هود ٧
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَکُمْ أَيُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَ الَّذِينَ کَفَرُوا إِنْ هٰذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ |
ترجمه
| هود ٦ | آیه ٧ | هود ٨ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«سِتَّةِ أیَّامٍ»: شش دوره (نگا: اعراف / ، یونس / . «عَرْش»: قوام کار. تخت سلطنت که مراد تصرّف و قدرت است. موجود ناشناخته‌ای که فراتر از درک و علم انسانها است (نگا: اعراف / ، توبه / یونس / . مجموعه جهان هستی، چرا که تخت قدرت یزدان محیط بر همه جهان است. «الْمَآءِ»: آب. شاید مراد موادّ مذاب و آبگونه‌ای باشد که در آغاز جهان، به صورت گازهای فوق العاده فشرده در پهنه کائنات پراکنده بوده است (نگا: انبیاء / ، فصّلت / ). «مَبْعُوثُونَ»: برانگیختگان. زنده‌شدگان. «سِحْر»: جادو. در اینجا مراد سخن عاری از حقیقت و گفتار بی‌اساس، و به تعبیر دیگر، حُقّه و کلک است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ... (۵)
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ... (۱) فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِکُ... (۱) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ... (۵) وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ... (۳) مَا خَلْقُکُمْ وَ لاَ بَعْثُکُمْ إِلاَّ... (۲) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ... (۳) وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَ وَ الْإِنْسَ... (۱) إِنَّا کُلَ شَيْ‌ءٍ خَلَقْنَاهُ... (۱)
تفسیر
- آيات ۵ - ۱۶ سوره هود
- پنهان شدن مشركان براى پرهيز از روبرو شدن با دعوت پيامبر «ص»
- خداوند متعال، ضامن رزق همه جنبندگان است
- مراد از خلقت آسمان ها و زمین، در شش روز
- معناى این که فرمود: «وَ كَانَ عَرشُهُ عَلَى المَاء»
- اثبات وجود ملائكه، قبل از خلقت آسمان ها و زمين، از آیه شریفه
- مراد كفار از اين كه مسأله معاد و بعث بعد از مرگ را «سحر» خواندند
- مقصود از كلمۀ «امت»، در آيه: «وَ لَئِن أخَّرنَا عَنهُمُ العَذَابُ إلَى أُمَّةٍ مَعدُودَة»
- عذابى كه كفار آن را مسخره مى كردند، آنان را فرا خواهد گرفت
- صبر و عمل صالح، جدای از ايمان نيستند
- توضيح درباره معنای آیه: «فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعضَ مَا يُوحَى إلَيك...»
- پاسخ خداوند، به چون و چراى كفار درباره نزول قرآن
- اگر مى گویید «قرآن»، افتراء است، شما نيز همانند آن را بیاورید
- تحدی به آوردن «مثل قرآن»، شامل معارف قرآن نيز هست
- نقد سخن برخی از مفسران، در باره «تحدی» و «اعجاز قرآن»
- با عجز از آوردن مثل قرآن، راهی جز یقین به الهی بودن قرآن نمی ماند
- معنای این که: «قرآن، به علم خدا نازل شده»، چیست؟
- نتيجه عمل، تابع عوامل پديد آورنده عمل است
- بحث روايتى: (روایاتی در ذیل آیات گذشته)
- رواياتى در ذيل جملۀ «لِيَبلُوَكُم أيُّكُم أحسَنُ عَمَلاً»
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ «7»
او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز (دوران) آفريد و عرش (حكومت) او بر آب قرار داشت، تا شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتريد و اگر بگويى كه شما پس از مرگ زنده خواهيد شد، همانا كفّار خواهند گفت: اين نيست مگر سحرى آشكار.
نکته ها
مراد از شش روز در آيه، شش مرحله و دوران است. زيرا در ابتداى آفرينش، خورشيدى نبود تا شب و روزى باشد.
كلمه‌ى «عرش» به سقف و مكان مسقّف و داربست و همچنين به تختِ بلند و بزرگ پادشاهان اطلاق مى‌شود و گاهى به عنوان كنايه از قدرت بكار رفته است. مثلًا مى‌گويند:
فلانى بر تخت نشست، يا آنكه فلانى را از تخت پائين كشيدند، يعنى قدرتش از بين رفت.
سؤال: اين آيه، هدف خلقت را آزمايش انسان مى‌داند، «لِيَبْلُوَكُمْ» ولى آيات ديگر امور ديگرى را بيان كرده‌اند، چگونه است؟
پاسخ: هدف‌ها در طول يكديگر و به صورت مرحله‌اى است، چنانكه شخمِ زمين براى كشت است و كشت براى گندم و گندم براى نان و نان براى انسان. آيات قرآن نيز مراحلى را براى هدف خلقت انسان بيان كرده است:
الف: آفرينش براى آزمايش است. «لِيَبْلُوَكُمْ»
ب: آزمايش، براى جدا كردن خوبان از بدان است. «لِيَمِيزَ اللَّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ» «1»
ج: جدا كردن خوبان از بدان، براى جزا و كيفرِ متناسب است. «لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ» «2»
«1». انفال، 37.
«2». جاثيه، 22.
