الأنعام ٩٣

وَ مَنْ‌ أَظْلَمُ‌ مِمَّنِ‌ افْتَرَى‌ عَلَى‌ اللَّهِ‌ کَذِباً أَوْ قَالَ‌ أُوحِيَ‌ إِلَيَ‌ وَ لَمْ‌ يُوحَ‌ إِلَيْهِ‌ شَيْ‌ءٌ وَ مَنْ‌ قَالَ‌ سَأُنْزِلُ‌ مِثْلَ‌ مَا أَنْزَلَ‌ اللَّهُ‌ وَ لَوْ تَرَى‌ إِذِ الظَّالِمُونَ‌ فِي‌ غَمَرَاتِ‌ الْمَوْتِ‌ وَ الْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَيْدِيهِمْ‌ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ‌ الْيَوْمَ‌ تُجْزَوْنَ‌ عَذَابَ‌ الْهُونِ‌ بِمَا کُنْتُمْ‌ تَقُولُونَ‌ عَلَى‌ اللَّهِ‌ غَيْرَ الْحَقِ‌ وَ کُنْتُمْ‌ عَنْ‌ آيَاتِهِ‌ تَسْتَکْبِرُونَ‌

ترجمه

چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی به خدا ببندد، یا بگوید: «بر من، وحی فرستاده شده»، در حالی که به او وحی نشده است، و کسی که بگوید: «من نیز همانند آنچه خدا نازل کرده است، نازل می‌کنم»؟! و اگر ببینی هنگامی که (این) ظالمان در شداید مرگ فرو رفته‌اند، و فرشتگان دستها را گشوده، به آنان می‌گویند: «جان خود را خارج سازید! امروز در برابر دروغهایی که به خدا بستید و نسبت به آیات او تکبّر ورزیدید، مجازات خوارکننده‌ای خواهید دید»! (به حال آنها تأسف خواهی خورد)

و چه كسى ستمكارتر است از آن كه بر خدا دروغ بندد، يا بگويد: به من وحى شده، ولى چيزى بر او وحى نشده و كسى كه گويد: به زودى نظير آنچه خداوند نازل كرده، نازل خواهم كرد؟ و كاش اين ستمكاران را در سكرات مرگ مى‌ديدى كه فرشتگان [بر آنان‌] دست گشوده‌اند [و نهي

و كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خدا دروغ مى‌بندد يا مى‌گويد: «به من وحى شده»، در حالى كه چيزى به او وحى نشده باشد، و آن كس كه مى‌گويد: «به زودى نظير آنچه را خدا نازل كرده است نازل مى‌كنم»؟ و كاش ستمكاران را در گردابهاى مرگ مى‌ديدى كه فرشتگان [به سوى آنان‌] دستهايشان را گشوده‌اند [و نهيب مى‌زنند:] «جانهايتان را بيرون دهيد»؛ امروز به [سزاى‌] آنچه بناحق بر خدا دروغ مى‌بستيد و در برابر آيات او تكبر مى‌كرديد، به عذاب خواركننده كيفر مى‌يابيد.

و کیست ستمکارتر از آن که بر خدا دروغی بندد و یا وحی به او نرسیده گوید: به من وحی می‌رسد، و نیز گوید: من هم محققا مانند آن (کتاب) که خدا فرستاده خواهم آورد. و اگر (فضاحت و سختی حال) ستمکاران را ببینی آن گاه که در سکرات موت گرفتار می‌شوند! و فرشتگان (برای قبض روح آنها) دست (قهر و قدرت) بر آورند و گویند: جان از تن به در کنید، امروز کیفر عذاب و خواری می‌کشید چون بر خدا سخن به ناحق می‌گفتید و از (حکم) آیات او گردنکشی و تکبّر می‌نمودید.

چه کسی ستمکارتر از کسی است که به خدا دروغ می بندد، یا می گوید: به من وحی شده؛ در حالی که چیزی به او وحی نشده است، و نیز کسی که بگوید: من به زودی مانند آنچه خدا نازل کرده نازل می کنم؟! ای کاش ستمکاران را هنگامی که در سختی ها و شداید مرگ اند ببینی در حالی که فرشتگان دست های خود را [به سوی آنان] گشوده [و فریاد می زنند] جانتان را بیرون کنید، امروز [که روز وارد شدن به جهان دیگر است] به سبب سخنانی که به ناحق درباره خدا می گفتید واز پذیرفتن آیات او تکبّر می کردید، به عذاب خوارکننده ای مجازات می شوید.

