الفتح ٢٥

هُمُ‌ الَّذِينَ‌ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ‌ عَنِ‌ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ‌ وَ الْهَدْيَ‌ مَعْکُوفاً أَنْ‌ يَبْلُغَ‌ مَحِلَّهُ‌ وَ لَوْ لاَ رِجَالٌ‌ مُؤْمِنُونَ‌ وَ نِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ‌ لَمْ‌ تَعْلَمُوهُمْ‌ أَنْ‌ تَطَئُوهُمْ‌ فَتُصِيبَکُمْ‌ مِنْهُمْ‌ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ‌ لِيُدْخِلَ‌ اللَّهُ‌ فِي‌ رَحْمَتِهِ‌ مَنْ‌ يَشَاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ‌ کَفَرُوا مِنْهُمْ‌ عَذَاباً أَلِيماً

ترجمه

آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از (زیارت) مسجد الحرام و رسیدن قربانیهایتان به محل قربانگاه بازداشتند؛ و هرگاه مردان و زنان با ایمانی در این میان بدون آگاهی شما، زیر دست و پا، از بین نمی‌رفتند که از این راه عیب و عاری ناآگاهانه به شما می‌رسید، (خداوند هرگز مانع این جنگ نمی‌شد)! هدف این بود که خدا هر کس را می‌خواهد در رحمت خود وارد کند؛ و اگر مؤمنان و کفّار (در مکه) از هم جدا می‌شدند، کافران را عذاب دردناکی می‌کردیم!

|آنها كسانى بودند كه كافر شدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانى [شما] كه بازداشته شده بود به محلّش برسد. و اگر مردان و زنان مؤمنى كه شما آنها را نمى‌شناختيد [در ميان آنها] نبودند كه [ممكن بود] ندانسته آنها را بكوبيد و [از اين بابت‌

آنها بودند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند قربانى [شما] كه بازداشته شده بود به محلش برسد، و اگر [در مكه‌] مردان و زنان با ايمانى نبودند كه [ممكن بود] بى‌آنكه آنان را بشناسيد، ندانسته پايمالشان كنيد و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مكه مى‌داديم‌] تا خدا هر كه را بخواهد در جوار رحمت خويش درآورد. اگر [كافر و مؤمن‌] از هم متمايز مى‌شدند، قطعاً كافران را به عذاب دردناكى معذب مى‌داشتيم.

هم آنان بودند که کافر شدند و راه مسجد الحرام را بر شما بستند و قربانی شما را از رسیدن به محل خود (مکّه) منع کردند. و اگر مردان مؤمن و زنان مؤمنه‌ای که شما اکنون نمی‌شناسید (در مکه) وجود نداشتند که اگر حمله کنید آنها را ندانسته پامال هلاک می‌سازید پس دیه و غرامت خون آن مؤمنان به گردن شما می‌ماند (اگر این قضیّه نبود به شما اجازه حمله به مکه داده می‌شد و لیکن این اجازه به تأخیر افتاد) تا خدا هر که را بخواهد در رحمت خود داخل گرداند (و به نور اسلام هدایت کند). اگر (عناصر کفر و ایمان) از یکدیگر جدا بودند همانا کسانی از آنان را که کافرند به عذابی دردناک معذّب می‌ساختیم.

آنان کسانی هستند که کفر ورزیدند و شما را از [ورود به] مسجدالحرام باز داشتند و نیز نگذاشتند قربانی هایی که با خود آورده بودید به محل قربانی اش برسد، و اگر مردان و زنان مؤمن ناشناسی در میان مکه نبودند، تا جنگ شما سبب کشته شدن آن بی گناهان شود و در نتیجه امر ناملایم و مکروهی [چون دیه] گریبان شما را بگیرد [شما را از جنگ باز نمی داشتیم، ولی بازداشتیم] تا خدا هرکه را [مانند مردان و زنان مومنی که برای شما ناشناخته بودند] بخواهد در رحمتش درآورد. [و] اگر مؤمنان از کافران جدا بودند یقیناً کافران [از اهل مکه] را به عذابی دردناک عذاب می کردیم