جلد 4 - صفحه 24
د: جزا و كيفرِ متناسب، براى عمل به وعده بوده است. «وَعْداً عَلَيْنا» «1»
حضرت على عليه السلام فرمود: آزمايش خداوند براى دانستن نيست، بلكه آزمايش او براى بروز عكس‌العمل از انسان است، تا اگر عملش خوب بود، پاداش گيرد و اگر بد بود، كيفر بيند. «2»
در روايات، «أَحْسَنُ عَمَلًا» به «احسن عقلا و اورع عن محارم اللّه و اسرع فى طاعة اللّه» «3» و در بعضى روايات به «ازهد فى الدنيا» «4» تفسير شده است، چنانكه امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد: حُسن عمل، يعنى عملِ همراه علم، اخلاص و تقوى، نه عمل زياد. «5»
پیام ها
1- جهان، براى انسان آفريده شده است. خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... لِيَبْلُوَكُمْ
2- گرچه قدرت الهى مى‌تواند همه چيز را در يك لحظه بيافريند، ولى حكمت الهى اقتضا مى‌كند كه آفرينش تدريجى باشد. خَلَقَ ... فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ
3- سرچشمه‌ى مادّى آسمانها وزمين، آب ويا موادّ مذابّ بوده است. «كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ»
4- آب، قبل از آسمانها و زمين وجود داشته است. «كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ»
5- هدف از آفرينش همه‌ى موجودات، رشد معنوى واختيارى انسان بوده است.
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا
6- كيفيّت عمل مهم است، نه كميّت آن. «أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»
7- آسمان و زمين براى كار نيك آفريده شده، نه براى كاميابى و لذّت‌طلبى و غافل بودن. «أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»
8- منكرين معاد، برهان ندارند و فقط تهمت مى‌زنند. «إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ»
«1». انبياء، 104.
«2». نهج‌البلاغه، خطبه 144.
«3». تفسير مجمع‌البيان.
«4». بحار، ج 74، ص 93.
«5». تفسير كنزالدقائق.
تفسير نور(10جلدى)، ج4، ص: 25
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ «7»
چون حق تعالى اثبات فرمود احاطه علميه ازليه را به معلومات، سپس بيان قدرت مطلقه را مى‌فرمايد: وَ هُوَ الَّذِي: و خداى تعالى آن ذاتى است كه به قدرت كامله، خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ: ايجاد فرمود آسمانها و زمينها و آنچه در آنهاست از مخلوقات، فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ: در مقدار زمان شش روز، با قدرت بر ايجاد آنها به مقدار چشم بهم زدنى، بلكه كمتر از آن. و وجه در خلقت بدين مدت ممكن است بيان باشد كه امور جاريه در تدبير بر منهاج حكمت ايجاد شود بر وفق ترتيب به جهت مصلحتى كه در بر دارد؛ و يا اعلام مكلفين است كه تأنى در كارها پسنديده باشد نه تعجيل و شتاب‌زدگى؛ يا تنبيه بر حدوث آنها و استدلال به وجود صانع حكيم و خالق قديم.
وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ: و بود عرش الهى بر آب پيش از خلق آسمان و زمين. و اين دالست بر آنكه عرش و آب قبل از آسمان و زمين موجود و آب به
«1» تفسير عياشى ج 2 ص 139.
جلد 6 - صفحه 23
قدرت كامله الهيه قرار داشت. و در اين قرار بدون مقر، اعظم اعتبار و عبرتى است براى اهل انكار و عناد. حق تعالى ايجاد مخلوق و تدبير امور فرمود، لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا: تا معامله نمايد با شما معامله آزمايش كننده از جهت عمل نيكو و پسنديده. يعنى جزا و پاداش بر وفق اعمال مكلفين باشد نه بر طبق علم الهى، پيش از وقوع معلوم در خارج. حاصل آنكه اگرچه علم ازلى احاطه دارد به تمام افعال بندگان از كلى و جزئى، ظاهرى و باطنى، لكن جزا و سزا تابع بجا آوردن آنهاست كار نيك يا بد را در دنيا، و اختيار «عمل احسن» را بر حسن. يا كيست پرهيزگارتر، يا كيست باورع‌تر، يا كيست فرمانبردارتر.
تفسير برهان: ابن بابويه به اسناد خود از حضرت صادق عليه السّلام: قول اللّه عزّ و جلّ: ليبلوكم ايّكم احسن عملا قال قال ليس يعنى اكثر عملا و لكن اصوبكم عملا و انّما الاصابة خشية اللّه و النيّة الصّادقة. ثمّ قال عليه السّلام: الابقاء على العمل حتّى يخلص اشدّ من العمل، و العمل الخالص الّذى لا تريد ان يحمدك عليه احد الّا اللّه عزّ و جلّ، و النّيّة افضل من العمل الّا انّ النّيّة هى العمل ثمّ تلا قوله عزّ و جلّ: قل كلّ يعمل على شاكلته، يعنى على نيّته ... «1» فرمايد: نيست معنى آنكه: اكثر باشد از حيث عمل، و لكن مراد: اصوب باشد به عمل؛ و اصابه خشيت الهى و نيت صادقه است. بعد فرمود ابقاى بر عمل تا آنكه خالص باشد، شديدتر است از عمل. و عمل خالص آن است كه نخواسته باشى ستايش هيچكس را بر آن الّا خداى عزّ و جلّ. و نيت افضل از عمل باشد الّا آنكه نيت او عمل است. بعد تلاوت فرمود: «قل كلّ يعمل على شاكلته» يعنى: هر كسى عمل مى‌كند بر نيت خود.
تتمه: ابن بابويه به اسناد خود از ابى الصلت عبد السلام بن صالح هروى: كه مأمون سؤال نمود حضرت رضا عليه السّلام را از اين آيه شريفه. حضرت فرمود:
خداوند متعال خلق فرمود عرش و آب و ملائكه را پيش از خلق آسمان و زمين. و ملائكه استدلال مى‌نمودند به ايجاد خود و عرش و آب بر وجود ذات خداوند
«1» تفسير برهان ج 2 ص 207.
