الأنفال ٤٣
ترجمه
| الأنفال ٤٢ | آیه ٤٣ | الأنفال ٤٤ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«یُرِیکَهُمْ»: آنان را به تو نمود. پیغمبر پیش از درگیری در خواب چنین دید که شماره دشمنان اندک است. مؤمنان از این خواب دل و جرأتی پیدا کردند. والاّ تعداد کافران بیش از هزار نفر بود، در صورتی که مؤمنان نفر بودند. «سَلَّمَ»: رهائی بخشید. نجات داد.
تفسیر
- آيات ۵۴ - ۴۱، سوره انفال
- توضيح و تفسير مفردات و جملات آيه شريفه مربوط به خمس : (( واعملوا انما غنمتم منشى ء فان لله خمسه و للرسول ... ))
- ياد آورى امدادهاى غيبى الهى در جنگ بدر كه موجب پيروزى مسلمين گرديد
- شش دستور جنگى به سربازان اسلام
- توضيح در مورد زينت دادن شيطان ، اعمال مشركين راو تحريك آنها به جنگ با مسلمين و سپس تنها گذاشتن آنانرا
- سخن منافقين و بيمار دلانى كه در ميان اصحاب بدر بودند، درباره مسلمان مجاهد
- تبدل نعمت به نقمت و عذاب هنگامى است كه صاحبان نعمت استعداد درونى خود را از دست داده مستعد عقاب شده باشند.
- رواياتى در مورد خمس و مستحقيقن آن در ذيل آيه شريفه : (( واعملوا انما غنمتم من ... ))
- رواياتى در ذيل آيات مربوط به جنگ بدر
- اشاره به اينكه تجسم شيطان در صورتهاى انسانى ، امر محالى نيست تا استعباد شود
تفسیر نور (محسن قرائتی)
إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلًا وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ «43»
(اى پيامبر! به يادآور) زمانى كه خداوند، عدد آنان (دشمنان) را در خوابت، به تو اندك نشان داد و اگر (خداوند) آنان را (در ديد تو) زياد نشان مى‌داد، حتماً سست شده و قطعاً در كار جنگ نزاع كرده بوديد، ولى او (شما را از اين سستى و نزاع) سالم نگاه داشت، همانا خداوند به آنچه در سينه‌هاست آگاه است.
نکته ها
اين آيه بعد از بيان الطاف و امدادهاى الهى نسبت به مسلمانان، از كم جلوه دادن كفّار در چشم آنان سخن مى‌گويد كه در چند مرحله انجام گرفت: يكى آنكه پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را در
جلد 3 - صفحه 326
خواب، اندك ديد و نقل خواب براى مسلمانان، روحيّه‌ى آنان را بالا برد. ديگر آنكه مسلمانان را در ديد كفّار كم جلوه داد، تا آنان لشكر تازه نفس براى امداد، از مكّه درخواست نكنند (كه در آيه‌ى بعد مطرح مى‌شود).
همچنين «عاتكه»، عمّه‌ى پيامبر سه روز قبل از جنگ بدر، در مكّه خواب ديد كه كسى فرياد مى‌زند: اى مردم مكّه! به‌سوى قتلگاه خود بشتابيد! سپس منادى بالاى كوه ابوقبيس، قطعه سنگى را تكان مى‌دهد، سنگ متلاشى شده، هر قسمتى به يكى از خانه‌ها مى‌افتد و از مكّه، خون جارى مى‌شود. اين خواب دهان به دهان نقل مى‌شود و كفّار را به وحشت مى‌افكند. اينها طرح خدا براى پيروزى مسلمانان در جنگ بدر است. «1»
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: «خواب بر سه قسم است: يا بشارتى از سوى خداوند است، يا غم و اندوهى از طرف شيطان مى‌باشد و يا مشكلات روزمرّه‌ى انسان كه در خواب آن را مى‌بيند». «2» خواب انبيا و اولياى الهى از قبيل قسم اوّل است، لذا حجّيت دارد. در حديثى ديگر آن حضرت فرمودند: «رؤياى افراد صالح، بشارتى از جانب خداوند است و جزيى از اجزاى نبوّت است». «3»
البتّه خواب اولياى الهى، نيازمند تعبير است، مانند: خواب حضرت يوسف عليه السلام در مورد سجده كردن خورشيد و ماه و ستارگان بر او، و گاهى بيان حكم و واقعه است و نيازى به تعبير ندارد، مانند خواب حضرت ابراهيم عليه السلام در مورد ذبح فرزندش اسماعيل و يا رؤياى پيامبر در اين آيه.