ايشان همانهايند كه كفر ورزيدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و نگذاشتند كه قربانى به قربانگاهش برسد. اگر مردان مسلمان و زنان مسلمانى كه آنها را نمى‌شناسيد در ميان آنها نبودند و بيم آن نبود كه آنها را زير پاى درنورديد و نادانسته مرتكب گناه شويد، خدا دست شما را از آنها بازنمى‌داشت. و خدا هر كه را بخواهد مشمول رحمت خود گرداند. اگر از يكديگر جدا مى‌بودند، كافرانشان را به عذابى دردآور عذاب مى‌كرديم.

آنان بودند که کفرورزیدند و شما را از مسجدالحرام باز داشتند و نگذاشتند قربانی [شما] که باز داشته شده بود، به محل [قربانگاه‌]اش برسد، و اگر [در مکه‌] مردان و زنان [مستضعف‌] با ایمانی نبودند که [ممکن بود] بی‌آنکه آنان را بشناسید، ندانسته پایمالشان کنید و تاوانشان بر شما بماند [فرمان حمله به مکه می‌دادیم‌] تا خدا هر که را بخواهد در جوار رحمت خویش درآورد اگر [کافران و مؤمنان‌] از هم متمایز می‌شدند، قطعا از میان آنان کافران را به عذاب دردناکی معذب می‌داشتیم‌

ايشانند كه كافر شدند و شما را از مسجد الحرام- نمازگاه شكوهمند- بازداشتند و قربانى- شترانى كه براى قربانى آورده بوديد- را باز داشتند و نگذاشتند كه به قربانگاهش- منى- برسد، و اگر [در مكه‌] مردان و زنان مؤمنى نبودند كه شما ايشان را نمى‌شناختيد و بى‌آگاهى در زير پاى مى گرفتيد- مى‌كشتيد- پس، از آنان گزندى ناخوشايند- اندوهى به سبب قتل مؤمنان و پرداخت ديه كه كفاره كشتن مؤمن به خطاست- به شما مى‌رسيد، [خداوند دست شما را از آنان باز نمى‌داشت، ليكن شما را از كشتن اهل مكه باز داشت‌] تا خداى هر كه را خواهد به مهر و بخشايش خويش در آرد. اگر از هم جدا مى‌بودند هر آينه كافرانشان را عذاب مى‌كرديم عذابى دردناك.

آنان همانهائی هستند که کفر ورزیده‌اند، و از ورود شما به مسجدالحرام جلوگیری کرده‌اند، و نگذاشته‌اند قربانیهائی که با خود نگاه داشته‌اید به قربانگاه برسد. اگر مردان و زنان مؤمنی را لگدمال نمی‌کردید که (در میان آنان هستند و) شما ایشان را نمی‌شناسید و از این راه عیب و عار و زیان و ضرری ناآگاهانه به شما نمی‌رسید (خداوند هرگز مانع این جنگ نمی‌شد. دست شما را از ایشان کوتاه کرد) تا خدا هر که را بخواهد غرق رحمت خود سازد (و جامه‌ی ایمانِ به اسلام را به تن او کند). اگر (کافران و مؤمنان ضعیفی که در مکّه نهانی ایمان آورده‌اند) از یکدیگر جدا می‌بودند، کافران ایشان را (با غلبه‌ی شما بر آنان) به عذاب دردناکی گرفتار می‌کردیم.

آنان کسانی می‌باشند که کافر شدند و از (ورود) شما (به) مسجدالحرام جلوگیری کردند و نگذاشتند قربانی نگه‌داشته‌ی شما را به محلش برسد و اگر (در مکّه) مردان و زنان باایمانی نبودند که (ممکن بود) بی‌آنکه آنان را بشناسید، ندانسته پایمالشان کنید. و عار و بی‌مقداری از ایشان برایتان بماند (فرمان حمله به مکّه می‌دادیم) تا خدا هر که را بخواهد در رحمت خویش آورد. اگر (کافر و مؤمن) از هم متمایز می‌شدند، همواره کافران را به عذاب دردناکی معذّب می‌داشتیم.