جلد 6 - صفحه 24
عز و جل. پس قرار داد عرش را بر آب تا ظاهر گرداند قدرت مطلقه را بر ملائكه تا بدانند كه ذات احديت بر هر چيزى قادر است. پس رفع عرش نمود آن را فوق آسمانهاى هفتگانه. و خلق فرمود آسمانها و زمينها را در شش روز و حال آنكه قدرت داشت بر ايجاد آنها به يك چشم بهم زدن، و لكن بيافريد در شش روز تا ظاهر فرمايد بر ملائكه خلق آنها را به تدريج؛ و استدلال نمايند بر حدوث حادثات بر وجود حق تعالى مرتبه‌اى بعد از مرتبه‌اى. و ايجاد عرش را نفرمود به جهت احتياج، زيرا ذات سبحانى بى‌نياز است از عرش و جميع خلق. و وصف نشود به بودن بر عرش، زيرا منزه از جسم و جسميت و متعالى است از صفات خلق. و اما قوله تعالى: «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»، خداوند عز و جل خلق فرمود بندگان را به جهت آنكه آزمايش نمايد ايشان را به تكليف طاعت و عبادت خود نه بر سبيل امتحان و تجربه. زيرا حضرت سبحانى هميشه عالم است به تمام اشياء.
مأمون عرض كرد گشايش نمودى مرا، خداى تعالى گشايش فرمايد براى تو. «1» وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ: و اگر هر آينه بگوئى اى پيغمبر به ايشان كه: مبعوث مى‌شويد شما بعد از مردن، براى حساب و جزا و پاداش اعمال. لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا: هر آينه مى‌گويند آنان كه كافر شدند: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ: نيست اين قول مگر سحرى آشكارا. و بنا به قرائت «ساحرا» اشاره به رسول باشد.
تنبيه: چون حق تعالى بيان فرمود كه خلق عالم و عالميان براى ابتلا و امتحان مكلفين است، هر آينه اين مطلب ثابت نمايد قطع به حصول حشر و نشر را. زيرا ابتلا و امتحان موجب شود تخصيص نيكوكار را به ثواب و بدكار را به عقاب. و اين تمام نشود مگر به اقرار به معاد و قيامت و حشر. و لكن كفار به سبب لجاج و عناد عقل خود را كارفرما نداشته، انكار را بر اقرار اختيار كردند. و حال آنكه
«1» عيون الاخبار الرضا عليه السّلام ج 1 ص 134.
جلد 6 - صفحه 25
شخص عاقل به تأمل در بدو خلقت، هر آينه دريابد كه ذات قاهر قادرى كه اعطاء وجود فرموده در مرتبه اولى كه ابدا اثرى از او ظاهر نبود، البته قادر خواهد بود در مرحله ثانيه كه نحوه‌اى از وجود را دارا است، او را حشر و نشر فرمايد.
و هيچ استبعادى نيست، و لذا در آيه ديگر برهان بعث بعد از موت را، بدو خلقت قرار دهد: «وَ يَقُولُ الْإِنْسانُ أَ إِذا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا* أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً» «1» يعنى: و ميگويد انسان منكر قيامت در مقام استبعاد و استنكاف: آيا وقتى كه بميرم هر آينه زنده بيرون آيم از قبر و مبعوث شوم؟
حضرت احديت در جواب فرمايد: آيا انديشه و فكر نمى‌كند و ياد نياورد انسان منكر معاد كه به تحقيق ما ايجاد فرموديم او را پيش از اين به قدرت كامله، و حال آنكه هيچ يك از اقسام وجود را دارا نبود، بلكه به مرحله امكان بود.
بيان: آنچه متصف به سحر شود، فعل مخصوص باشد نه قول. و آيه شريفه نسبت خبر را به قول فرموده. بنابراين معنى آيه به يكى از چند وجه باشد:
1- آن كه اين قول بعث بعد از موت حيله و ساختگى شماست براى منع مردم از لذات دنيا و منقاد شدن به پيروى و متابعت شما.
2- آن كه مراد از سحر امر باطل باشد به جهت فرمايش الهى حكايت از موسى: «ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَيُبْطِلُهُ» پس معنى آن كه اين قول نيست، مگر امر باطلى آشكارا.
3- قرآن مجيد حاكم است به تحقّق و وقوع بعث بعد از موت و معاندين طعن در قرآن زدند به اين كه سحر مى‌باشد. و انكار و طعن در قرآن ملازم با طعن و انكار در معاد خواهد بود، همچنين به عكس.
4- در قرائت حمزه و كسائى: «ان هذا الّا ساحر مبين»، و بنابراين جسارت به مقام محترم حضرت نبوى صلى اللّه عليه و آله مى‌باشد.
«1» سوره مريم آيات 66 و 67.
جلد 6 - صفحه 26
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ «6» وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ «7» وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ ما يَحْبِسُهُ أَلا يَوْمَ يَأْتِيهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ «8»
ترجمه
و نيست هيچ جنبنده‌اى در زمين مگر بر خدا است روزيش و ميداند قرارگاهش را و امانتگاهش را همگى باشد در كتابى آشكار
و او است آنكه آفريد آسمانها و زمين را در شش روز و بود تخت سلطنتش بر آب تا بيازمايد شما را كه كدامتان نيكوتريد در كردار و اگر بگوئى كه همانا شما باشيد برانگيخته شدگان پس از مرگ هر آينه گويند آنانكه كافر شدند نيست اين مگر جادوئى آشكار
و هر آينه اگر تأخير اندازيم از آنها عذاب را تا چندى شمرده شده هر آينه گويند چه بازداشت آنرا آگاه باشيد روز كه بيايد آنها را نيست بر گردانيده شده از آنها و لازم شود به آنها آنچه بودند كه بآن استهزاء مينمودند..