كيست ستمكارتر از آن كس كه به خدا دروغ بست يا گفت كه به من وحى شده و حال آنكه به او هيچ چيز وحى نشده بود و آن كس كه گفت: من نيز همانند آياتى كه خدا نازل كرده است، نازل خواهم كرد؟ اگر ببينى آنگاه كه اين ستمكاران در سكرات مرگ گرفتارند و ملائكه بر آنها دست گشوده‌اند كه: جان خويش بيرون كنيد، امروز شما را به عذابى خواركننده عذاب مى‌كنند، و اين به كيفر آن است كه درباره خدا به ناحق سخن مى‌گفتيد و از آيات او سرپيچى مى‌كرديد.

و کیست ستمکارتر از کسی که بر خداوند دروغ بندد، یا بگوید بر من وحی شده است و چیزی بر او وحی نشده باشد، و کسی که گوید به زودی نظیر آنچه خداوند نازل کرده است، نازل می‌کنم، و اگر بنگری که ستمکاران [مشرکان‌] در سکرات مرگ‌اند و فرشتگان [بر آنان‌] دست گشوده‌اند که جانهایتان را تسلیم کنید، امروز به سبب آنچه به ناحق به خداوند نسبت می‌دادید و در برابر آیات او کبر می‌ورزیدید، به کیفر عذاب خوارکننده می‌رسید

و چه كسى ستمكارتر است از آن كه بر خدا دروغى سازد يا گويد به من وحى شده و حال آنكه چيزى بدو وحى نشده است و آن كس كه گويد: من هم بزودى مانند آنچه خدا فرو فرستاده فرو مى‌فرستم. و اگر ببينى آنگاه كه ستمكاران در بى‌هوشيهاى مرگ درافتند! در حالى كه فرشتگان دستهاى خويش گسترده [و به آنها گويند:] جانهاى خويش بر آريد امروز- هنگام مرگتان يا وقتى كه به عذاب برزخ و قيامت در مى‌آييد- به سزاى آن سخنان ناروا كه در باره خدا مى‌گفتيد و در برابر آيات او گردنكشى مى‌كرديد به عذاب خواركننده كيفر داده خواهيد شد.

چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی بر خدا ببندد (و بگوید که کتابی بر کسی نازل نشده است. یا این که بگوید: خدا را فرزند و انباز است) یا این که بگوید: به من وحی شده است، و بدو اصلاً وحی نشده باشد (از قبیل: مُسَیْلمه‌ی کذّاب و أَسْوَد عَنسی و طُلَیْحه أَسَدی.) و یا کسی که بگوید: من هم همانند آنچه خدا (بر محمّد) نازل کرده است خواهم آورد! (چرا که قرآن افسانه‌های گذشتگان است و شعری بیش نیست، اگر بخواهم مثل آن را می‌گویم و می‌سرایم!). اگر (حال همه‌ی ستمگران، از جمله این) ستمکاران را ببینی (و بدانی که چه وضع نابهنجار و دور از گفتاری دارند) در آن هنگام که در شدائد مرگ فرو رفته‌اند و فرشتگان دستهای خود را (به سوی آنان) دراز کرده‌اند (و بر بناگوششان تپانچه و بر پشتشان تازیانه می‌زنند و بدیشان می‌گویند: اگر می‌توانید از این عذاب الهی) خویشتن را برهانید. این زمان به سبب دروغهائی که بر خدا می‌بستید و از (پذیرش) آیات او سرپیچی می‌کردید، عذاب خوارکننده‌ای می‌بینید.

و کیست ستمکارتر از کسی که بر خدا به گزافی افترا بسته، یا بگوید: «به من وحی شده‌» در حالی که چیزی به او وحی نشده؟ و (نیز) آن کس که گفت: «به زودی همانند آنچه را خدا نازل کرده نازل می‌کنم‌»؟ و کاش ستمکاران را در گرداب‌های مرگ بنگری، حال آنکه فرشتگان (به سوی آنان) دست‌هایشان را گشوده‌اند (و نهیب می‌زنند:) «جان‌هایتان را بیرون دهید. امروز به آنچه بناحقّ بر خدا دروغ می‌بسته‌اید و از آیات او تکبّر می‌کرده‌اید، به عذاب خوارکننده کیفر می‌یابید.»