آنانند که کفر ورزیدند و بازداشتند شما را از مسجد حرام و قربانی را بسته از آنکه به جایگاه خود رسد و اگر نبود مردان مومن و زنان مؤمنه که نشناخته پایمال کنید پس برسد شما را از ایشان گنهی به نادانی تا درآرد خدا به رحمت خویش هر که را خواهد اگر جدا می‌شدند هر آینه عذاب می‌کردیم آنان را که کفر ورزیدند از ایشان عذابی دردناک‌

الفتح ٢٤	آیه ٢٥	الفتح ٢٦
سوره : سوره الفتح نزول : ٧ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٤٥ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«الْهَدْیَ»: (نگا: بقره / مائده / و و ). «مَعْکُوفاً»: محبوس و ممنوع. در اینجا مراد نگاه داشته شده و اختصاص یافته به فقرای بیت‌الله است. «مَحِلَّهُ»: قربانگاه. محل ذبح (نگا: بقره / حج / ). «لَوْ لا ...»: جواب آن محذوف و تقدیر چنین است: لَأَذِنَ لَکُمْ فِی دُخُولِ مَکَّةَ، وَ لَسَلَّطَکُمْ عَلَی الْمُشْرِکینَ ... لَأَذِنَ لَکُمْ فِی الْفَتْحِ لَما کَفَّ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ. «رِجَالٌ ... وَ نِسَآءٌ ...»: مراد مردان و زنان مؤمن ضعیف و ناتوانی است که در مکه نهانی ایمان آورده بودند و در آنجا می‌زیستند. یا چه بسا مراد کسانی باشد که از خود قریشیان بعدها ایمان آوردند و در راه اسلام فداکاریها و جان‌نثاریها کردند. «أَن تَطَؤُوهُمْ»: اگر بیم آن نبود این که ایشان را لگدمال و نابود کنید. جمله بدل از رِجَالٌ وَ نِسَآءٌ یا بدل از ضمیر (هُمْ) در فعل (لَمْ تَعْلَمُوهُمْ) است. «مَعَرَّةٌ»: ننگ و عار. زیان و ضرر. در اینجا مراد کار ناپسندی است که موجب تأسف شود. «لِیُدْخِلَ ...»: علت برای چیزی است که جواب محذوف (لَوْ لا) دالّ بر آن است. یعنی: هدف این بود که داخل سازد به. «تَزَیَّلُوا»: جدا شده بودند. یعنی اگر مؤمنان و کافران جدا از هم می‌زیستند و قابل تشخیص از هم بودند.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ مَنْ‌ أَظْلَمُ‌ مِمَّنْ‌ مَنَعَ‌... (۳) وَ اقْتُلُوهُمْ‌ حَيْثُ‌... (۳) وَ مَا لَهُمْ‌ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ‌... (۵) لَکُمْ‌ فِيهَا مَنَافِعُ‌ إِلَى‌... (۱)

کَيْفَ‌ يَکُونُ‌ لِلْمُشْرِکِينَ‌... (۲) وَ هُوَ الَّذِي‌ کَفَ‌ أَيْدِيَهُمْ‌... (۰)