جلد 3 صفحه 60
تفسير
خداوند ضامن روزى هر جنبنده و ذير وحى است اگر چه كرمى باشد كه در وسط سنگى در قعر در قعر دريا متحرك باشد خداوند روزى او را به او خواهد رسانيد نهايت آنكه سعى و طلب با بندگان است مگر كسانيكه طالب علوم دينيّه باشند كه احتياج به سعى و طلب هم ندارند چون بر حسب روايت نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خداوند خود كفيل رزق آنها است چنانچه سابقا هم بيان شد كه ضامن با كفيل فرق دارد ولى مشروط به خلوص نيّت و قصد قربت است. و ميداند خدا مقرّ و مسكن آنها را كه فعلا در آن قرار دارند و جايگاه آنها را كه قبلا در آنجا بودند و منتقل بجاى ديگر شدند مانند اصلاب پدران و ارحام مادران و تخم در حيوانات بلكه نباتات يا مراد آنستكه ميداند جايگاه دائمى و موقتى آنها را كه مبدء و معاد و مراحل متوسطه بين آن دو باشد خلاصه آنكه ميداند در كجا بايد زيست كنند و از كجا حركت نمايند و تمام حقايق اين جنبندگان و روزيهاشان و جاى اقامت و رحيلشان در لوح محفوظ كه دفتر ثبت الهى است مرقوم و مضبوط است در نهج البلاغه امام عليه السّلام ميفرمايد كه قسمت فرمود روزى بندگان را و ضبط نمود آثار و اعمال و شماره نفسها و حركات چشمها و مكنونات قلبيّه آنها را و محلّ قرار و جاى رحيلشان را از ارحام مادران و اصلاب پدران تا منتهاى سير و نهايت مسيرشان و بيان خلق آسمانها و زمين در شش روز و مراد از عرش در سوره اعراف ذيل آيه انّ ربّكم اللّه و در سوره بقره ذيل آية الكرسى با تحقيقات لازمه گذشت و تكرار نميشود و مراد از بودن عرش بر آب ظاهرا بودن آب است مقرّ سلطنت الهيّه در بد و خلقت قبل از پيدايش آسمانها و زمين چنانچه قمّى ره فرموده كه اين در بدو خلقت بود و آب بر هوا مستقرّ بود و هوا محدود نبود و خلق ديگرى غير از آن دو وجود نداشت و در توحيد و كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه از آنحضرت پرسيدند كه مراد از بودن عرش بر آب چيست فرمود مردم چه ميگويند عرض شد ميگويند عرش روى آب بود و خدا روى عرش فرمود دروغ گفتند كسانيكه اين گمان را نمودند خدا محمول نميشود و بصفات خلق متّصف نميگردد و بنابراين لازم ميآيد آنچه حمل نموده است خدا را اقوى از او باشد پس از اين فرمود حمل نمود دين و علم خداوند را آب قبل از آنكه بوده باشد آسمان و زمين و جنّ و انس و آفتاب و ماه و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل
جلد 3 صفحه 61
نموده كه خداوند تمام موجودات را بعلم خود آفريد بيسابقه مثالى و آسمانها و زمين را چنانچه فرموده است و بود عرش او بر آب و ظاهر اين روايات آنستكه در بدو خلقت مورد حكم و متعلّق علم الهى آب بوده كه مايه حيات موجودات است و بنابراين ممكن است مراد از آب مايه حيات اجسام باشد كه ارواح آنها است و تقدّم عالم ارواح بر عالم اجسام مدلّل بعقل و مؤيّد بنقل است و روح كلّ مقرّ سلطنت الهيّه بوده و هست و خواهد بود و اللّه اعلم. و غرض و مقصود از خلقت آسمانها و زمين آن بود كه مسكن بندگان و مقرّ عبّاد و اهل معرفت شود و متنعّم شوند در آن به انواع نعمت و مكلّف گردند بتكاليفى كه در نتيجه عمل بآنها مستحقّ اجر و ثواب شوند مانند كسيكه خواسته باشد جمعى را آزمايش كند و هر كسيرا بفراخور حال و رفتارش اجر و مزد دهد و آزمايش الهى چنانچه مكرّر بيان شده است براى حصول علم نيست بلكه براى ظهور امر است بر عالميان كه بدانند خداوند هر موجودى را بكمال لايق خود ميرساند و هر عملى را بميزان قدر و قابليّت آن جزا و ثواب عنايت خواهد فرمود و در كافى از امام صادق عليه السّلام روايت نموده كه مراد از عمل احسن كار بيشتر نيست بلكه مراد كار بهتر است و بهتر بودن به ترس از خدا و نيّت صادقه است. و با آنكه غرض از خلقت دنيا بدون دار جزا تمام نميشود اگر اخبار كند پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بمنكرين معاد از بعث و حشر خلق در روز قيامت و اثبات فرمايد صدق گفتار خود را به اعجاز قرآن خواهند گفت اين كتاب سحر واضحى است و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه گويند اين اخبار گول زدن واضحى است عارى از حقيقت مانند سحر و شعبده و اين نهايت حمق است كه كسى تصوّر نكند اگر آخرت و دار جزا و بقائى نباشد خلقت دنيا و ما فيها عبث و لغو خواهد بود و اگر خداوند مهلت دهد و تأخير اندازد عذاب را از آنها تا چند زمانى شمرده شده كه كنايه از كمى آن مدّت است ميگويند از روى استهزاء چه موجب شد كه عذاب تأخير افتاد با آنكه در وقت مقدّر كه ميرسد بآنها نميتوانند از خود دفع نمايند و سزاوار شد بآنها آن عذابى كه بآن استهزاء مينمودند. گفته‌اند چون مستقبل محقّق الوقوع بمنزله ماضى است بلفظ حاق كه دلالت بر ماضى دارد تعبير شده ولى مراد مستقبل است و بنظر حقير اين در صورتى است كه حاق بمعناى احاط و نزل باشد ولى اگر بمعناى وجب و لزم باشد احتياج به اين توجيه ندارد و حاصل معنى آنستكه