و کیست ستمگرتر از آنکه ببندد بر خدا دروغی یا گوید وحی رسیده است به من حالی که وحی نشده است بسوی او چیزی و کسی که گوید بزودی می‌فرستم همانند آنچه خدا فرستاده است و اگر (کاش) می‌دیدی هنگامی را که ستمگران در گردابهای مرگند و فرشتگان گشاینده‌اند دستهای خویش را برون دهید جانهای خود را امروز کیفر شوید به عذاب خواری بدانچه می‌گفتید بر خدا نادرست را و بودید از آیتهای او سرکشی می‌کردید

الأنعام ٩٢	آیه ٩٣	الأنعام ٩٤
سوره : سوره الأنعام نزول : اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٥٥ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«إفْتَرَی»: سرهم کرد. به هم بافت. «لَوْ تَرَی»: اگر می‌دیدی. اگر می‌دانستی. «غَمَرَاتِ»: جمع غَمْرَة، شدائد. «أَخْرِجُوا أَنفُسَکُمْ»: جان بدهید. قالب تهی کنید. خویشتن را برهانید. خود را از این عذاب به در کشید. «أَلْیَوْمَ»: امروز. مراد زمان است که هنگام جان کندن است و سرآغاز عذاب آخرت می‌باشد؛ و یا منظور روز قیامت است. «الْهُونِ»: ذلّت و خواری. در اینجا به معنی پست‌کننده و خوارکننده است. «تَسْتَکْبِرُونَ»: خویشتن را بزرگتر از آن می‌دیدید که آیات خدا را بپذیرید. از روی دشمنانگی خود را فراتر می‌گرفتید از این که.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ لَوْ تَرَى‌ إِذْ يَتَوَفَّى‌... (۳) فَمَنْ‌ أَظْلَمُ‌ مِمَّنِ‌ افْتَرَى‌... (۵) يَوْمَ‌ يَرَوْنَ‌ الْمَلاَئِکَةَ لاَ... (۴) فَکَيْفَ‌ إِذَا تَوَفَّتْهُمُ‌... (۱)

وَ إِذَا تُتْلَى‌ عَلَيْهِمْ‌ آيَاتُنَا... (۶) وَ لَوْ تَرَى‌ إِذْ يَتَوَفَّى‌... (۳) يُثَبِّتُ‌ اللَّهُ‌ الَّذِينَ‌ آمَنُوا... (۶) يُثَبِّتُ‌ اللَّهُ‌ الَّذِينَ‌ آمَنُوا... (۳) لَئِنْ‌ بَسَطْتَ‌ إِلَيَ‌ يَدَکَ‌... (۲) إِنْ‌ يَثْقَفُوکُمْ‌ يَکُونُوا لَکُمْ‌... (۴)

تفسیر

• آيات ۱۰۵ - ۹۱، سوره انعام
• موارد استعمال كلمه (( قدر )) و معناى جمله : (( و ما قدروا الله حق قدره )) .
• وجود كتب آسمانى و وجود معارف و احكام الهى در بين مردم ، دو شاهد بر لزوم هدايت مردم ازجانب خدا است .
• بيان اينكه در آيه : (( قل من انزل الكتاب )) كه در آن به نزول تورات بر موسى احتجاج شده ، رسول خدا(ص ) ماءمور به سؤال از يهود شده نه از مشركين .
• اشكالاتى كه بر بيان فوق وارد نموده و گفته اند مسؤل در آيه شريفه مشركين هستند نه يهود، و جواب آن اشكالات .
• اشكال سوم و پاسخ آن .
• آنچه از معارف الهى و ارزشهاى معنوى كه در گوشه و كنار جهان وجود دارد، ميراثانبياء(ع ) و از آثار وحى است .
• داشتن بركت و خير كثير و هدايت انسان به سعادت ، نشانه نزول قرآن از سوى خدا است .
• بيان اينكه سببيت خدا و بركت او در طول ساير اسباب است ، ونزول بركت ، با عمل ساير عوامل منافات ندارد.
• مراد از افتراء زدن به دروغ بر خدا در: (( فمن اظلم ممن افترى على الله كذبا )) .
• سختى مرگ ظالمان (مرتكبين افتراء بر خدا، ادعاى نبوت به دروغ و استهزاء به آيات خدا).
• حقيقت زندگى انسان پس از مرگ .
• مراد از انشاء و پديده آوردن بنى آدم از (( نفس واحدة )) و تقسيم آنان به (( مستقر )) و (( مستودع )) .
• وصف (( بديع السموات والارض )) متضمن حجت بر استحاله فرزند داشتن خدا است .
• دقائق و لطائفى كه از جمله : (( لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار )) استفاده مىشود.
• در قرآن كريم افعال انسان به خود او نسبت داده شده و قانون (( عليت )) مسلم دانسته شدهاست .
• از نظر قرآن ذوات تمامى اشياء مخلوق خدا است ولىاعمال و رفتار آنان منسوب به (( تقدير و هدايت )) مى باشد.
• دو اشكال بى اساس بر عموميت خلقت .
• خلقت و حسن ، متلازمند و هر چيزى ذاتا و به لحاظ اينكه آفريننده خدا است ، نيكو است .
• حسن و قبح ، از امور اعتباريه مى باشند و قابل خلق و ايجاد نيستند.
• پاسخ به اشكالى ديگر و بيان اينكه انحصار خلقت و عليت ايجاد در خدا، مستلزم نفىقانون عليت نيست .
• جواب اين شبهه كه عليت خدا در بقاء اشياء مستلزم توارد و اجتماع دو علت مستقل در معلول واحد است .
• موجودات در بقاء خود نيز همچون حدوث محتاج خدا هستند.
• نظام جارى در عالم دلالت بر وجود صانع مى كند.
• رواياتى در ذيل (و ما قدروا الله حق قدره ).
• رواياتى در مورد نزول آيه : (( و من اظلم ممن افترى على الله ... )) درباره عبدالله بن سعد بن ابى سرح .
• روايتى راجع به (( طينت )) آدمى .
• رواياتى درباره (( مستقر )) و (( مستودع )) در آيه شريفه .
• چند روايت در مورد ديده نشدن خداى تعالى به چشم (لا تدركه الابصار).