تفسیر

• آيات ۱۸ - ۲۸ سوره فتح
• اشاره به اينكه مقصود از رضا و سخط خدا ثواب و عقاب او است و آيه : ((لقد رضىالله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجرة ...)) اخبار از پاداش و ثواب بيعت كنندگاناست
• توضيحى راجع به تفريع جمله : ((فعلم ما فى قلوبهم )) بر قلبش : ((لقد رضىالله ...))
• مقصود از ناس در جمله ((فكف ايدى الناس عنكم ))
• اخبارات غيبى و پيشگويى هايى كه در سوره فتح آمده است
• بيان آياتى كه راجع به جنگ نكردن با مشركين مكه و صلح با آنان است
• مقصود از ((كلمة التقوى )) و اينكه مؤ منين احق به آن واهل آن هستند
• فتح قريب فتح حديبيه است ، نه فتح خيبر و يا فتح مكه چنانچه بعضى پنداشته اند
• رواياتى درباره روز شجره و تجديد بيعت مسلمانان بارسول الله (ص )
• همه شركت كنندگان در بيعت روز شجره به پيمان خود وفا نكردند
• چند روايت درباره مراد از ((كلمه التقوى )) در جمله ((و الزمهم كلمه التقوى ))
• رواياتى راجع به ماجراى جنگ و فتح خيبر
• فردا پرچم را به دست كسى خواهم داد كه ...
• فتح قلعه خيبر بدست مبارك اميرالمؤ منين عليه السلام
• آنچه بعد از جريان فتح قلعه خيبر اتفاق افتاد
• تسليم شدن مردم فدك و تقسيم اموال خيبر بين مسلمانان
• آوردن گوسفند مسموم يك يهوديه براى رسول الله (ص )

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- مذمّت خداوند از کفر مشرکان، و جلوگیرى آنان از ورود مؤمنان به مسجدالحرام و قربانى کردن (هم الذین کفروا و صدّوکم عن المسجدالحرام و الهدىَ معکوفًا)

۲- تن دادن مکیان به صلح، با همه کفر و عناد خویش نسبت به مؤمنان، نمودى از اراده و تدبیر نافذ خداوند (و هو الذى کفّ ... هم الذین کفروا) على رغم کفر و ستیز مشرکان با اسلام، به تدبیر الهى زمینه اى پدید آمد که آنان به صلح تن دادند و شرّشان از سر مسلمانان دفع گردید.

۳- مسلمانان در جریان سفر حدیبیه، مصمّم به زیارت خانه خدا و قربانى کردن هدى (و صدّوکم عن المسجد الحرام و الهدىَ معکوفًا أن یبلغ محلّه)

۴- باز داشتن مؤمنان از ورود به مسجدالحرام، گناهى بزرگ و کفرآمیز (هم الذین کفروا و صدّوکم عن المسجدالحرام) از این که خداوند، ممانعت از ورود مؤمنان به مسجدالحرام را به عنوان دومین جرم مهم مشرکان یاد کرده و آن را در کنار کفر آنان متذکر شده است; مطلب بالا استفاده مى شود.

۵- امتنان الهى بر شرکت کنندگان در «عمرة القضا»، با یادآورى ممانعت مکیان از ایشان در سفر حدیبیه* (هم الذین کفروا و صدّوکم عن المسجدالحرام و الهدىَ معکوفًا) برداشت بالا بدان احتمال است که آیه شریفه خطاب به مؤمنانى باشد که در سال هفتم هجرى (یک سال پس از صلح حدیبیه) براى انجام عمره وارد مسجدالحرام شدند. در چنین شرایطى خداوند، موقعیت دشوار گذشته رابه یاد ایشان آورد تا نعمت ها را از یاد نبرند.

۶- اهمیت قربانى، در مناسک عبادى مسجدالحرام (و الهدىَ معکوفًا أن یبلغ محلّه) از این که خداوند، یکى از جرم هاى کافران را، جلوگیرى از رسیدن قربانى به قربانگاه شمرده است، اهمیت آن در مناسک زیارت خانه خدا استفاده مى شود.