گرچه خواب انبيا، پرتوى از وحى است ودر قرآن، بارها از رؤياهاى صادقه‌ى حضرت ابراهيم عليه السلام و پيامبراكرم صلى الله عليه و آله سخن به ميان آمده است.
پیام ها
1- اطلاعات و آمار و بيان نقاط قوّت دشمن و آنچه سبب اختلاف و ضعف روحيّه‌ى مسلمانان شود، به خصوص هنگام جنگ ودر جبهه، ممنوع است.
«1». تفسير نمونه.
«2». بحار، ج 14، ص 441.
«3». بحار، ج 61، ص 177.
جلد 3 - صفحه 327
وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ ... (روحيّه‌ى رزمندگان، در پيروزى و شكست تأثير به سزايى دارد.)
2- خداوند، در بحرانى‌ترين شرايط، مؤمنان را حفظ مى‌كند. «وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ»
گر نگهدار من آنست كه من مى‌دانم
شيشه را در بغل سنگ نگه مى‌دارد
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
تفسير اثنا عشرى ج4 347
ِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (43)
إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلًا: ياد بياور وقتى را كه: 1- نمود خداى تعالى لشگر كفار را در خواب به تو به صورت جماعت كمى. 2- حق تعالى جمع كرد كفار را و در خواب بر وجه قلت، به تو نمود. 3- حق تعالى دانا است به مصالح مؤمنان در زمانى كه در واقعه، مشركان را به تو نمود به وصف قلّت.
4- چون اصحاب را خبر دادى، دلير شدند، و به وعده نصرت مستظهر گشتند.
وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً: و اگر چنانچه خداى تعالى به تو نمودى ايشان را بسيار، و تو به اصحاب خبر مى‌دادى. لَفَشِلْتُمْ: هر آينه بد دل مى‌شديد اى اصحاب، وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ: و هر آينه نزاع مى‌كرديد در كار قتال كه آيا جنگ كنيم يا فرار نمائيم، وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ: و لكن خداى تعالى به سلامت
جلد 4 صفحه 348
نگهداشت شما را، و برهانيد از بد دلى و تنازع و اختلاف كلمه، يا از مضرت و صدمه دشمنان، إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ: بتحقيق حق تعالى داناست به آنچه در سينه‌ها باشد از جرئت و خوف و جزع و تسليم. يا عالم است به آنكه اگر مؤمنان علم به كثرت عدد كفار مى‌داشتند، فرار بر قرار اختيار مى‌نمودند.
تبصره: در مجمع. خواب بر چهار قسم است: اول- رؤيا از جانب حق تعالى كه قابل تأويل و تعبير است. دوم- رؤيا از وساوس شيطانى. سيم- رؤياى از غلبه اخلاط. چهارم- رؤيا از افكار؛ و اين سه قسم اخير، اضغاث و احلام و محل اعتنا نيست، لكن قسم اول الهام است در منام، و رؤياى انبياء از اين قبيل، و لذا حجيت دارد. و مؤمنين متقين هم از رؤيا نصيبى دارند چنانچه فرمود: الرّؤيا الصّالحة بشرى من اللّه و هى جزء من اجزاء النّبوّة. و حديثى ديگر فرمود: خواب مؤمن يك جزء از چهل و شش جزء نبوت است. بعضى تحقيق نموده كه عمر پيغمبر بعد از بعثت، بيست و سه سال و هر شش ماه، در خواب به آن حضرت وحى مى‌شد، از اين جهت خواب مؤمن يك جزء از چهل و شش جزء نبوت است. «1»
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (43)
ترجمه
هنگاميكه نمود بتو ايشانرا خدا در خوابت اندك و اگر نموده بود بتو آنها را بسيار هر آينه سستى مينموديد و هر آينه نزاع ميكرديد در كار ولى خدا بسلامت داشت
جلد 2 صفحه 538
بدرستيكه او دانا است بضمير سينه‌ها.