جلد 3 صفحه 62
آنها به اين استهزاء مستحقّ عذاب شدند با آنكه اگر مراد احاطه هم باشد ميتوان گفت عذاب در دنيا بآنها احاطه دارد و در آخرت در آن واقع خواهند شد در هر حال قمّى ره از امير المؤمنين عليه السّلام روايت نموده كه مراد از امّت معدوده وقت است و نيز از آنحضرت نقل نموده كه مراد از آن اصحاب امام زمانند و عيّاشى ره از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه مراد آنحضرت و اصحاب اويند كه عدد آنها مطابق با اصحاب بدر است و در كافى و مجمع نيز قريب باين معنى نقل شده با تأكيدات بليغه در روايات نسبت بوقوع اين امر و اصحاب بدر سيصد و سيزده نفر بودند و بنابراين مراد آنستكه اگر تأخير در عذاب آنها روى دهد تا رجعت و زمان ظهور امام عصر بطور استهزاء ميگويند پس چرا امام عصر ظاهر نميشود و ممكن است حمل شود روايت اولى بر معنى ظاهرى و بقيّه روايات بر معنى باطنى و بعضى گفته‌اند مراد تكميل عدّه كفّار و اصرار آنها بكفر است يعنى بايد عدد و استحقاق آنان برسد بحدّيكه حكمت مقتضى نزول عذاب شود و اين معنى بعيد است از ذهن اگر چه قريب است به لفظ امّت و معنى اوّل قريب است به ذهن و بعيد است از لفظ امّت و معنى دوم قريب است از هر دو جهت و خير الامور اوسطها و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرض‌َ فِي سِتَّةِ أَيّام‌ٍ وَ كانَ عَرشُهُ عَلَي الماءِ لِيَبلُوَكُم أَيُّكُم أَحسَن‌ُ عَمَلاً وَ لَئِن قُلت‌َ إِنَّكُم مَبعُوثُون‌َ مِن بَعدِ المَوت‌ِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِن هذا إِلاّ سِحرٌ مُبِينٌ «7»
و اوست آن خدايي که خلق فرمود آسمانها و زمين را در مدّت شش روز و بود عرش او بر آب تا اينكه شما را اختبار و امتحان كند که كدام يك از شما
جلد 11 - صفحه 11
نيكوتر است عمل او و هر آينه اگر باين كفار بگويي که محققا شما بر انگيخته ميشويد از بعد از مرگ هر آينه ميگويند كساني که كافر شدند که نيست اينکه مگر سحر آشكارا.
وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرض‌َ فِي سِتَّةِ أَيّام‌ٍ اولا مراد اينست که اينکه مقدار مدت داشته و الّا قبل از خلقت آسمانها و زمينها روز و شبي و زماني نبود.
و ثانيا خداوند متعال قدرت داشت که طرفة العين بلكه آن واحد ايجاد فرمايد لكن (الامور مرهونة باوقاتها) موافق حكمت و مصلحت در موقع خود ايجاد ميفرمايد مثل اينكه كسي بگويد خداوند قدرت دارد انسان را طرفة العين ايجاد كند چنانچه در قيامت تمام افراد را طرفة العين ايجاد ميكند وَ ما أَمرُ السّاعَةِ إِلّا كَلَمح‌ِ البَصَرِ أَو هُوَ أَقرَب‌ُ نحل آيه 79، پس چرا بايد نه ماه در رحم مراتبي را طي كنم البته تمام موافق حكمت و مصلحت بموقع خود ايجاد ميفرمايد وَ كانَ عَرشُهُ عَلَي الماءِ در مقام خود گفته‌ايم که نصوص و ظواهر قرآن حجت است مشروط بر اينكه در باب ظواهر قرينه بر خلاف نباشد چه متصله و چه منفصله غاية الامر قرينه متصله مانع از انعقاد ظهور ميشود و منفصله صرف ظهور ميكند و قرائن عقليه در حكم متصله است، بناء علي هذا مي‌گوييم مراد عرش احاطه است چنانچه در آيه شريفه الرَّحمن‌ُ عَلَي العَرش‌ِ استَوي گفته‌ايم و مراد از ماء، ماء وجود است که خداوند بقدرت كامله خود عرشي که فوق كرسي و محيط بجميع عوالم جسماني سماوي و ارضي است بسته بايجاد حق است که حادث و مسبوق بعدم بوده لباس وجود پوشيده بايجاد حق که در لسان حكماء تعبير بوجود منبسط ميكنند که ماهيات بايجاد حق موجود ميشوند و ايجاد بنفسه موجود ميشود زيرا تسلسل لازم ميآيد، و بلسان اخبار بمشيت تعبير شده که گفتند (خلقت الاشياء بالمشية و خلقت المشية بنفسها) و مراد از عرش و كرسي و سماوات سبعه طبقات
جلد 11 - صفحه 12
اينکه فضاء وسيع است که تمام اينکه كرات جويه در طبقه اولي است بدليل قوله تعالي إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنيا بِزِينَةٍ الكَواكِب‌ِ و الصافات آيه 6.
لِيَبلُوَكُم أَيُّكُم أَحسَن‌ُ عَمَلًا از آيات و اخبار بسياري استفاده ميشود که تمام اينکه مخلوقات براي انسان خلق شده و انسان را خلق فرمود براي اينكه آن روح مجرد ملكوتي تعلق گيرد باين بدن جسماني ناسوتي تا بتوسط او بتواند تحصيل كمالات كند و مقامات و درجات عالي را طي كند تا مقام قرب پيدا كند و قابليت فيوضات الهيه را ادراك كند تا در عالم آخرت رستگار گردد و بهمين مناسبت فرمود وَ لَئِن قُلت‌َ إِنَّكُم مَبعُوثُون‌َ مِن بَعدِ المَوت‌ِ که بايد بآن مقام نائل شويد لكن كافر منكر بعث و نشور لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا که تمام اينکه امور را موهوم ميدانند و ميگويند إِن هذا إِلّا سِحرٌ مُبِينٌ تمام دستگاه دين را افسانه ميپندارند و سحر ميخوانند و موهوم ميشمارند خذلهم اللّه تعالي.