۷- قربانىِ حیوان در قربانگاه، داراى اهمیتى ویژه در اعمال عبادى عمره (و الهدىَ معکوفًا أن یبلغ محلّه)

۸- وجود زنان و مردانى مؤمن - اما ناشناخته - در میان کافران مکه، قبل از حدیبیه (و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمنت لم تعلموهم)

۹- بى اطلاعى مهاجران و انصار، از وجود مردان و زنانى مؤمن در میان مکیان; قبل از صلح حدیبیه (و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمنت لم تعلموهم)

۱۰- مؤمنان مکه قبل از صلح حدیبیه، داراى شرایطى دشوار و ناگزیر از تقیه شدید (رجال مؤمنون و نساء مؤمنت لم تعلموهم) آگاهى نداشتن مؤمنان مدینه از مؤمنان مکه، از آن جهت بوده است که مؤمنان مکه در آن محیط، قادر به ابراز ایمان نبوده و شدیداً تقیه مى کردند.

۱۱- شدیدترین تهدیدها از جانب کافران و مشرکان، ناتوان از خاموش ساختن نور ایمان در قلب هاى مستعد (و لولا رجال مؤمنون ... لم تعلموهم) محیط مکه با آن که مسخّر مشرکان بود و مؤمنان ناگزیر به هجرت شده بودند; ولى خداوند از وجود مردان و زنان مؤمن در آن خبر داده است.

۱۲- پى بردن مسلمانان، پس از حدیبیه به وجود عناصرى مؤمن; اما مخفى در قلب محیط شرک (مکه) (و لولا رجال مؤمنون ... لم تعلموهم) تعبیر «لم تعلموهم»، بیانگر عدم اطلاع قبلى مسلمانان از وجود مؤمنانى در مکه است و نفس همین تعبیر، تذکرى به مسلمانان نسبت به وجود مؤمنان ناشناخته در مکه است.

۱۳- جواز تقیه، در شرایط خفقان و حاکمیت خشونت بار کفر (رجال مؤمنون ...لم تعلموهم) از این که خداوند، از وجود مؤمنانى که با تقیه و به صورت ناشناس در مکه زندگى مى کردند، خبر داد، و خون و حریم آنان را محترم شمرده است; جواز تقیه استفاده مى شود.

۱۴- آسیب دیدن مؤمنان ناشناخته شهر مکه، در صورت وقوع جنگ میان مسلمانان و مکیان در حدیبیه (و لولا رجال مؤمنون ... أن تطوهم)

۱۵- تدبیر صلح حدیبیه از جانب خداوند، به منظور حفظ جانِ مؤمنان ناشناخته مکه (و لولا رجال مؤمنون ... أن تطوهم)

۱۶- زنان و مردان مؤمن، داراى ارج و حرمتى همانند (و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمنت ... أن تطوهم) از این که خداوند، «مؤمنات» را در کنار «مؤمنون» یاد کرده و حفظ خون و حرمت آن دو را عامل بازداشتن مؤمنان از توسّل به قهر براى ورود به مکه معرفى کرده است; مطلب بالا استفاده مى شود.

۱۷- پایمال شدن حرمت مردان و زنان مؤمن در صورت جنگ در حدیبیه، مایه ننگ براى مسلمانان (و لولا رجال مؤمنون و نساء مؤمنت ... فتصیبکم منهم معرّة)

۱۸- آسیب رساندن به مؤمنان، حتى از روى ناآگاهى، داراى مسؤولیت است. (و لولا رجال ... لم تعلموهم أن تطوهم فتصیبکم منهم معرّة بغیر علم)

۱۹- خداوند، خواهان دور ماندن ساحت مؤمنان از هر لکه ننگ و بدنامى (و لولا رجال ... أن تطوهم فتصیبکم منهم معرّة)

۲۰- مصونیت مؤمنان مکه و بهره مندى آنان از رحمت الهى، از اهداف برقرارى صلح حدیبیه (لیدخل اللّه فى رحمته من یشاء) از ارتباط جمله «لیدخل ...» با آیه قبل، مطلب بالا استفاده مى شود; زیرا «لیدخل ...» غایت براى جواب محذوف است; یعنى، ما بدین سبب اجازه جنگ ندادیم تا مؤمنان مکه آسیب نبینند و از رحمت الهى بهره مند گردند.

