الأعراف ٣٨

قَالَ‌ ادْخُلُوا فِي‌ أُمَمٍ‌ قَدْ خَلَتْ‌ مِنْ‌ قَبْلِکُمْ‌ مِنَ‌ الْجِنِ‌ وَ الْإِنْسِ‌ فِي‌ النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ‌ أُمَّةٌ لَعَنَتْ‌ أُخْتَهَا حَتَّى‌ إِذَا ادَّارَکُوا فِيهَا جَمِيعاً قَالَتْ‌ أُخْرَاهُمْ‌ لِأُولاَهُمْ‌ رَبَّنَا هٰؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ‌ عَذَاباً ضِعْفاً مِنَ‌ النَّارِ قَالَ‌ لِکُلٍ‌ ضِعْفٌ‌ وَ لٰکِنْ‌ لاَ تَعْلَمُونَ‌

کپی متن آیه
قَالَ‌ ادْخُلُوا فِي‌ أُمَمٍ‌ قَدْ خَلَتْ‌ مِنْ‌ قَبْلِکُمْ‌ مِنَ‌ الْجِنِ‌ وَ الْإِنْسِ‌ فِي‌ النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ‌ أُمَّةٌ لَعَنَتْ‌ أُخْتَهَا حَتَّى‌ إِذَا ادَّارَکُوا فِيهَا جَمِيعاً قَالَتْ‌ أُخْرَاهُمْ‌ لِأُولاَهُمْ‌ رَبَّنَا هٰؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ‌ عَذَاباً ضِعْفاً مِنَ‌ النَّارِ قَالَ‌ لِکُلٍ‌ ضِعْفٌ‌ وَ لٰکِنْ‌ لاَ تَعْلَمُونَ‌

ترجمه

(خداوند به آنها) می‌گوید: «در صفّ گروه‌های مشابه خود از جنّ و انس در آتش وارد شوید!» هر زمان که گروهی وارد می‌شوند، گروه دیگر را لعن می‌کنند؛ تا همگی با ذلّت در آن قرار گیرند. (در این هنگام) گروه پیروان درباره پیشوایان خود می‌گویند: «خداوندا! اینها بودند که ما را گمراه ساختند؛ پس کیفر آنها را از آتش دو برابر کن! (کیفری برای گمراهیشان، و کیفری بخاطر گمراه ساختن ما.)» می‌فرماید: «برای هر کدام (از شما) عذاب مضاعف است؛ ولی نمی‌دانید! (چرا که پیروان اگر گرد پیشوایان گمراه را نگرفته بودند، قدرتی بر اغوای مردم نداشتند.)»

گويد: شما هم در جمع گروه‌هايى از جن و انس كه پيش از شما گذشتند به آتش داخل شويد. هر بار كه گروهى داخل شود، همكيشان خود را لعنت كند، تا وقتى كه همگى در آن جا به هم رسند، پسينيان آنها (پيروان) در باره‌ى پيشينيانشان (پيشوايان) گويند: پروردگارا! اينها بو

مى‌فرمايد: «در ميان امّتهايى از جنّ و انس، كه پيش از شما بوده‌اند، داخل آتش شويد.» هر بار كه امّتى [در آتش‌] درآيد، همكيشان خود را لعنت كند، تا وقتى كه همگى در آن به هم پيوندند؛ [آنگاه‌] پيروانشان در باره پيشوايانشان مى‌گويند: «پروردگارا، اينان ما را گمراه كردند، پس دو برابر عذاب آتش به آنان بده.» [خدا] مى‌فرمايد: «براى هر كدام [عذاب‌] دو چندان است ولى شما نمى‌دانيد.»

خداوند گوید: شما هم با آن گروه از جن و انس که پیش از شما بودند به دوزخ داخل شوید. در آن وقت هر قومی که به دوزخ شوند قوم دیگر (از همکیشان خود) را لعن کنند، تا آن گاه که همه در آتش دوزخ فراهم شوند زمره آخرین درباره فرقه اول (یا مرئوسان درباره رئیسان) گویند که خدایا، اینان ما را گمراه کردند، پس عذابشان را از آتش افزون و مضاعف گردان. خدا گوید: همه را عذاب مضاعف است و لیکن شما آگاه نیستید.

خدا می فرماید: شما هم در میان گروه هایی از جن و انس که پیش از شما بودند در آتش درآیید، هرگاه گروهی وارد شوند، هم مسلکان خود را لعنت کنند تا آنکه همه آنان با خفت و خواری در آتش جمع شوند، آن گاه پیروانشان درباره پیشوایانشان گویند: پروردگارا! اینان ما را به گمراهی کشیدند، پس عذابشان را از آتش، دو چندان گردان؛ خدا می فرماید: برای هر کدامتان دو چندان است، ولی نمی دانید.

گويد: به ميان امتهايى كه پيش از شما بوده‌اند، از جن و انس، در آتش داخل شويد. هر امتى كه به آتش داخل شود امت همكيش خود را لعنت كند. تا چون همگى در آنجا گرد آيند، گروه‌هايى كه پيرو بوده‌اند در باره گروه‌هايى كه پيشوا بوده‌اند گويند: پروردگارا، اينان ما را گمراه كردند، دو چندان در آتش عذابشان كن. گويد: عذاب همه دوچندان است ولى شما نمى‌دانيد.