[تنبيه] اخبار بسياري داريم که از ائمه عليهم السلام سؤال ميكردند از اينکه جمله
(و کان عرشه علي الماء)
و ائمه عليهم السلام بقدر فهم سائل جواب ميدادند که تمام اينکه اخبار دلالت ميكند که مراد از عرش تخت سلطنتي نيست و مراد از ماء جسم آب سيال بالطبع نيست، و از خبري که محمّد إبن يعقوب و إبن بابويه سند متصل از داود رقّي روايت كرده‌اند از حضرت صادق عليه السّلام که حمل بر علم و دين فرموده و ردّ فرموده قول مجسمه را از مخالفين به اينكه لازم ميآيد خداوند محمول باشد و متصف بصفت مخلوقين و اينكه حامل اقوي از محمول باشد شاهد قوي است بر آنچه عرض شد، و مخفي نباشد که وجود منبسط باصطلاح حكماء و مشيئت بلسان آيات و اخبار فعل بمعني مصدري است و ساير مخلوقات فعل بمعني اسم مصدري ميباشند
13
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 7)- هدف آفرینش: در این آیه از سه نکته اساسی بحث شده است:
نخست از آفرینش جهان هستی و مخصوصا آغاز آفرینش که نشانه قدرت پروردگار و دلیل عظمت او است، می‌فرماید: «او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید» (وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ).
منظور از «روز» دوران است، خواه این دوران کوتاه باشد و خواه بسیار طولانی و حتی به مقدار میلیاردها سال- و چون در ذیل آیه 54 سوره اعراف شرح آن گذشت نیازی به تکرار نیست.
سپس اضافه می‌کند: «و عرش او (خداوند) بر آب قرار داشت» (وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ).
ج2، ص327
در آغاز آفرینش، جهان هستی به صورت مواد مذاب (یا گازهای فوق العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت) بود.
سپس در این توده آبگونه حرکات شدید و انفجارات عظیمی رخ داد، و قسمتهایی از سطح آن پی‌درپی به خارج پرتاب شد، این اتصال و به هم پیوستگی به انفصال و جدایی گرایید، و کواکب و سیارات و منظومه‌ها یکی بعد از دیگری تشکیل یافتند.
بنابراین، جهان هستی و پایه تخت قدرت خدا نخست بر این ماده عظیم آبگونه قرار داشت.
دومین مطلبی که در این آیه به آن اشاره شده هدف آفرینش جهان هستی است، همان هدفی که قسمت عمده‌اش به «گل سر سبد این جهان» یعنی «انسان» باز می‌گردد، انسانی که باید در مسیر تعلیم و تربیت قرار گیرد و راه تکامل را بپوید و هر لحظه به خدا نزدیکتر شود، می‌فرماید: این آفرینش با عظمت را «به این خاطر قرار داد که شما را بیازماید تا کدامین بهتر عمل می‌کنید» (لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا).
سومین مطلبی که در این آیه به آن اشاره شده مسأله «معاد» است که پیوند ناگسستنی با مسأله آفرینش جهان و هدف خلقت دارد.
لذا می‌گوید: «اگر به آنها بگویی شما بعد از مرگ برانگیخته می‌شوید کافران از روی تعجب می‌گویند: (این باورکردنی نیست، این حقیقت و واقعیت ندارد، بلکه) این تنها یک سحر آشکار است» (وَ لَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ).
نکات آیه
۱- خداوند ، آفریننده آسمانها و زمین است. (هو الذى خلق السموت و الأرض)
۲- آفرینش آسمانها و زمین ، تدریجى بوده و در شش روز (شش دوره) به انجام رسیده است. (خلق السموت و الأرض فى ستة أیام) مراد از «أیام» در آیه شریفه ، معناى متعارف آن (روزها یا شبانه روزها) نیست; بلکه مقصود ، دوره ها و مرحله هاست; زیرا روز به معناى متعارف آن ، پس از خلقت زمین قابل فرض است.
۳- جهان آفرینش ، داراى آسمانهایى متعدد (هو الذى خلق السموت)
۴- پیش از آفرینش آسمانها و زمین ، هستى منحصر به آب بود. (و کان عرشه على الماء) «عرش» به معناى تخت پادشاه مى باشد و در آیه، کنایه از سیطره و حکومت است و جمله «وکان عرشه على الماء» به دلیل وجود «کان» به این معناست که: خداوند، آسمانها و زمین را آفرید در حالى که پیش از آن، بر آبها سیطره وحکومت داشت. این معنا مى رساند که آب، پیش از آسمانها و زمین تشکیل دهنده هستى بوده است.
۵- آب ماده اصلى براى آفرینش آسمانها و زمین* (خلق السموت و الأرض فى ستة أیام و کان عرشه على الماء) برداشت فوق، مقتضاى ارتباط میان دو جمله «خلق السموات ...» و «کان عرشه على الماء» است; یعنى، بیان این معنا که: پیش از آفرینش آسمانها و زمین، هستى منحصر به آب بود و خداوند بر آنها حاکمیت داشت، مى تواند به این نکته اشاره داشته باشد که خداوند، آن آبهاى پیشین یا قسمتى از آنها را به آسمان و زمین تبدیل کرد.