۲۱- تعلّق مشیت الهى، به حمایت از مؤمنان ناشناخته مکه (لیدخل اللّه فى رحمته من یشاء) تعبیر «من یشاء»، ممکن است نظر به مردان و زنان مؤمنى داشته باشد که در جمله هاى پیشین آیه، از آنهایادشد.

۲۲- صلح حدیبیه، تدبیر الهى براى گرایش یافتن نیروهاى فزون ترى از مشرکان به ایمان (و لولا رجال ... لیدخل اللّه فى رحمته من یشاء) مراد از دخول در رحمت الهى، ممکن است ورود افراد جدیدى از مردم به جرگه مؤمنان باشد; زیرا در پرتو فرصت جدید، نیروهاى مستعد ایمان، مجال گرایش به آن را مى یابند.

۲۳- افعال الهى، داراى فلسفه و حکمت (و لولا رجال مؤمنون ... لیدخل اللّه فى رحمته من یشاء) تعبیر «لیدخل...»، بیانگر فلسفه و حکمت صلح حدیبیه است.

۲۴- حضور مؤمنان در محیط زندگى کافران مکه، باعث نجات موقت کفّار از عذاب الهى (لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم)

۲۵- برخوردارى جامعه از رحمت الهى، در پرتو وجود مؤمنان راستین (لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم عذابًا ألیمًا) خداوند، به سبب وجود مؤمنانى ناشناخته میان مکیان، رحمت صلح را نصیب آنان گردانید و عذاب جنگ را از آنان دور داشت.

۲۶- کافران، مستحق عذاب حتمى الهى (لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم)

۲۷- کافران مکه، مورد تهدید خداوند به عذابى دردناک (لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم عذابًا ألیمًا)

۲۸- نبرد پیروزمندانه مؤمنان علیه کفر، عذاب دردناک الهى براى کافران (و لولا رجال مؤمنون ... لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم) در این آیه «لعذّبنا»، مقابل صلح حدیبیه قرار گرفته است. از تقابل صلح و عذاب، دانسته مى شود که مصداق بارز عذاب الهى براى کافران، دردى است که از شمشیر مؤمنان در میدان نبرد خواهند چشید.

۲۹- مشیّت الهى بر جریان امور، از طریق علل و اسباب عادى و طبیعى (لیدخل اللّه فى رحمته من یشاء لو تزیّلوا لعذّبنا) خداوند، براساس قدرت مطلقه خود، مى توانست به شکلى غیرعادى، تنها کافران جامعه را مجازات کند; اما از شیوه هاى غیرطبیعى استفاده نکرد. بر این اساس آمیختگى مؤمنان و کافران را، مانع تعلق عذاب به کافران دانسته است.

۳۰- وجود مؤمنانى در نسل و صلب کافران مکه، مانع نزول عذاب الهى بر آنان* (لولا رجال مؤمنون ... لم تعلموهم ... لو تزیّلوا لعذّبنا الذین کفروا منهم عذابًا ألیمًا) برداشت یاد شده بدان احتمال است که مراد از مردان و زنان مؤمن در آیه شریفه، فرزندانى باشند که از کافران مکه تولد خواهند یافت و به ایمان خواهند گروید. آنچه مؤید این احتمال است، تعبیر «لم تعلموهم» و نیز «لو تزیّلوا» مى باشد; زیرا «لو»ى امتناعیه، تفکیک ناپذیرى نسل مؤمن از کافران عصر بعثت را مى رساند.

