر گونه انحراف (ملة إبرهیم حنیفا)

۱۱- ابراهیم (ع)، انسانى موحد و به دور از شرک و مشرکان (و ما کان من المشرکین)

۱۲- عن الحسین بن على (ع): ما احد على ملة إبراهیم إلا نحن و شیعتنا ... .(۱) از امام حسین (ع) روایت شده است: هیچ کس، جز ما و شیعیان ما، پیرو آیین ابراهیم نیست ... .

موضوعات مرتبط

• ابراهیم (ع): پیروان دین ابراهیم (ع) ۱۲ ; تنزیه ابراهیم (ع) ۱۰، ۱۱ ; توحید ابراهیم (ع) ۱۱ ; حنیف بودن ابراهیم (ع) ۱۰، ۱۱ ; دین ابراهیم (ع) ۹ ; فضایل ابراهیم (ع) ۱۰، ۱. تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۳۸۸، ح ۱۴۶ ; نورالثقلین، ج ۱، ص ۷۸۶، ح ۳۸۰. ۱۱
• اسلام: استوارى اسلام ۸ ; دین اسلام ۹ ; ویژگى اسلام ۷، ۸
• خدا: مظاهر ربوبیت خدا ۳ ; هدایت خدا ۲، ۵
• رهبرى: عقیده رهبرى ۶ ; مسؤولیت رهبرى دینى ۶
• شیعیان: و دین ابراهیم (ع) ۱۲
• صراط مستقیم: موارد صراط مستقیم ۷
• عقیده: اظهار عقیده به اسلام ۴، ۵
• محمّد (ص): مسؤولیت محمّد (ص) ۴، ۵ ; معلم محمّد (ص) ۲ ; هدایت محمّد (ص) ۱، ۲، ۳، ۵
• موحدان:۱۱
• مهتدین:۱
• هدایت: به صراط مستقیم ۱