گوید به میان امتهایی از جن و انس که پیش از شما بوده‌اند، در آتش جهنم وارد شوید، هرگاه امتی وارد شود همانندش را لعنت کند، تا همه در آن به همدیگر رسند، [آنگاه‌] پیروان درباره پیشوایانشان گویند پروردگارا اینان ما را گمراه کردند، به ایشان دو چندان از عذاب جهنم بده، فرماید برای همه دو چندان هست ولی نمی‌دانید

[خداى‌] فرمايد: با گروه‌هايى از پريان و آدميان كه پيش از شما گذشتند در آتش دوزخ رويد هر گاه كه گروهى در آيد گروه همكيش خود را نفرين كند، تا چون همگى در آن به هم رسند گروه پسين- پيروان- درباره گروه پيشين- رهبران خود- گويند: خداوندا، اينان ما را گمراه كردند، پس آنها را دو چندان عذاب آتش بده. [خداى‌] گويد: هر كدام را [عذاب‌] دو چندان است و ليكن نمى‌دانيد.

(در روز قیامت خداوند به این کافران) می‌گوید: به همراه گروهها و دسته‌هائی از کافران انس و جنّی که پیش از شما (در دنیا مدّتی زندگی کرده‌اند و آن گاه از جهان) رفته‌اند وارد آتش دوزخ شوید! (در این هنگام) هر وقت گروهی داخل آتش شود، گروه همجنس (پیشین) خود را نفرین می‌فرستد، تا آن گاه که همه به هم می‌رسند و پیش هم گرد می‌آیند، آن وقت پسینیان خطاب به پیشینیان می‌گویند: پروردگارا! اینان ما را گمراه کرده‌اند (زیرا که پیش از ما بوده‌اند و ما را به سوی کفر رهبری نموده‌اند) پس آتش آنان را چندین برابر (تیزتر و عذابشان را بیشتر) گردان. (پروردگار خطاب بدیشان) می‌گوید: عذاب هر یک از شما (پیروان و پسروان و بالادستان و زیردستان، به سبب کفر و ضلال و تقلید کورکورانه از همدیگر) چندین برابر است، ولی (به علّت عذاب سخت خود، اندازه‌ی عذاب دیگران را) نمی‌دانید.

فرمود: «در میان امّت‌هایی از جن و انس - که پیش از شما بوده‌اند - داخل آتش شوید.» هر بار امتی (به آتش) در آید، همگنان خود را لعنت کند تا هنگامی که همگان در آن آماده شوند. (آن‌گاه) آخرینشان درباره‌ی اولینشان گوید: «پروردگارمان! اینان ما را گمراه کردند، پس عذابی از آتشی افزون به آنان بده.» (خدا) فرمود: «برای هر کدام (آتشی) افزون است، ولی شما نمی‌دانید.»

گفت درآئید در ملتهائی که گذشتند پیش از شما از پری و آدمی در آتش هرگاه درآید ملتی لعن کند دیگری را تا گاهی که گردآیند همگی در آن گوید آخرینشان برای اولین پروردگارا اینان گمراهمان کردند پس بده ایشان را عذابی دوبرابر در آتش گوید برای هرکدام است دوبرابر لیکن نمی‌دانید

He will say, “Join the crowds of jinn and humans who have gone into the Fire before you.” Every time a crowd enters, it will curse its sister-crowd. Until, when they are all in it, the last of them will say to the first of them, “Our Lord, these are the ones who misled us, so inflict on them a double punishment in the Fire.” He will say, “Each will have a double, but you do not know.”

ترتیل:

ترجمه:

الأعراف ٣٧	آیه ٣٨	الأعراف ٣٩
سوره : سوره الأعراف نزول : ٤ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٤٢ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«أدْخُلُوا فِی»: واژه (فی) در اینجا به معنی (مَعَ) است. یعنی. همراه با. «خَلَتْ»: رفته‌اند. گذشته‌اند. «أُخْتَهَا»: خواهرش. در اینجا مراد همجنس و همکیش است که اینان بر اثر آنان رفته‌اند و از ایشان تقلید نموده‌اند. «إدَّارَکُوا»: به هم رسیدند. با هم گرد آمدند. اصل این فعل (تَدارَکُوا) و از باب تفاعُل است. «أُخْرَاهُمْ»: پسینیان. مراد پیروان و تقلیدکنندگان است. «اُولاهُمْ»: پیشینیان. مراد پیشوایان و تقلیدشدگان است. «ضِعْفاً»: دو چندان. چند برابر.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ‌ اتُّبِعُوا... (۱) وَ قَالَ‌ الَّذِينَ‌ اتَّبَعُوا لَوْ... (۵) لِيَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ‌ کَامِلَةً... (۲) الَّذِينَ‌ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ‌... (۱) وَ لَيَحْمِلُنَ‌ أَثْقَالَهُمْ‌ وَ... (۰) وَ قَالَ‌ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ‌ مِنْ‌... (۶) رَبَّنَا آتِهِمْ‌ ضِعْفَيْنِ‌ مِنَ‌... (۶) وَ بَرَزُوا لِلَّهِ‌ جَمِيعاً فَقَالَ‌... (۵) الَّذِينَ‌ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ‌... (۲) وَ قَالَ‌ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ‌ مِنْ‌... (۳) وَ قَالَ‌ الَّذِينَ‌ اسْتُضْعِفُوا... (۳) هٰذَا فَوْجٌ‌ مُقْتَحِمٌ‌ مَعَکُمْ‌ لاَ... (۱) قَالَ‌ الَّذِينَ‌ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا... (۲) وَ قَالَ‌ الَّذِينَ‌ کَفَرُوا رَبَّنَا... (۵)

وَ لِکُلٍ‌ دَرَجَاتٌ‌ مِمَّا عَمِلُوا وَ... (۲) يَوْمَ‌ تُقَلَّبُ‌ وُجُوهُهُمْ‌ فِي‌... (۵) وَ قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا... (۵) يَقْدُمُ‌ قَوْمَهُ‌ يَوْمَ‌... (۱) ثُمَ‌ لَنَنْزِعَنَ‌ مِنْ‌ کُلِ‌ شِيعَةٍ... (۱) ثُمَ‌ لَنَحْنُ‌ أَعْلَمُ‌ بِالَّذِينَ‌... (۱)