موضوعات مرتبط

• احکام :۱۳
• اسلام: تاریخ صدر اسلام ۱، ۲، ۴، ۵، ۸، ۹، ۱۰، ۱۲، ۱۴، ۱۵
• انصار: محدوده علم انصار ۹
• تقیه: احکام تقیه ۱۳
• حج: اهمیت قربانى حج ۶; قربانى حج ۳; ممانعت از قربانى حج ۱; مناسک حج ۶
• حمایتهاى خدا: مشمولان حمایتهاى خدا ۲۱
• خدا: آثار مشیت خدا ۲۱; امتنان خدا ۵; تدبیرهاى خدا ۱۵، ۲۲; توصیه هاى خدا ۱۹; تهدیدهاى خدا ۲۷; حکمت خدا ۲۳; زمینه رحمت خدا ۲۵; سرزنشهاى خدا ۱; عذابهاى خدا ۲۸; مجارى مشیت خدا ۲۹; نشانه هاى اراده خدا ۲; نشانه هاى تدبیر خدا ۲
• ذکر: ذکر ممانعت از مسجدالحرام ۵
• رحمت خدا: مشمولان رحمت خدا ۲۰
• زن: احترام زن ۱۶; تساوى زن و مرد ۱۶; زمینه بى احترامى زنان مؤمن ۱۷
• صلح حدیبیه: آثار صلح حدیبیه ۱۰، ۱۲; فلسفه صلح حدیبیه ۱۵، ۲۰، ۲۲; قصه صلح حدیبیه ۳، ۵
• عذاب: اهل عذاب ۲۶; تهدید به عذاب ۲۷; عذاب دردناک عذاب ۲۷، ۲۸; مراتب عذاب ۲۷، ۲۸; موجبات نجات از عذاب ۲۴
• عمره: اهمیت قربانى عمره ۷; مناسک عمره ۷
• عمرة القضا: منت بر حاضران عمرة القضا ۵
• عوامل طبیعى: نقش عوامل طبیعى ۲۹
• کافران: بى تأثیرى تهدیدهاى کافران ۱۱; حتمیت عذاب کافران ۲۶; عجز کافران ۱۱; عذاب کافران ۲۷; موجبات عذاب کافران ۲۸
• کافران مکه: ایمان نسل کافران مکه ۳۰; تهدید کافران مکه ۲۷; عوامل مصونیت کافران مکه ۲۴; موانع عذاب کافران مکه ۳۰
• کعبه: زیارت کعبه ۳
• کفر: موجبات کفر ۴
• گناه: گناهان کبیره ۴
• مؤمنان: آثار زیان به مؤمنان ۱۸; احترام مؤمنان ۱۶، ۱۹; استقامت مؤمنان ۱۱; اهمیت شخصیت مؤمنان ۱۷; پیروزى مؤمنان ۲۸; زمینه علم مؤمنان ۱۲; صلح با مؤمنان ۲; فضایل مؤمنان ۲۵; مؤمنان و بدنامى ۱۹
• مرد: احترام مرد ۱۶; زمینه بى احترامى به مردان مؤمن ۱۷
• مسجدالحرام: آثار ممانعت از مسجدالحرام ۴; گناه ممانعت از مسجدالحرام ۴; ممانعت از مسجدالحرام ۱
• مسلمانان: زمینه بدنامى مسلمانان ۱۷
• مسلمانان مکه: تقیه مسلمانان مکه ۱۰; حمایت از مسلمانان ناشناخته مکه ۲۱; رحمت بر مسلمانان مکه ۲۰; زیان به مسلمانان ناشناخته مکه ۱۴; فضایل مسلمانان مکه ۲۴; محافظت از مسلمانان ناشناخته مکه ۱۵; مشکلات مسلمانان مکه ۱۰; مصونیت مسلمانان مکه ۲۰; مسلمانان ناشناخته مکه ۸، ۹، ۱۲; نقش مسلمانان مکه ۲۴
• مشرکان: بى تأثیرى تهدیدهاى مشرکان ۱۱; زمینه ایمان مشرکان ۲۲; سرزنش مشرکان ۱; عجز مشرکان ۱۱; کفر مشرکان ۱
• مشرکان مکه: آثار جنگ با مشرکان مکه ۱۴، ۱۷
• مکه: دشمنى اهل مکه ۲; زنان مؤمن مکه ۸، ۹; کفر اهل مکه ۲; مردان مؤمن مکه ۸، ۹; منشأ صلح اهل مکه ۲
• مهاجران: محدوده علم مهاجران صدراسلام ۹