البقرة ٩٧

قُلْ‌ مَنْ‌ کَانَ‌ عَدُوّاً لِجِبْرِيلَ‌ فَإِنَّهُ‌ نَزَّلَهُ‌ عَلَى‌ قَلْبِکَ‌ بِإِذْنِ‌ اللَّهِ‌ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ‌ يَدَيْهِ‌ وَ هُدًى‌ وَ بُشْرَى‌ لِلْمُؤْمِنِينَ‌

ترجمه

(آنها می‌گویند: «چون فرشته‌ای که وحی را بر تو نازل می‌کند، جبرئیل است، و ما با جبرئیل دشمن هستیم، به تو ایمان نمی‌آوریم!») بگو: «کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ در حالی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند؛ و هدایت و بشارت است برای مؤمنان.»

بگو: هر كه دشمن جبرئيل باشد [در واقع دشمن خداست، چرا كه‌] او قرآن را به امر خدا بر قلب تو نازل كرد كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‌كند و هدايت و بشارتى براى مؤمنان است

بگو: «كسى كه دشمن جبرئيل است [در واقع دشمن خداست‌] چرا كه او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل كرده است، در حالى كه مؤيد [كتابهاى آسمانى‌] پيش از آن، و هدايت و بشارتى براى مؤمنان است.»

بگو: هر کس با جبرئیل دشمن است، او به فرمان خدا قرآن را به قلب تو رسانید در حالی که تصدیق سایر کتب آسمانی می‌کند و برای اهل ایمان هدایت و بشارت است.

[آنان می گویند: چون جبرئیل، وحی را برای تو می آورد ما با او دشمنیم؛ بنابراین به تو ایمان نمی آوریم] بگو: هر که دشمن جیرئیل است [دشمن خداست] زیرا او قرآن را به فرمان خدا بر قلب تو نازل کرده است، در حالی که تصدیق کننده کتاب های پیش از خود و هدایت وبشارت برای مؤمنان است.

به آنان كه با جبريل دشمنى مى‌ورزند، بگو: اوست كه اين آيات را به فرمان خدا بر دل تو نازل كرده است تا كتابهاى ديگر آسمانى را تصديق كند و براى مؤمنان رهنمون و بشارت باشد.

بگو هر کس دشمن جبرئیل باشد [بداند] که جبرئیل آن را به دستور الهی بر دل تو نازل کرده است و آن همخوان کتابهایی است که پیشاپیش آن است و راهنما و مژده‌بخش مؤمنان است‌

بگو: هر كه دشمن جبرئيل باشد پس [بداند كه‌] او آن

(بعضی از آنان می‌گویند که: چون جبرئیل، دشمن ایشان، قرآن را برای محمّد می‌آورد، آنان با او دشمنی می‌ورزند و کتابش را قبول ندارند. ای پیغمبر! بدیشان) بگو: کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خدا است) زیرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است (نه این که خودسرانه دست به چنین امری زده باشد). قرآنی که کتابهای آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند، و هدایت و بشارت برای مؤمنان است.

(به یهودیان) بگو: «کسی که دشمن جبرئیل بوده است (دشمن خداست). به‌راستی او [:جبرئیل]، به فرمان خدا، آن [:قرآن] را بر قلبت نازل کرده، در حالی که تصدیق‌کننده‌ی آنچه [:از کتاب‌های آسمانی] پیش روی اوست، و هدایت و بشارتی برای مؤمنان است.»

بگو هر کس دشمن جبرئیل باشد همانا او فرود آوردش بر دلت با دستوری از خدا مصدق آنچه پیش روی آن است و هدایت و بشارتی از برای مؤمنان‌

البقرة ٩٦	آیه ٩٧	البقرة ٩٨
سوره : سوره البقرة نزول : ٥ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢٠ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«نَزَّلَهُ»: آن را نازل کرده است. مرجع (نَزَّلَ) جبرئیل، و مرجع (هُ) قرآن است. «قَلْبِ»: دل. تسمیه کلّ به اسم جزء است و مراد وجود انسان است. «بِإِذْنِ اللهِ»: با اجازه خدا. به فرمان خدا. «مُصَدِّقاً»: تصدیق‌کننده. حال ضمیر مفعولی (هُ) در (نَزَّلَهُ) است. «مَا بَیْنَ یَدَیْهِ»: آنچه پیش از آن کتابهای آسمانی بوده است. «هُدیً وَ بُشْرَی»: هدایت و بشارت. راهنما و مژده‌رسان. (هُدیً و بُشْرَی) عطف بر (مُصَدِّقاً) می‌باشند.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ نُنَزِّلُ‌ مِنَ‌ الْقُرْآنِ‌ مَا هُوَ... (۲) نَزَلَ‌ بِهِ‌ الرُّوحُ‌ الْأَمِينُ‌ (۲) وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ‌ قُرْآناً... (۵) وَ يَسْأَلُونَکَ‌ عَنِ‌ الرُّوحِ‌ قُلِ‌... (۱) نَزَلَ‌ بِهِ‌ الرُّوحُ‌ الْأَمِينُ‌ (۲)

إِنَ‌ الَّذِينَ‌ يَکْفُرُونَ‌... (۳) أُولٰئِکَ‌ هُمُ‌ الْکَافِرُونَ‌ حَقّاً... (۰) وَ مَا نَتَنَزَّلُ‌ إِلاَّ بِأَمْرِ... (۴) وَ إِنَّهُ‌ لَتَنْزِيلُ‌ رَبِ‌... (۱) عَلَى‌ قَلْبِکَ‌ لِتَکُونَ‌ مِنَ‌... (۲) قَالَ‌ لَنْ‌ أُرْسِلَهُ‌ مَعَکُمْ‌... (۱) کُلُ‌ الطَّعَامِ‌ کَانَ‌ حِلاًّ... (۵)

نزول

محل نزول:

این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: روايت كنند كه ابن صوريا با جماعتى از يهود اهل فدك نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه تازه به مدينه وارد شده بود آمدند و چند سؤال از پيامبر نمودند.