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- افترا به خداوند بالاترین ظلم و از بزرگترین گناهان است. (و من أظلم ممن افترى على الله کذبا)

۲- ظالمترین مردم کسانى هستند که به دروغ چیزى را به خداوند نسبت دهند و به او افترا زنند. (و من أظلم ممن افترى على الله کذبا)

۳- انکار نزول وحى بر بشر، افترا به خداوند است. (ما أنزل الله على بشر من شىء ... و من أظلم ممن افترى على الله کذبا)

۴- یهودیان به سبب ادعاى نازل نشدن وحى بر هیچیک از بشر ظالمترین مردم هستند. (إذ قالوا ما أنزل الله على بشر من شىء ... و من أظلم ممن افترى على)

۵- مدعیان دروغى نزول وحى بر خود (متنبیان) ظالمترین مردمانند. (و من أظلم ... أو قال أوحى إلىّ و لم یوح إلیه شىء)

۶- ادعاى آوردن همانندى براى وحى و کتب آسمانى از بالاترین ظلمهاست. (و من أظلم ... و من قال سأنزل مثل ما أنزل الله)

۷- کسى را قدرت آوردن همانندى براى وحى و کتب آسمانى نیست. (و من قال سأنزل مثل ما أنزل الله)

۸- ظلم، معیار سنجش میزان زشتى گناهان و داراى مراتب است. (و من أظلم ممن افترى على الله کذبا) گزینش واژه «أظلم» به جاى «أذنب» و «أعصى» و مانند آن مى تواند بدان جهت باشد که اولا ظلم بودن افترا را گوشزد کند و ثانیاً به ریشه گناه بودن افترا اشاره نماید. بنابراین ظلم معیارى براى شناخت گناه و مرتبه آن است.

۹- ادعاى عدم نزول وحى، به دروغ مدعى نبوت شدن و ادعاى آوردن مانند براى قرآن، از روشهاى مخالفان براى مبارزه با اسلام و پیامبر (ص) بود. (ما أنزل الله على بشر ... افترى على الله کذبا أو قال أوحى إلىّ ... سأنزل مثل ما أنزل الله)

۱۰- افترازنندگان به خداوند هنگام احتضار در حالتى بسیار سخت قرار مى گیرند. (و من أظلم ممن افترى ... و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت)

۱۱- مدعیان دروغین وحى و کسانى که مدعى آوردن مانندى براى قرآن هستند به هنگام احتضار حالتى بس دشوار دارند. (أوحى إلىّ و لم یوح إلیه شىء و من قال ... و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت)

۱۲- مجازات اخروى ستمکاران بزرگ از نخستین لحظات احتضار و مرگ آغاز خواهد شد. (و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت)

۱۳- صحنه جان کندن ظالمان بزرگ، عبرت آموز و تماشایى است. (و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت)

۱۴- گروهى از فرشتگان، کارگزاران خداوند در گرفتن جان آدمیان هستند. (و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت و الملئکة باسطوا أیدیهم)

۱۵- ملائکه، جان ستمکاران را با قدرت و شدتى تمام مى گیرند. (و لو ترى إذ الظلمون فى غمرت الموت و الملئکة باسطوا أیدیهم) جمله «باسطوا أیدیهم» ممکن است کنایه از قدرت و شدتى باشد که ملائکه به هنگام قبض روح ستمکاران به کار مى گیرند.