تفسیر

---

• آيات ۳۷ - ۵۴، سوره اعراف
• مراد از افترا بر خدا به كذب در آيه (( فمن اظلم ممن افترى ...(( شرك ورزيدن به خداو انكار توحيد است .
• مشاجره و گفتگوى دوزخيان با يكديگر
• جمله : (( لاتكلّف نفسا الّا وسعها(( مفيد رفع نگرانى از عدم قدرت بر انجام دادن جميعاعمال صالح است .
• معناى (( غل (( و اشاره به اينكه غل از بزرگترين ناملايمات است .
• توضيحى در مورد تعبير به اينكه مؤ منين بهشت را به ارث مى برند.
• وجه اختلاف تعبير در (( وعدنا ربنا(( و (( وعد ربكم (( در آيه شريفه
• اشاره به نفوذ حكم و امر انسان در قيامت
• معناى (( اعراف (( و مراد از آن در آيه شريفه
• رجال اعراف از طايفه جن يا ملك نيستند
• مراد از رجال اعراف ، مستضعفين نيستند
• اصحاب اعراف از جنس بشر هستند و خصوصياتى كه براى آنان ذكر شده با جمله : (( والامر يومئذ للّه (( منافات ندارد
• اشاره به اقوال متعددى كه درباره معناى اعراف و مراد از اصحاب اعراف گفته شده است .
• روايتى از آلوسى درباره مراد از رجال اعرافنقل كرده و صاحب المنار آن را بى اعتبار دانسته است .
• سخن ما با صاحب المنار كه با مقايسه مسائل قيامت با نظام جارى در دنيا روايت مذكور رامردود دانسته است .
• دو قول ديگر در معناى اعراف و بيان اصول اقوال در مسئله اعراف
• معناى اعراف در قرآن
• دلالت جمله : (( الذين اتّخذوا دينهم لهوا و لعبا(( بر اينكه انسان ناچار از تدين به ديناست .
• بحث روايتى (در ذيل آيات شريفه )
• روايتى از پيغمبر اكرم (ص ) درباره كيفيت مرگ مؤ من و كافر
• چند روايت ديگر درباره جهنم كافر و اهل دوزخ
• رواياتى در اين باره كه مراد از (( مؤ ذن (( در (( و اذّن مؤ ذن بينهم ...(( على (ع ) مىباشد
• مؤ ذن بودن على عليه السلام و اعلام حكم خداوند توسط او در آخرت ازفضائل آن حضرت به حساب مى آيد.
• رواياتى درباره اصحاب اعراف
• اشكال وارد بر رواياتى كه اصحاب اعراف را به كسانى كه داراى حسنات و سيئاتمساوى هستند تفسير مى كنند.
• چند روايت در مورد اينكه ائمه اهل بيت عليهم السلام اصحاب اعراف هستند.

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ «38»

(خداوند، پس از اعترافشان به كفر در لحظه‌ى مرگ) مى‌فرمايد: شما نيز در ميان گروه‌هايى از جنّ و انس، كه پيش از شما بوده‌اند، به دوزخ داخل شويد. هرگاه گروهى وارد (جهنّم) شود، گروه هم‌كيش خود را لعن و نفرين كند، تا آنكه همه يكجا در دوزخ بهم رسند. آنگاه گروه متأخّر درباره‌ى گروه قبلى گويد: خدايا! اينان بودند كه ما را گمراه كردند، پس عذابى دو چندان از آتش دوزخ برايشان بياور (كيفرى براى گمراهى خودشان و كيفرى براى گمراه ساختن ما. خداوند) مى‌فرمايد: براى هر كدام، (عذابى) دو برابر است، ولى نمى‌دانيد.

نکته ها

از صحنه‌هاى تكان‌دهنده‌ى قيامت، گفتگوى دوزخيان با يكديگر، به ويژه با سران و

جلد 3 - صفحه 62

بزرگانى است كه سبب جهنّمى شدن آنان شده‌اند. به همين جهت آنجا دوستان بى‌تقوا نيز با هم دشمن مى‌شوند. «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ» «1»، گاهى هم تقاضا مى‌كنند كه عاملان گمراهى خود را ببينند و پايمالشان كنند. «أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلَّانا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ نَجْعَلْهُما تَحْتَ أَقْدامِنا» «2» و گاهى اطاعت از بزرگان را عامل سقوط خويش مى‌دانند.

«أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا» «3» امّا انسان داراى اختيار و آزادى عمل است و نمى‌تواند انحراف و خطاى خود را تنها به گردن ديگران اندازد.

امام صادق عليه السلام فرمودند: «مراد از رهبران‌ «هؤُلاءِ أَضَلُّونا»، رهبران فاسد و ائمّه‌ى ظلم و جور مى‌باشد». «4»

در قيامت رهبران جور و پيروان آنها، هركدام دو برابر عذاب مى‌شوند، زيرا قرآن در پاسخ تقاضاى منحرفان براى عذاب دو برابر رهبران خود مى‌فرمايد: هم رهبران دو برابر كيفر دارند و هم پيروان آنها، «لِكُلٍّ ضِعْفٌ» رهبران، چون هم خود منحرف شدند و هم ديگران را منحرف كردند و امّا پيروان آنها نيز هم براى انحراف خود و هم براى اين‌كه با پيروى و حمايت خود به رهبران باطل رونق دادند.