۶- خداوند حاکم و فرمانرواى هستى (و کان عرشه على الماء)
۷- خداوند ، انسانها را مورد آزمون قرار مى دهد. (لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً)
۸- پدید آمدن نیکوکارترین انسانها (انسانهاى کامل) هدف از آزمون آدمیان از ناحیه خداوند است. (لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً) بلاء (مصدر یبلوا) به معناى آزمودن است و از آن جا که آزمونهاى الهى براى آگاهى یافتن نیست، مى توان گفت مقصود از آن، بروز امرى است که به عنوان هدف از آزمون مطرح است. بنابراین معناى «لیبلوکم ...» چنین مى شود: تا شما را بیازماید و هدف از آزمون این است که بهترین و کاملترینها در صحنه وجود، پدید آیند و ظاهر شوند.
۹- پدید آمدن نیکوکارترین انسانها (انسانهاى کامل) از هدفهاى آفرینش آسمانها و زمین است. (خلق السموت و الأرض ... لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً) «لیبلوکم» متعلق به «خلق السموات ...» است و بیانگر هدف آفرینش مى باشد.
۱۰- انسانها ، پس از مرگ براى حضور در صحنه قیامت ، زنده شده و برانگیخته خواهند شد. (و لئن قلت إنکم مبعوثون من بعد الموت)
۱۱- توجه دادن انسانها به حیات پس از مرگ و برپایى قیامت ، از رسالتهاى پیامبر(ص) (و لئن قلت إنکم مبعوثون من بعد الموت)
۱۲- کفرپیشگان ، قیامت را امرى گزاف و طرح آن را از سوى پیامبر(ص) چون سحر ، نیرنگى روشن قلمداد مى کردند. (إن هذا إلاّ سحر مبین) «هذا» به گفتار پیامبر(ص) مبنى بر زنده شدن مردگان و برپایى قیامت اشاره دارد. اطلاق «سحر» بر این گفتار و ادعا، از باب تشبیه است و وجه شبه آن بطلان و نیرنگ مى باشد; یعنى، این سخن ظاهرى فریبنده و باطنى پوچ و بى اساس دارد و در بطلان و نیرنگ بازى، همانند سحر است.
۱۳- آزمون انسانها از ناحیه خداوند ، در پرتو معاد و برپایى قیامت ، توجیه پذیر است. (خلق السموت و الأرض ... لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً و لئن قلت إنکم مبعوثون) طرح مسأله قیامت ، پس از بیان آزمودن انسانها ، حاوى این نکته است که بدون برپایى قیامت ، آزمون انسانها و مشخص شدن نیکوکاران از غیرشان ، ثمره و نتیجه مطلوب را نخواهد داشت.
روایات و احادیث
۱۴- «عن الرضا(ع) قال: إن الله تبارک و تعالى ... خلق السموات و الأرض فى ستة أیام ... لیظهر للملائکة ما یخلقه منها شیئاً بعد شىء فیستدل بحدوث ما یحدث على الله تعالى مرّة بعد مرّة ... و أما قوله عزوجل: «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» فإنه خلقهم لیبلوهم بتکلیف طاعته و عبادته، لا على سبیل الإمتحان والتجربة لأنه لم یزل علیماً بکلّ شىء ...;[۱] از امام رضا(ع) روایت شده است که فرمود: همانا خداى تبارک و تعالى ... آسمانها و زمین را در شش روز آفرید ... تا آنچه را مى آفریند براى ملائکه یکى پس از دیگرى آشکار کند، که به وسیله حدوث پدیده ها تازه به تازه بر وجود خدا استدلال شود ... و اما قول خداى عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً»; یعنى، خدا انسانها را آفرید تا آنان را به وسیله تکلیف به طاعت و عبادت خود آزمایش کند. البته نه براى امتحان و کشف مجهول; زیرا از ازل به همه چیز آگاه بوده و هست ...».
۱۵- «قال رسول الله(ص): إن الله قدّر مقادیر الخلایق قبل أن یخلق السموات و الأرض بخمسین ألف سنة و کان عرشه على الماء;[۲] از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: خداوند پنجاه هزار سال قبل از خلقت آسمانها و زمین ، مقدرات مخلوقات را تعیین کرد در حالى که عرش خدا بر آب بود».
۱۶- «عن محمد بن مسلم قال: قال لى أبوجعفر(ع): کان کل شىء ماءاً و کان عرشه على الماء ، فأمر الله عز ذکره الماء فاضطرم ناراً ثم أمر النار فخمدت فارتفعت من خمودها دخان فخلق الله عزوجل السموات من ذلک الدخان و خلق الله عزوجل الأرض من الرّماد ...;[۳] محمدبن مسلم گوید: امام باقر(ع) به من فرمود: همه چیز آب بود و عرش خدا بر آب قرار داشت; پس خداى عزّ ذکره به آب امر کرد، پس آن آب آتشى برافروخته شد، سپس آتش را امر کرد خاموش شود و خاموش شد، پس بر اثر خاموشى آتش دودى از آن برخاست; آن گاه خداوند آسمانها را از آن دود آفرید و زمین را از خاکستر آفرید ...».
۱۷- «عن على بن الحسین(ع) قال: إن الله عزوجل خلق العرش ... من أنوار مختلفة فمن ذلک النور نور أخضر ... و نور أصفر ... و نور أحمر ... و نور أبیض...;[۴] از امام سجاد(ع) روایت شده است که فرمود: ... همانا خداى عزوجل عرش را ... از نورهاى گوناگون خلق کرد که از این نورها نور سبز بود ... و نور زرد ... و نور سرخ ... و نور سفید ...».
۱۸- «عن على(ع) ... خلق [الله] عرشه من نوره و جعله على الماء ... و ذلک قوله: «و کان عرشه على الماء ...»;[۵] از امام على(ع) روایت شده است که فرمود: ... [خداوند] عرش خود را از نور خویش آفرید و آن را بر آب قرار داد ... و این است قول خدا که مى فرماید: «و کان عرشه على الماء ...».