۱۶- ملائکه قابض ارواح داراى دستانى هستند که به هنگام گرفتن جان ظالمان آنها را مى گشایند. (إذ الظلمون فى غمرت الموت و الملئکة باسطوا أیدیهم)

۱۷- ظالمان نمى توانند خود را از مهلکه مردن و عذاب خوارکننده پس از آن رهایى بخشند. (و الملئکة باسطوا أیدیهم أخرجوا أنفسکم الیوم تجزون عذاب الهون) جمله «أخرجوا انفسکم» خطاب ملائکه به ظالمان است، که اگر مى توانید خود را از این مهلکه نجات بخشید. این سخن ملائکه از سر استهزا و بیان عجز ظالمان است.

۱۸- جان کندن ستمگران، همراه با تمسخر ملائکه قبض روح نسبت به آنان و بیان عجز آنان براى رهایى از مرگ است. (أخرجوا أنفسکم الیوم تجزون عذاب الهون)

۱۹- روح، تمام حقیقت انسان است و مرگ با خروج آن از بدن حاصل مى شود.* (أخرجوا أنفسکم) ممکن است «أخرجوا انفسکم» فرمان ملائکه به ظالمان براى بیرون ساختن جانهاى آنان باشد. در این صورت چون «نفس» بر «روح» اطلاق شده، اصالت روح و نقش اساسى آن در وجود انسانى را بیان مى نماید.

۲۰- عذاب خوارکننده در برزخ، جزاى گفتار نادرست درباره خداوند و افتراى به اوست. (الیوم تجزون عذاب الهون بما کنتم تقولون على الله غیر الحق)

۲۱- استکبار در برابر آیات الهى، عذاب خوارکننده پس از مرگ را (در برزخ) به دنبال دارد. (الیوم تجزون عذاب الهون ... کنتم عن ءایته تستکبرون)

۲۲- ضرورت مراقبت آدمى در مورد گفتارهاى خود درباره خداوند (بما کنتم تقولون على الله غیر الحق)

۲۳- گفتن سخن ناحق درباره خداوند، عقوبت سنگین در پى دارد. (بما کنتم تقولون على الله غیر الحق)

۲۴- دروغ بستن به خداوند و به دروغ مدعى دریافت وحى شدن و ادعاى آوردن مانند براى قرآن، سخنانى باطل و ناحق است. (ممن افترى على الله کذبا أو قال ... بما کنتم تقولون على الله غیر الحق)

۲۵- ظالمان و مستکبران در برزخ به عذاب گرفتار خواهند بود. (و لو ترى إذ الظلمون ... الیوم تجزون عذاب الهون بما کنتم ... عن ءایته تستکبرون) ظاهراً مراد از «الیوم» زمان پس از مرگ و قبل از قیامت است که برزخ نام دارد.

۲۶- استکبار زمینه سخن ناحق گفتن درباره خداوند است. (بما کنتم تقولون على الله غیر الحق و کنتم عن ءایته تستکبرون)

۲۷- جزاى اعمال در آخرت، متناسب با نوع عمل و روحیات عمل کننده است. (الیوم تجزون عذاب الهون ... کنتم عن ءایته تسکتبرون) خداوند در برابر روحیه استکبارى و خودبرتربینى ظالمان، آنان را به عذاب خوارکننده (الهون) وعده مى دهد.

روایات و احادیث

۲۸- عن أبى جعفر (ع): «و من أظلم ممن افترى على الله کذبا ... » قال: من ادعى الامامة دون الإمام.

۱- . تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۳۷۰، ح ۶۱ ; نورالثقلین، ج ۱، ص ۷۴۶، ح ۱۸۲. امام باقر (ع) درباره «و من أظلم ... » فرمود: مدعى منصب امامت، بدون اینکه امام بر حق باشد، افترا زننده بر خداست.