پیام ها

1- در بهشت، كينه و دشمنى نيست، سراسر صلح و صفاست ولى در جهنّم، افراد يكديگر را لعن و نفرين مى‌كنند. «لَعَنَتْ أُخْتَها» چنانكه در آيه‌ى 25 سوره‌ى عنكبوت مى‌خوانيم: «يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَ يَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضاً»

2- جنّ نيز مانند انسان، تكليف دارد و گنهكاران هردو سرنوشتى مشابه دارند و در يك دوزخ قرار مى‌گيرند. الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ ... لَعَنَتْ أُخْتَها

3- كفّار، يكباره وارد دوزخ نمى‌شوند، بلكه به ترتيب و نوبت. «كُلَّما دَخَلَتْ»

4- ولايت‌ها، محبّت‌ها و حمايت‌هاى غير الهى، در قيامت به كينه و نفرين و

---

«1». زخرف، 67.

«2». فصّلت، 29.

«3». احزاب، 67.

«4». تفسير نورالثقلين.

جلد 3 - صفحه 63

دشمنى تبديل مى‌شود. «لَعَنَتْ أُخْتَها»

5- در قيامت، همه مى‌كوشند تا گناه خود را به گردن ديگرى اندازند يا براى خود شريك جرم پيدا كنند. «هؤُلاءِ أَضَلُّونا»

6- گاهى انسان كيفرهايى مى‌بيند كه خود آگاه نيست. «وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ (38)

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ‌: حق تعالى فرمايد به ايجاد كلام در جسم جمادى، يا يكى از ملائكه به كفار گويد: داخل شويد در امتهائى كه، قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ‌: بتحقيق در گذشته‌اند قبل از شما بر دين و آئين شما، من‌

---

جلد 4 صفحه 63

الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ: از جن و انس كه كافر مرده و به جهنم داخل شده‌اند، يعنى درآييد به جهنم در حالتى كه با امم سابقه كه قبل از شما داخل شده‌اند، مصاحب شويد. در منهج- مروى است كفارى كه عناد و تكبرشان بيشتر باشد، پيشتر در آتش برند.

كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ: هر زمانى كه در آيند امتى و گروهى در جهنم، لَعَنَتْ أُخْتَها: لعن كند گروهى را كه بر دين ايشان اقتدا كرده و بر ملت و كيش ايشان مرده باشند، يعنى هر وقت اهل ملتى باطل، داخل نار شود؛ به محض معاينه سابقين اهل خود را لعن و نفرين كند و هر تبعه جماعت لاحقه، بر جماعت متبوعه سابقه خود، ردّ لعن كنند كه مضل و گمراه كننده آنها بودند.

حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً: تا وقتى كه در درك اسفل السافلين به يكديگر رسند در جهنم تماما و در يك مقام جمع شوند، پس آن وقت قطع لعن آنها مى‌شود. قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ‌: گويند تابعين ضالين، مر رؤساى متبوعين مضلين را، رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا: اى پروردگار ما، اين گروه مضله گمراه كردند ما را، فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ: پس عطا و معامله نما به جهت ضلالت خود و ضلال ما عذابى دو مقابل از آتش جهنم كه ما را هست.

ابن مسعود گويد: مراد به تضعيف عذاب آنها در اينجا تسلط اقسام مارها و عقربها و افاعى نارى مى‌باشد. و به قولى اقسام عذاب نارى عموما مراد است.

قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ‌: حق تعالى فرمايد در جواب ايشان: براى هر دو فرقه از فريقين تابع و متبوع، عذاب مضاعف مى‌باشد. اما براى تابع، يك عذاب به جهت اختيار كفر و ديگر به ترك استدلال و تقليد رؤساى خود. اما متبوعين يك عذاب براى ضلالت خود، و عذاب ديگر به جهت اضلال عوام تبعه خود.

وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ‌: و لكن شما هر دو فرقه سابقه و لاحقه نمى‌دانيد كه چه قسم عذابهائى لا ينقطع آنا فآنا بهر يك از شما عايد مى‌شود.

در تفسير لوامع- حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام فرمود: المراد ائمّة الكفر و الجور، «1» چنانچه در اين امت ائمه ضلالت و علماء هر ملت اهل‌

---

«1» تفسير برهان، جلد 2، صفحه 14- مجمع البيان، جزء دوّم، صفحه 417 (يعنى ائمّة الجور)

---

جلد 4 صفحه 64

جهالت و عوام خود را به همين صورت و طريقه و اخفاء حقيقت اسلام و نصوص امامت ائمه هدى و اهل بيت عصمت و طهارت مخفى نموده دعوت به باطل و تأويل حق به وجوه اباطيل مى‌كنند، پس احوال كل طوايف امم سابقين و لا حقين به همين صورت است روز قيامت.

تنبيه: تضعيف عذاب بالاستحقاق است به چند وجه:

1- چون هر يك از فريقين دو قسم معاصى كردند: اما نسبت به تبعه يكى اختيار ضلالت و كفر به غير، و ديگر تقليد و متابعت رؤساى خود به غير دليل، پس به ثبوت دو گناه اين تبعه مستحق عذاب مضاعفند؛ اما نسبت به متبوعين:

جهت ضلالت خود و اضلال غير نيز ضعف عذاب را دارا شدند.

2- چون تشريك الهى و تكذيب كتب سماوى و انبياء و اوصياء، اعظم معاصى است كه فوق آن متصور نيست، لذا مستحق عذاب عظيم بالاضعاف مضاعف شدند.

3- چون به شرك و كفر مردند، مستحق عذاب ابدى شدند، و آنا فآنا عذاب جهنمى در تضاعف است.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ (38)

ترجمه‌

فرمود داخل شويد در امّتانيكه بتحقيق گذشتند پيش از شما از جنّ و انس در آتش هر گاه داخل شوند امتى لعنت كنند هم كيش خود را تا وقتى كه بيكديگر رسند در آن تمامى گويند آخرين آنها در باره اوّلينشان پروردگار ما اين جماعت گمراه كردند ما را پس بده آنها را عذابى دو چندان از آتش فرمود از براى هر يك دو چندان است ولى نميدانيد.