تفسير
اذ بدل ثانى است از يوم الفرقان يا متعلّق است با ذكر مقدّر و گفته‌اند خداوند در شب روز كه در آنروز جنگ بدر واقع شد ارائه داد در خواب به پيغمبر خود لشگر كفار را كم براى آنكه باصحاب خبر دهد و آنها با قوت قلب براى جنگ حاضر شوند و اين جائز است چون خواب راست آنستكه خودش يا تاويلش در خارج واقع شود و اينجا تاويلش غلبه مسلمانان بود كه واقع شد و اگر خداوند ارائه ميداد آنها را زياد موجب تشويش خاطر مسلمانان ميشد و ميترسيدند و منازعه و مجادله با يكديگر مينمودند در امر جهاد و آرائشان مختلف ميشد ولى خداوند سلامت داشت ايشانرا از نزاع و جدال و اختلاف و سستى و جبن چون از ضمائر و باطن دل ايشان با خبر بود و ميدانست كه در ميان آنها ضعيف القلب و سست اعتقاد موجود و محتاج بتقويت است و قمى ره فرموده خطاب به پيغمبر (ص) و مراد اصحابند خداوند بآنها ارائه داد در خواب كفار قريش را كم براى آنكه فزع ننمايند ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
إِذ يُرِيكَهُمُ اللّه‌ُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَو أَراكَهُم كَثِيراً لَفَشِلتُم وَ لَتَنازَعتُم فِي الأَمرِ وَ لكِنَّ اللّه‌َ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (43)
زماني که خداوند بشما در خواب نشان داد که مشركين قليل هستند و اگر نشان داده بود که آنها كثير هستند هر آينه شما مسلمين سستي ميكرديد و در امر جهاد تنازع و اختلاف مينموديد و لكن خداوند تبارك و تعالي سالم نگه داشت شما مسلمين را از سستي و تنازع و اضطراب و اختلاف كلمه محققا او است عالم بقلوب بندگان.
اشكال- كلمه إِذ يُرِيكَهُمُ اللّه‌ُ که خداوند ارائه داده البته خدا بر خلاف واقع ارائه نميدهد بخصوص كلمه في منامك که خواب انبياء بمنزله وحي و الهام است خواب شيطاني نيست مثل خواب ابراهيم عليه السّلام قليلا با اينكه كثير بودند جواب- بعضي گفتند خواب مسلمين بوده نسبت بپيغمبر داده و اينکه خلاف
جلد 8 - صفحه 132
ظاهر است بعلاوه دفع اشكال را نميكند، بعضي گفتند بسياري از خوابها است که تعبيرش بعكس است مثل ضحك در خواب بكاء در بيداري است و بالعكس و اينکه جواب افسد از اول است مگر آنكه بگويي پيغمبر صلّي اللّه عليه و آله و سلّم تعبير خواب را نميداند که قليل كثير است العياذ.
و تحقيق در جواب اينست که مشركين و لو بحسب ظاهر كثير بودند لكن در مقابل قشون اسلام و امداد ملائكه و در مقابل قدرت الهي بر حسب باطن و حقيقت قليل هستند چنانچه ميفرمايد تَحسَبُهُم جَمِيعاً وَ قُلُوبُهُم شَتّي حشر آيه 14 و خداوند حقيقت و باطن آنها را برسول خود نشان داد نه ظاهر و هياهوي آنها را لذا ميفرمايد وَ لَو أَراكَهُم كَثِيراً فقط ظاهر آنها را نشان داده بود و بشما مسلمين خبر داده بود لَفَشِلتُم چون خبر از باطن نداشتيد سستي ميكرديد وَ لَتَنازَعتُم فِي الأَمرِ يك دسته که ايمان قوي داشتيد ميگفتيد بايد جهاد كرد و اطمينان بوعده الهي داشتيد و نصرت حق مثل طالوت و يك دسته که ضعيف الايمان بودند و ظاهر بين مخالفت ميكرديد لكِنَّ اللّه‌َ سَلَّمَ و لكن خداوند شما را سالم نگهداري فرمود و حفظ نمود إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ميداند كي قلبا قوي الايمان است و كي ضعيف الايمان.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 43)- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قبلا صحنه‌ای از نبرد را در خواب دید که تعداد کمی از و دشمنان در مقابل مسلمانان حاضر شده‌اند، این خواب را برای مسلمانان نقل کرد و موجب تقویت روحیه و اراده آنها در پیشروی به سوی میدان بدر گردید.