۲۹- عن أبى عبدالله (ع) فى قوله: «أخرجوا أنفسکم الیوم تجزون عذاب الهون» قال: العطش امام صادق (ع) درباره این آیه «أخرجوا أنفسکم الیوم تجزون عذاب الهون» فرمود: منظور از عذاب خوارکننده، تشنگى هنگام جان دادن است.

موضوعات مرتبط

• احتضار: تشنگى در احتضار ۲۹ ; عوامل سختى احتضار ۱۰، ۱۱
• ارزیابى: ملاکهاى ارزیابى ۸
• استکبار: آثار استکبار ۲۶ ; کیفر استکبار با آیات خدا ۲۱
• اسلام: روش مبارزه با اسلام ۹
• افترا: آثار افترا به خدا ۱۰ ; افترا به خدا ۳، ۲۴، ۲۸ ; زمینه افترا به خدا ۲۶ ; ظلم افترا به خدا ۱ ; کیفر افترا به خدا ۲۰، ۲۳ ; گناه افترا به خدا ۱
• امامت: ادعاى منصب امامت ۲۸
• انسان: حقیقت انسان ۱۹ ; قبض روح انسان ۱۹
• خدا: تکلم خدا درباره خدا ۲۲، ۲۳ ; کارگزاران خدا ۱۴
• روح: نقش روح ۱۹
• سخن: باطل ۲۴، ۲۶
• ظالمان:۲، ۴، ۵ احتضار ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۲، ۱۸ ; استهزاى ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۸ ; ظالمان ۲، ۴، ۵ در عالم برزخ ۲۵ ; عبرت از مرگ ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۳ ; عجز ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۷، ۱۸ ; عذاب اخروى ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۷ ; قبض روح ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۳، ۱۵، ۱۶ ; کیفر اخروى ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۲ ; کیفر ذلتخبار ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۷ ; مرگ ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۲، ۱۸ ; هلاکت ظالمان ۲، ۴، ۵ ۱۷
• ظلم: آثار ظلم ۸ ; بزرگترین ظلم ۱، ۶ ; مراتب ظلم ۱، ۸ ; موارد ظلم ۱
• عبرت: عوامل عبرت ۱۳
• عذاب: اهل عذاب ۱۷، ۲۵ ; عذاب برزخى ۲۰، ۲۱، ۲۵ ; عذاب ذلتخبار ۲۰، ۲۱، ۲۹ ; مراتب عذاب ۲۰، ۲۱ ; موجبات عذاب ۲۱
• عزرائیل: استهزاهاى عزرائیل ۱۸ ; دستان عزرائیل ۱۶ ; نقش عزرائیل ۱۴، ۱۵
• عمل: کیفر اخروى عمل ۲۷
• قرآن: ادعاى همانندسازى براى قرآن ۹، ۱۱، ۲۴
• کتب آسمانى: بیخنظیرى کتب آسمانى ۶، ۷ ; ادعاى همانندسازى براى کتب آسمانى ۶
• کیفر: تناسب کیفر با عمل ۲۷ ; مراتب کیفر ۲۳ ; موجبات کیفر ۲۳ ; نظام کیفرى ۲۷
• گناه: بزرگترین گناه ۱ ; گناه ان کبیره ۱ ; مراتب گناه ۱ ; ملاک زشتى گناه ۸
• متنبّیان (مدعیان نبوت): ادعاهاى متنبّیان (مدعیان نبوت) ۹ ; ظلم متنبّیان (مدعیان نبوت) ۵
• محمّد (ص): روش مبارزه مخالفان محمّد (ص) ۹ ; مبارزه با محمّد (ص) ۹
• مرگ: حقیقت مرگ ۱۹
• مستکبران: در عالم برزخ ۲۵
• مفتریان به خدا: احتضار مفتریان به خدا ۱۰ ; ظلم مفتریان به خدا ۲
• ملائکه: مرگ ۱۴، ۱۶، ۱۸ ; نقش ملائکه ۱۴، ۱۵، ۱۶
• نبوت: مدعیان دروغین نبوت ۵، ۹
• وحى: احتضار مدعیان دروغین وحى ۱۱ ; ادعاى تلقى وحى ۲۴ ; بیخهمتایى وحى ۷ ; تکذیب نزول وحى بر بشر ۳ ; مکذّبان وحى ۹ ; مکذّبان نزول وحى بر بشر ۴
• یهود: ادعاهاى یهود ۴ ; ظلم یهود ۴ ; یهود و نزول وحى بر بشر ۴