تفسير

خداوند بلسان تقدير حكم كرده و در روز قيامت ميفرمايد بكفار هر عصرى كه داخل شويد در زمره سابقين خود از جنّ و انس در آتش و هر جماعتى كه وارد در آتش‌

---

جلد 2 صفحه 425

ميشوند لعنت ميكنند جماعت سابقين خود را كه با آنها اخوت دينى داشتند و باعث گمراهى آنها شدند تا زمانى كه پيوسته بيكديگر و مجتمع با هم شوند در جهنم آنگاه اتباع و جهال هر فرقه شكايت از بزرگان و پيشوايان خودشان مينمايند نزد خداوند كه پروردگارا اينها موجب گمراهى ما شدند پس عذاب آنها را دو برابر فرما از ما خطاب از مصدر جلال صادر ميشود كه تابع و متبوع هر دو استحقاق عذاب دو برابر دارند اما آنها براى آنكه گمراه شدند و گمراه كردند و اما شما براى آنكه گمراه شديد و پيروى گمراه را نموديد چون تقليد در اصول دين جائز نيست و در كافى از امام باقر (ع) نقل نموده كه تبرّى ميجويند بعض آنها از بعضى و لعنت ميكنند بعضى از آنها بر بعضى و كسى نمى‌تواند از كسى دستگيرى نمايد و در مجمع از حضرت صادق (ع) نقل نموده است كه مراد از فرقه اولى ائمه جورند ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

قال‌َ ادخُلُوا فِي‌ أُمَم‌ٍ قَد خَلَت‌ مِن‌ قَبلِكُم‌ مِن‌َ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ فِي‌ النّارِ كُلَّما دَخَلَت‌ أُمَّةٌ لَعَنَت‌ أُختَها حَتّي‌ إِذَا ادّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَت‌ أُخراهُم‌ لِأُولاهُم‌ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِم‌ عَذاباً ضِعفاً مِن‌َ النّارِ قال‌َ لِكُل‌ٍّ ضِعف‌ٌ وَ لكِن‌ لا تَعلَمُون‌َ (38)

خطاب‌ قهر آميز الهي‌ ميرسد باين‌ كفار و مخالفين‌ ‌که‌ داخل‌ شويد ‌در‌ جماعت‌ هم‌مسلك‌ ‌خود‌ ‌که‌ پيش‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌از‌ دنيا بيرون‌ رفتند ‌از‌ جن‌ و انس‌ ‌در‌ آتش‌ جهنم‌ ‌هر‌ زماني‌ ‌که‌ جماعتي‌ داخل‌ ميشوند لعن‌ ميكنند جماعتي‌ ‌را‌ ‌که‌ قبل‌ ‌از‌ ‌آنها‌ داخل‌ ‌شده‌ بودند و هم‌مسلك‌ بودند و اخوّت‌ مسلكي‌ داشتند ‌تا‌ زماني‌ ‌که‌ تماما يكديگر ‌را‌ ملاقات‌ نمودند و تمام‌ مجتمع‌ شدند طائفه‌ بعدي‌ ‌در‌ حق‌ طائفه‌ قبلي‌ ميگويند پروردگار ‌ما اينها ‌ما ‌را‌ گمراه‌ كردند عذاب‌ ‌آنها‌ ‌را‌ دو برابر كن‌ ‌در‌ آتش‌ خطاب‌ ميرسد عذاب‌ همه‌ ‌شما‌ دو برابر ‌است‌ و لكن‌ نميدانيد.

قال‌َ ادخُلُوا بعضي‌ گفتند ‌اينکه‌ خطاب‌ ‌در‌ روز قيامت‌ ‌است‌ و مراد ‌از‌ ‌قال‌ جعل‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ‌آنها‌ ‌را‌ داخل‌ ميكنند مثل‌ خطاب‌ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِين‌َ بقره‌

جلد 7 - صفحه 317

‌آيه‌ 61، و لكن‌ حمل‌ ‌بر‌ قيامت‌ خلاف‌ ظاهر ‌است‌ زيرا ‌در‌ قيامت‌ مجتمعا وارد جهنم‌ ميشوند نه‌ طائفه‌ طائفه‌ يكي‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ديگري‌ بلكه‌ همان‌ ‌بعد‌ ‌از‌ موت‌ ‌است‌ و مراد عذاب‌ برزخ‌ ‌است‌ و ‌در‌ حديث‌ داريم‌ ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌که‌ فرمود

اذا مات‌ ‌إبن‌ آدم‌ قامت‌ قيامته‌

و ‌در‌ قيامت‌ ‌از‌ آتش‌ برزخ‌ بدون‌ حساب‌ و كتاب‌ وارد آتش‌ جهنم‌ ميشوند و حمل‌ ‌قال‌ ‌بر‌ جعل‌ ‌هم‌ صحيح‌ نيست‌ زيرا ‌اگر‌ بگوئيم‌ خطاب‌ ادخلوا مناسب‌ ‌است‌ كلمه‌ ‌قال‌ مناسب‌ نيست‌ ‌با‌ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئِين‌َ اعراف‌ ‌آيه‌ 166.