در این آیه اشاره به فلسفه این موضوع و نعمتی که خداوند از این طریق به مسلمانان ارزانی داشت می‌کند، می‌گوید: «در آن زمان خداوند در خواب عدد دشمنان را به تو کم نشان داد و اگر آنها را زیاد نشان می‌داد مسلما به سستی می‌گرائیدید» (إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا وَ لَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ).
و نه تنها سست می‌شدید بلکه «کارتان به اختلاف می‌کشید» و گروهی موافق رفتن به میدان و گروهی مخالف می‌شدید (وَ لَتَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ).
«ولی خداوند (شما را از این سستی و اختلاف کلمه و تنازع و آشفتگی با این خوابی که چهره باطنی را نشان می‌داد نه ظاهری را) رهایی بخشید و سالم نگهداشت» (وَ لکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ).
چرا که خداوند از روحیه و باطن همه شما آگاه بود «و او از آنچه در درون سینه‌هاست باخبر است» (إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).
نکات آیه
۱- پیامبر(ص) پیش از جنگ بدر سپاه دشمن را در رؤیاهایى متعدد، اندک دید. (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا) فعل مضارع «یُرى» دلالت بر تکرار رؤیاى پیامبر(ص) در مورد اندک دیدن سپاه دشمن دارد.
۲- رؤیاهاى پیامبر(ص) درباره تعداد اندک نفرات دشمن، رؤیایى القا شده از سوى خداوند (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا)
۳- پیامبر(ص) رؤیاى خویش (کمى نفرات دشمن در جنگ بدر) را براى مسلمانان بیان کرد. (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا و لو أریکهم کثیرا لفشلتم)
۴- ضعف و ناتوانى سپاه کفر در جنگ بدر، تأویل و تعبیر رؤیاى پیامبر(ص) (کم دیدن نفرات دشمن) (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا) از منابع تاریخى مربوط به جنگ بدر و نیز اینکه هر فرماندهى پیش از اقدام به جنگ همواره در تلاش براى آگاهى به کم و کیف لشکر مقابل است، به دست مى آید که پیامبر(ص) و دیگر مسلمانان از تعداد تقریبى نفرات دشمن آگاه بودند. بنابراین رؤیاى پیامبر(ص) حاکى از سستى و ضعف نیروى دشمن بوده است، نه بیانگر تعداد آنان.
۵- راستى و درستى رؤیاى پیامبر(ص) و اعتماد مسلمانان بر آن (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا و لو أریکهم کثیرا لفشلتم)
۶- اطلاع یافتن پیامبر(ص) بر برخى امور از طریق خواب (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا)
۷- دخالت خداوند در القاى رؤیا به انسانها (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا)
۸- پیامبر(ص) در صورتى که کافران بدر را در رؤیاى خویش لشکرى بزرگ مى دید، مسلمانان در تصمیم بر نبرد سست شده و بر سر آن اختلاف مى کردند. (و لو أریکهم کثیرا لفشلتم و لتنزعتم فى الأمر) «فى الأمر» متعلق به «لتنزعتم» و نیز «فشلتم» است و «ال» در آن عهدیه و اشاره به جنگ بدر است.
۹- پیامبر(ص) موظف بود تا رؤیاهاى خویش را، در صورتى که مربوط به جامعه اسلامى باشد، براى مردم بیان کند. (و لو أریکهم کثیرا لفشلتم و لتنزعتم) قبل از جمله «لفشلتم» جمله اى همانند «ثم ذکرتها للمؤمنین» در تقدیر است. زیرا اگر پیامبر(ص) رؤیاى خویش را بیان نمى کرد، تأثیرى در روحیه مسلمانان نمى داشت. حذف این جمله (ثم ذکرتها ... ) مى تواند اشاره به این باشد که نقل چنین رؤیاهایى امرى ضرورى و بدیهى بوده، به گونه اى که نیاز به آوردن آن در عبارت نبوده است.