۱۹- «عن أبى عبدالله(ع) قال: العرش فى وجه هو جملة الخلق ... و فى وجه آخر العرش هو العلم الذى إطلع الله علیه أنبیاءه و رسله و حججه ...;[۶] از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: عرش در یک وجه همه خلق است ... و در وجه دیگر عرش علمى است که خداوند پیامبران و رسولان و حجت هاى خود را از آن آگاه کرده است ...».
۲۰- «از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: ... قول الله تعالى «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» یعنى أیّکم أزهد فى الدنیا;[۷] سخن خداى تعالى «تا شما را بیازماید که کدام یک عملتان بهتر است»; یعنى، کدام یک از شما در دنیا زاهدتر است».
۲۱- «عن النبى(ص) انه تلا هذه الأیة «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» قال: أیّکم أحسن عقلاً ، و أورع عن محارم الله و أسرع فى طاعة الله;[۸] از پیامبراکرم(ص) روایت شده است که این آیه را تلاوت کرد (لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً) و فرمود: [تا شما را آزمایش کند که] کدام یک عقلش نیکوتر و از حرامهاى خدا پرهیزکارتر و در طاعت خدا پرشتاب تر است».
۲۲- «عن أبى عبدالله(ع) فى قول الله عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» قال: لیس یعنى أکثر عملاً و لکن أصوبکم عملاً ...;[۹] از امام صادق(ع) روایت شده است که درباره قول خداى عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» فرمود: مقصود بیشتر عمل کردن نیست، بلکه صحیح تر عمل کردن شماست ...».
۲۳- «از أمیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمود: «...إن الله تعالى قد کشف الخلق کشفة لا انه جهل ما أخفوه من مصون أسرارهم و مکنون ضمائرهم و لکن لیبلوهم أیّهم أحسن عملاً فیکون الثواب جزاء و العقاب بواء;[۱۰] همانا خداوند به تمام تحولات مخلوقاتش علم پیدا کرد، نه بدین معنا که جاهل باشد به آنچه که مخلوقاتش مخفى مى کنند از اسرار نگه داشته شده و ضمیرهاى پنهان; بلکه [به خاطر ]آنکه آنان را بیازماید تا آنکه ثوابى که به آنها داده مى شود، پاداش [عمل] و عذاب معادل [عمل ]آنان باشد».
موضوعات مرتبط
- آب: زمان خلقت آب ۴; فواید آب ۵
- آسمان: تعدد آسمان ۳; خالق آسمان ها۱; خلقت آسمان ها۱۶; خلقت تدریجى آسمان ها ۲، ۱۴; عنصر خلقت آسمان ها ۵; فلسفه خلقت آسمان ها ۹; مدت خلقت آسمان ها ۲
- آفریده: آفریده قبل از آسمانها ۴; آفریده قبل از زمین ۴
- آفرینش: حاکم آفرینش ۶
- ابتلا: ابزار ابتلا ۱۴; فلسفه ابتلا ۲۰، ۲۳
- اعداد: عدد شش ۲
- انسان: ابتلاى انسان ها ۷، ۱۳; انسان ها پس از مرگ ۱۰; حشر اخروى انسان ها۱۰; زمینه پیدایش انسان هاى کامل ۸، ۹; فلسفه ابتلاى انسان ها ۸، ۱۴; فلسفه خلقت انسان ها ۱۴
- تذکر: تذکر به حیات اخروى ۱۱; تذکر به قیامت ۱۱
- خدا: امتحانهاى خدا ۷، ۸، ۱۳; حاکمیت خدا ۶; خالقیت خدا ۱; مقدرات خدا ۱۵
- زمین: خالق زمین ۱; خلقت تدریجى زمین ۲، ۱۴; خلقت زمین ۱۶; عنصر خلقت زمین ۵; فلسفه خلقت زمین ۹; مدت خلقت زمین ۲
- عرش: خلقت عرش ۱۷، ۱۸; عرش خدا و آب ۱۵، ۱۸; مراد از عرش ۱۹
- قیامت: مکذبان قیامت ۱۲; نقش قیامت ۱۳
- کافران: بینش کافران ۱۲; تهمتهاى کافران ۱۲; کافران و قیامت ۱۲
- محسنان: زمینه پیدایش محسنان ۸، ۹; مراد از محسنان ۲۰، ۲۱، ۲۲
- محمد(ص): تهمت جادوگرى به محمد(ص) ۱۲; رسالت محمد(ص) ۱۱
- مردگان: احیاى اخروى مردگان ۱۰
منابع
- ↑ عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۱۳۴، ح ۳۳; نورالثقلین، ج ۲، ص ۳۳۶، ح ۱۰.
- ↑ الدرالمنثور ، ج ۴ ، ص ۴۰۳.
- ↑ کافى، ج ۸، ص ۱۵۳، ح ۱۴۲; تفسیربرهان، ج ۲، ص ۲۰۷، ح ۴.
- ↑ توحید صدوق، ص ۳۲۶، ح ۱، ب ۵۱; تفسیر برهان، ج ۲، ص ۲۰۸، ح ۷.
- ↑ بحارالأنوار ، ج ۴۰ ، ص ۱۹۵ ، ح ۸۰.
- ↑ معانى الأخبار، ص ۲۹، ح ۱; بحارالأنوار، ج ۵۵، ص ۲۸، ح ۴۷.
- ↑ مکارم الأخلاق ، ص ۴۴۷; بحارالأنوار ، ج ۷۴ ، ص ۹۳ ، ح ۱.
- ↑ تفسیرطبرى، جزء ۱۲، ص ۵; مجمع البیان، ج ۱۰- ، ص ۴۸۴.
- ↑ کافى ، ج ۲ ، ص ۱۶ ، ح ۴; نورالثقلین ، ج ۲- ، ص ۳۴۰ ، ح ۲۲.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴; نورالثقلین، ج ۲- ، ص ۳۴۰، ح ۲۳.