فِي‌ أُمَم‌ٍ قَد خَلَت‌ مِن‌ قَبلِكُم‌ طوائفي‌ ‌از‌ كفار ‌که‌ ‌هر‌ طائفه‌ ‌پس‌ ‌از‌ انقضاء مدت‌ ‌خود‌ دنيا ‌را‌ خالي‌ كردند و گرفتار آتش‌ شدند تمام‌ داخل‌ ‌آنها‌ شويد و ‌با‌ ‌آنها‌ ‌در‌ عذاب‌ شركت‌ نمائيد چنانچه‌ ديگران‌ ‌هم‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ‌از‌ ‌شما‌ ميآيند ‌آنها‌ ‌هم‌ بشما ملحق‌ خواهند شد مِن‌َ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ طوائف‌ جن‌ ‌از‌ شياطين‌ و كفار ‌آنها‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌هم‌ بنوبت‌ ‌از‌ دنيا ميروند و گرفتار عذاب‌ ميشوند و طوائف‌ انس‌ ‌از‌ زمان‌ آدم‌ ببعد ‌که‌ ‌هر‌ طبقه‌ ‌بعد‌ ‌از‌ طبقه‌ ديگر ‌تا‌ دنيا بآخر برسد فِي‌ النّارِ ‌که‌ گفتيم‌ ظاهرا نار عالم‌ برزخ‌ ‌است‌ و نظر ‌به‌ اينكه‌ ‌هر‌ طائفه‌اي‌ متابعت‌ طائفه‌ قبل‌ ‌از‌ ‌خود‌ ‌را‌ كردند ‌در‌ شرك‌ و كفر و عناد و خلاف‌ و معاصي‌ و ‌از‌ ‌آنها‌ اتّخاذ كردند تقصير ‌را‌ گردن‌ ‌آنها‌ ميگذارند و ميگويند ‌شما‌ ‌ما ‌را‌ بعذاب‌ انداختيد ‌هم‌ عذاب‌ ‌خود‌ ‌را‌ داريد و ‌هم‌ سبب‌ شديد ‌که‌ ‌ما ‌را‌ معذب‌ كرديد لذا ميفرمايد كُلَّما دَخَلَت‌ أُمَّةٌ لَعَنَت‌ أُختَها ‌يعني‌ طائفه‌ قبل‌ ‌از‌ ‌خود‌ ‌را‌ و باين‌ موضوع‌ ‌در‌ مواردي‌ ‌از‌ قرآن‌ اشاره‌ دارد الأَخِلّاءُ يَومَئِذٍ بَعضُهُم‌ لِبَعض‌ٍ عَدُوٌّ إِلَّا المُتَّقِين‌َ زخرف‌ ‌آيه‌ 67، و سرّ اينكه‌ متقين‌ ‌با‌ ‌هم‌ دوست‌ هستند اينست‌ ‌که‌ لاحقين‌ كمال‌ امتنان‌ ‌را‌ ‌از‌ سابقين‌ دارند ‌که‌ ‌شما‌ ‌ما ‌را‌ هدايت‌ كرديد و ‌ما بوسيله‌ ‌شما‌ نجات‌ پيدا كرديم‌ و بنعمت‌ بهشت‌ نائل‌ شديم‌.

حَتّي‌ إِذَا ادّارَكُوا فِيها جَمِيعاً ‌که‌ طائفه‌ اخيره‌ ‌هم‌ وارد شدند و تماما ‌در‌ آتش‌ مجتمع‌ گشتند قالَت‌ أُخراهُم‌ لِأُولاهُم‌ ‌يعني‌ ‌هر‌ طائفه‌ ‌در‌ حق‌ طائفه‌ قبل‌ ‌از‌ ‌خود‌

جلد 7 - صفحه 318

نه‌ طائفه‌ اخيره‌ بطائفه‌ اوليه‌ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا ‌که‌ ‌هم‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌در‌ ضلالت‌ بودند و ‌هم‌ ‌ما ‌را‌ بضلالت‌ انداختند فَآتِهِم‌ عَذاباً ضِعفاً مِن‌َ النّارِ يكي‌ ‌از‌ جهت‌ ضلالت‌ ‌خود‌ و يكي‌ ‌از‌ جهت‌ اضلال‌ ‌ما قال‌َ لِكُل‌ٍّ ضِعف‌ٌ زيرا ‌هر‌ دو جهت‌ ‌را‌ ‌شما‌ ‌هم‌ داريد ‌هم‌ ‌خود‌ ‌در‌ ضلالت‌ بوديد ‌هم‌ طائفه‌ ‌بعد‌ ‌خود‌ ‌را‌ اضلال‌ كرديد وَ لكِن‌ لا تَعلَمُون‌َ زيرا ‌هر‌ كس‌ ‌هر‌ گناهي‌ مرتكب‌ شود تقصير ‌را‌ گردن‌ ديگري‌ ميگذارد چنانچه‌ اهل‌ عذاب‌ شيطان‌ ‌را‌ ملامت‌ ميكنند و ‌او‌ ميگويد فَلا تَلُومُونِي‌ وَ لُومُوا أَنفُسَكُم‌ ابراهيم‌ ‌آيه‌ 27، و همچنين‌ ضعفاء گردن‌ اكابر بار ميكنند فَقال‌َ الضُّعَفاءُ لِلَّذِين‌َ استَكبَرُوا إِنّا كُنّا لَكُم‌ تَبَعاً الاية ابراهيم‌ 24، و ‌غير‌ اينها و نميدانند ‌که‌ تمام‌ عيب‌ ‌با‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ بتمام‌ ميل‌ اطاعت‌ شيطان‌ و متابعت‌ اكابر و موافقت‌ ‌با‌ پيشينيان‌ كردند.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 38)- درگیری پیشوایان و پیروان گمراه در دوزخ! در آیات گذشته صحنه‌ای که به هنگام مرگ و بازپرسی فرشتگان قبض ارواح رخ می‌دهد ترسیم شده بود و در اینجا صحنه برخورد گروههای اغوا کننده و اغوا شونده را در قیامت شرح می‌دهد: «در روز رستاخیز خداوند به آنها می‌گوید در صف گروههای مشابه خود از جن و انس که پیش از شما بودند، قرار گیرید و در آتش داخل شوید» (قالَ ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِی النَّارِ).