۱۰- رؤیاى پیامبر(ص) (اندک دیدن نفرات سپاه کفر) عامل وحدت کلمه مسلمانان در ضرورت پیکار با سپاه کفر و حضور رشیدانه آنان در جنگ بدر (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا و لو أریکهم کثیرا لفشلتم و لتنزعتم)
۱۱- خداوند با امدادهاى خویش مسلمانان را از فاجعه نزاع و سست شدن در تصمیمشان بر جنگ بدر رهایى بخشید. (و لکن اللّه سلم)
۱۲- خداوند آگاه به رازهاى نهفته در سینه ها (إنه علیم بذات الصدور)
۱۳- خداوند به دلیل آگاهیش بر عوامل اطمینان بخش قلبها و علمش به زمینه هاى سستى آفرین، مشرکان بدر را در رؤیاى پیامبر(ص) اندک نمایان ساخت. (و لکن اللّه سلم إنه علیم بذات الصدور)
۱۴- روحیه رزمندگان داراى تأثیرى بسزا در اقدام به جنگ و پیروزى و شکست آنان (إذ یریکهم اللّه ... إنه علیم بذات الصدور)
۱۵- رؤیاى پیامبر(ص) در آستانه جنگ بدر و نتایج درخشان آن، حادثه اى شایسته و بایسته به خاطر سپردن و همواره به یاد داشتن (إذ یریکهم اللّه فى منامک قلیلا و لو أریکهم کثیرا لفشلتم و لتنزعتم) برداشت فوق بر این اساس است که «إذ» مفعول براى فعل مقدر «اذکروا» باشد.
موضوعات مرتبط
- اتحاد: عوامل اتحاد ۱۰، ۱۱
- اختلاف: عوامل اختلاف ۸
- اسرار: سینه‌ها ۱۲
- اسلام: تاریخ صدر اسلام ۱، ۳، ۴، ۵، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۵
- اطمینان: عوامل اطمینان قلب ۱۳
- تاریخ: عبرت از تاریخ ۱۵
- جنگ: اتحاد در جنگ ۱۱ ; عوامل پیروزى در جنگ ۱۴ ; عوامل سستى در جنگ ۸ ; عوامل شکست در جنگ ۱۴
- خدا: افعال خدا ۷، ۱۳ ; القائات خدا ۲، ۷ ; امداد خدا ۱۱ ; علم خدا ۱۳ ; علم غیب خدا ۱۲
- دشمنان: قلت سپاه دشمنان ۱، ۲، ۳، ۴، ۱۰
- ذکر: امداد غیبى ۱۵
- رؤیا: آثار رؤیا ۶ ; رؤیا و حوادث آینده ۱ ; منشأ رؤیا ۷
- سستى: زمینه سستى ۱۳
- غزوه بدر: اتحاد مسلمانان در غزوه بدر ۱۰ ; امداد به مجاهدان غزوه بدر ۱۱ ; پیروزى غزوه بدر ۱۵ ; ضعف دشمنان در غزوه بدر ۳ ; ضعف کافران در غزوه بدر ۴ ; ضعف مشرکان در غزوه بدر ۱۳ ; قصه غزوه بدر ۱، ۳، ۸
- کافران: جنگ با کافران ۱۰
- مجاهدان: آثار روحیه مجاهدان ۱۴
- محمد(ص): آثار رؤیاى محمد(ص) ۸، ۱۰ ; تعبیر رویاى محمد(ص) ۴ ; رویاى صادق محمد(ص) ۵ ; رؤیاى محمد(ص) ۱، ۲، ۳، ۶، ۹، ۱۳، ۱۵ ; محمد(ص) و غزوه بدر ۱ ; محمد(ص) و مسلمانان ۳ ; مسؤولیت محمد(ص) ۹ ; منشأ علم محمد(ص) ۶
- مسلمانان: اطمینان مسلمانان ۵ ; مسلمانان و رؤیاى محمد(ص) ۵