ج2، ص45

هنگامی که همگی در آتش داخل شدند برخوردشان با هم مسلکهایشان شروع می‌شود، برخوردی عجیب و عبرت انگیز، «هر دسته‌ای که وارد دوزخ می‌شوند به دیگری لعن و نفرین می‌کند» و او را مسؤول بدبختی خویش می‌داند (کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها).

مطلب به همین جا پایان نمی‌پذیرد، «هنگامی که همگی با ذلت و خواری در محیط شرر بار دوزخ قرار می‌گیرند (شکایت آنها به پیشگاه پروردگار از یکدیگر شروع می‌شود) نخست فریب خوردگان عرضه می‌دارند: پروردگارا! این اغواگران بودند که ما را گمراه ساختند، خدایا عذاب و کیفر آنها را مضاعف کن» کیفری به خاطر گمراهیشان، و کیفری به خاطر گمراه کردن ما (حَتَّی إِذَا ادَّارَکُوا فِیها جَمِیعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ).

ولی عجیب این است که خداوند در پاسخ آنها «می‌فرماید: برای هر کدام (از شما) عذاب مضاعف است ولی نمی‌دانید!» چرا که پیروان اگر گرد پیشوایان گمراه را نگرفته بودند، قدرتی بر اغوای مردم نداشتند (قالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَ لکِنْ لا تَعْلَمُونَ).

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- خداوند در روز قیامت کافران را فرمان مى دهد تا در آتش درآیند و به جمع دوزخیان بپیوندند. (قال ادخلوا فى أمم ... فى النار)

۲- آتش دوزخ جایگاه اجتماع و به هم پیوستن جنیان و آدمیان کافر و مشرک است. (قال ادخلوا فى أمم قد خلت من قبلکم من الجن و الإنس فى النار)

۳- جنیان نیز همانند آدمیان، موظف به پیروى از رسولان الهى و مکلف به تکالیف دینى هستند. (قال ادخلوا ... من الجن و الإنس فى النار)

۴- جنیان نیز همانند آدمیان، در صورت تکذیب آیات الهى و گرایش به کفر و شرک، در معرض مجازاتهاى الهى هستند. (قال ادخلوا فى أمم قد خلت من قبلکم من الجن و الإنس فى النار)

۵- هر امتى پس از ورود به جهنم، امت هم مسلک خویش را لعنت مى کند و بر او نفرین مى فرستد. (کلما دخلت أمة لعنت أختها)

۶- همیاریهاى ضد دینى در دنیا، در پى دارنده دشمنى و کینه توزى در آخرت خواهد شد. (کلما دخلت أمة لعنت أختها)

۷- جهنمیان به صورت امتهایى مجزا از یکدیگر وارد دوزخ مى شوند. (کلما دخلت أمة لعنت أختها)

۸- ورود دوزخیان به جهنم، تدریجى و گروه گروه خواهد بود. (کلما دخلت أمة لعنت أختها)

۹- ورود رهبران اغواگر در دوزخ، قبل از پیروانشان (کلما دخلت أمة ... قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا) مراد از «أمت أخرى» به دلیل سخن آنان (ربنا هؤلاء أضلونا) گروه پیرو هستند. در نتیجه مراد از «اولى» سران شرک و کفر خواهد بود. و تعبیر از آن دو طایفه به «اولى» و «أخرى» مى تواند به لحاظ تقدیم و تأخیر آنان در ورود به جهنم باشد.

۱۰- جهنم، جایگاهى آکنده از جدال و ستیز دوزخیان با یکدیگر (کلما دخلت ... قالت أخریهم لأولیهم ربنا)

۱۱- دوزخیان پیرو پس از اجتماعشان در جهنم با سران کفر و شرک، علیه آنان اقامه دعوا خواهند کرد. (حتى إذا ادارکوا فیها جمیعا قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا) «حتى إذا ادارکوا ...» یعنى تا آنگاه که امتها بر یکدیگر ملحق و مجتمع گردند. «ادارکوا» در اصل تدارکوا بوده و پس از ساکن کردن تاء و ادغام آن در دال، همزه وصل به آن اضافه شده است.

۱۲- اغواگرى سران کفر و شرک و واداشتن دیگران به ضلالت، ادعاى دوزخیان پیرو علیه رهبران خویش در پیشگاه خداوند (قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا)

۱۳- دوزخیان پیرو، به دلیل اغواگرى سرانشان، از خداوند تقاضاى عذابى مضاعف براى آنان خواهند کرد. (ربنا هؤلاء أضلونا فاتهم عذابا ضعفا)

۱۴- امتهاى مشرک و گمراه به خاطر فراهم سازى زمینه هاى ضلالت براى نسلهاى بعد، در قیامت مورد لعن و نفرین آنان قرار مى گیرند. (لعنت أختها ... قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا) چنانچه مخاطب «ادخلوا» به قرینه آیه ۳۵ همه بنى آدم باشد، مراد از «أمم قد خلت ...» انسانها و جنیان مشرکى خواهد بود که پیش از نسل بنى آدم مى زیسته اند. و اگر مخاطب آن انسانهایى باشد که پس از نزول قرآن به وجود آمده و مى آیند، مقصود از «أمم» امتهاى مشرک و کافرى از نسل بنى آدم است که پس از امت مشرک پیشین به صحنه زندگى مى آیند. برداشت فوق مبتنى بر احتمال دوم است. گفتنى است که بر این فرض مراد از «امت أولى» نسل قبل و مراد از «امت أخرى» نسل بعدى مى باشد.

۱۵- کافران و مشرکان پیرو، همانند رهبرانشان، داراى عذابى مضاعف از آتش دوزخ (قال لکل ضعف)

۱۶- دعوت مردم به کفر و شرک، گناهى همسان با کفرپیشگى و شرکورزى (ربنا هؤلاء أضلونا فاتهم عذابا ضعفا من النار قال لکل ضعف)

۱۷- گناه پیروى از مکاتب انحرافى و تأیید رهبران آن، همطراز با گناه مکتب سازان و سران آن مکاتب (ربنا هؤلاء أضلونا ... قال لکل ضعف)

۱۸- سران کفر و شرک و پیروان آنان، بى خبر از مضاعف بودن عذاب یکدیگر (لکل ضعف و لکن لاتعلمون) مفعول «لاتعلمون» به قرینه «لکل ضعف»، ان لکل ضعفا است.

۱۹- سران شرک و کفر و پیروانشان، بى خبر از مضاعف بودن عذاب خویش (لکل ضعف و لکن لاتعلمون) برداشت فوق مبتنى بر این است که سران شرک نیز، همچون پیروان آنان، مخاطب «لاتعلمون» باشند.

۲۰- دوزخیان، از شدت عذاب یکدیگر بى خبرند. (لکل ضعف و لکن لاتعلمون)

۲۱- ربوبیت خداوند مورد پذیرش و اذعان دوزخیان قرار خواهد گرفت. (قالت ... ربنا)

روایات و احادیث

۲۲- عن أبى جعفر (ع) (فى حدیث طویل): ... «قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء اضلونا ...» و قوله: «کلما دخلت امة لعنت أختها ...» برء بعضهم من بعض و لعن بعضهم بعضا یرید بعضهم ان یحج بعضا رجاء الفلج فیفلتوا من عظیم ما نزل بهم ... . از امام باقر (ع) روایت شده که پس از تلاوت آیه «قالت أخریهم ...» فرمود: گروهى از آنان (جهنمیان)، از گروه دیگر بیزارى جسته و به آنان نفرین مى کنند، شاید بر گروه دیگر در احتجاج پیروز شوند و از عذاب بزرگى که به آن گرفتار شده اند رهایى یابند ....

۲۳- فى المجمع: «قالت أخریهم لأولیهم ربنا هؤلاء أضلونا» ... قال الصادق (ع): یعنى ائمة الجور ... . از امام صادق (ع) درباره آیه «هؤلاء أضلونا» روایت شده است: مراد از «هؤلاء»، حاکمان ستمگر است.

موضوعات مرتبط

• آیات خدا: کیفر تکذیب آیات خدا ۴
• امتها: در جهنم ۵، ۸; لعن بر امتهاى گمراه ۱۴; لعن بر امتهاى مشرک ۱۴
• انبیا: محدوده مسؤولیت انبیا ۳
• پیشینیان: لعن بر پیشینیان ۱۴
• جنیان: تکالیف جنیان ۳، ۴; کیفر جنیان کافر ۲، ۴; کیفر جنیان مشرک ۲، ۴; مسؤولیت جنیان ۳
• جهنم: آتش جهنم ۲، ۱۵; دادخواهى در جهنم ۱۱، ۱۲; کیفیت ورود به جهنم ۷، ۸، ۹; لعن در جهنم ۵; منازعه در جهنم ۱۰، ۱۱
• جهنمیان:۱، ۲، ۹، ۱۵ احتجاج جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۲۲; ادعاى جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ علیه رهبران ۱۲; تبرّى جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۲۲; جهل جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۲۰; درخواست جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۱۳; دشمنى جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۱۳; روابط جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۱۰; عذاب جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۲۰، ۲۲; عقیده جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۲۱; گروههاى جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۷، ۸; منازعه جهنمیان ۱، ۲، ۹، ۱۵ ۱۰
• خدا: اوامر خدا اخروى ۱; اوامر خدا در قیامت ۱
• دشمنى: موجبات دشمنى اخروى ۶
• دین: آثار مبارزه با دین ۶; تعاون بر ضد دین ۶
• دین سازان: گناه دین سازان ۱۷
• رهبران: اضلال رهبران ظالم ۲۳; اغواگرى رهبران شرک ۱۲; اغواگرى رهبران کفر ۱۲; جهل رهبران شرک ۱۸، ۱۹; جهل رهبران کفر ۱۸، ۱۹; حمایت از رهبران منحرف ۱۷; رهبران اغواگر در جهنم ۹; رهبران شرک در جهنم ۱۱; رهبران کفر در جهنم ۱۱; عذاب رهبران کفر ۱۵; عذاب رهبران مشرک ۱۵
• شرک: کیفر شرک ۴; گناه دعوت به شرک ۱۶; گناه شرک ۱۶
• عذاب: درخواست عذاب مضاعف ۱۳; عذاب مضاعف ۱۵، ۱۸، ۱۹; مراتب عذاب ۱۵، ۲۰
• عقیده: به ربوبیت خدا ۲۱
• قیامت: لعن در قیامت ۱۴
• کافران: جهل کافران پیرو ۱۹; عذاب کافران ۱۹; عذاب کافران پیرو ۱۵; فرجام کافران ۲; کافران پیرو در جهنم ۱۵; کافران در قیامت ۱; کیفر کافران ۲; ورود کافران به جهنم ۱
• کفر: کیفر کفر ۴; گناه دعوت کفر ۱۶; گناه کفر ۱۶
• کینه: موجبات کینه اخروى ۶
• گمراهى: آثار زمینه سازى گمراهى ۱۴
• مشرکان: جهل مشرکان پیرو ۱۸; عذاب مشرکان ۱۸، ۱۹; عذاب مشرکان پیرو ۱۵; کیفر مشرکان ۲