درباره سؤال اول گفتند: به ما از خواب پيغمبر آخرالزمان خبر بده، فرمود دو چشم من مي‌خوابد ولى دل من بيدار است، گفتند: راست گفتى، درباره سؤال دوم گفتند: فرزندى كه متولد مي‌شود مربوط به مرد است يا زن، فرمود: استخوان و عصب و عروق او از مرد است و گوشت و خون و ناخن و موى او از زن است، گفتند: راست گفتى، راجع به سؤال سوم گفتند: چطور مي‌شود كه گاهى نوزاد به عموهاى خود شباهت پيدا نموده و به دائى هاى خود شباهتى ندارد و گاهى هم بر عكس اتفاق مي‌افتد.

فرمود: هر يك از پدر و مادر در صورت زيادترى آب نطفه او در رحم موجب شباهت نوزاد به آن‌ها خواهد شد. گفتند: راست گفتى و درباره سؤال چهارم گفتند: خداى خود را از براى ما تعريف كن در جواب اين سؤال سوره «قل هو اللَّه احد» نازل گرديد.

سپس ابن صوريا گفت: اگر به يك سؤال ديگر ما پاسخ دادى به تو ايمان خواهيم آورد و آن اينست كه به ما بگو كدام فرشته بر تو نازل مي‌شود. در جواب فرمود: جبرئيل، ابن صوريا گفت: همين فرشته دشمن ما است و براى ما جنگ و خونريزى مى آورد ولى ميكائيل فرشته اى است كه خوشى و راحتى مى آورد و اگر بر تو ميكائيل نازل مى گرديد به تو ايمان مى آورديم سپس خداوند اين آيه را نازل فرمود.

تفسیر

---

• آيات ۹۴ ۹۹ بقره
• ادامه محاجه با يهود و اثبات دروغگوئى آنان و ترسشان از مرگ
• امتحان يهود كه آيا در ادعاى خود كه زندگى قرين به سعادت آخرت را خاص خود مى داند راست مى گويد يا دروغ ؟
• يهود نسبت به هر ملت ديگرى نسبت به زندگى دنيا مريض تر است
• ((بصير)) يعنى عالم به ديدنى ها
• بهانه يهود براى عدم ايمان به قرآنهج البلاغه ما با جبرئيل دشمنيم
• وجه بكار بردن التفات در آيه شريفه
• بحث روايتى (شامل روايتى درباره دشمنى يهود با جبرئيل )
• كيفيت خواب رسول اللّه (ص )

---

• آيه ۹۷ - ۹۸
• آيه و ترجمه
• شان نزول
• تفسير:
• ملت بهانه جو!
• ((جبريل )) و ((ميكال ))

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

«97» قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‌ لِلْمُؤْمِنِينَ‌

(يهود مى‌گويند: چون فرشته‌اى كه وحى بر تو نازل مى‌كند جبرئيل است و ما با جبرئيل دشمن هستيم، به تو ايمان نمى‌آوريم) بگو: هركه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست.) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است، (قرآنى) كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‌كند ومايه‌ى هدايت و بشارت براى مؤمنان است.

نکته ها

در شأن نزول آيه آمده است: وقتى پيامبر اسلام به مدينه آمدند، روزى ابن صوريا (يكى از علماى يهود) با جمعى از يهوديان فدك، نزد پيامبر آمده و سؤالاتى كردند. حضرت همه‌ى سؤالات آنها را جواب داده وهر نشانه‌اى كه خواستند بيان كردند. آخرين سؤالشان اين بود كه نام فرشته وحى تو چيست؟ حضرت فرمودند: جبرئيل. آنها گفتند: اگر ميكائيل بود ما به تو ايمان مى‌آورديم، چون جبرئيل، دستورات مشكلى مثل جهاد مى‌آورد، ولى دستورات ميكائيل ساده و راحت است!

---

«1». تفسير راهنما.

جلد 1 - صفحه 166

پیام ها

1- دامنه‌ى خيال‌پردازى و لجاجت انسان تا آنجا گسترده مى‌شود كه به جهان فرشتگان نيز سرايت مى‌كند. «1» «عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ»

2- حمايت ودفاع از پاكانى كه مورد تهمت قرار گيرند، لازم است. «نَزَّلَهُ ... بِإِذْنِ اللَّهِ» خداوند ضمن محكوم كردن تصورات بنى‌اسرائيل، از جبرئيل تجليل كرده كه بدون اذن ما كارى نمى‌كند ودر رسالت خود، امين ورابط بين ما وپيامبر است.

3- جبرئيل كتابى آورد كه تورات شما را تصديق مى‌كند، پس چرا با او دشمن هستيد؟! «نَزَّلَهُ ... مُصَدِّقاً»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‌ لِلْمُؤْمِنِينَ (97)

شان نزول: در مجمع طبرسى از ابن عباس نقل نموده كه «ابن صوريا» با جماعتى از يهود اهل فدك خدمت حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به مدينه آمدند، سؤالاتى چند نمودند:

1- پرسيدند: خواب پيغمبر آخر الزمان چه قسم است؟ فرمود:

چشمهاى من خواب و قلب من بيدار است، گفتند: راست گفتى.

2- پرسيدند: بچه از مرد است يا از زن؟ فرمود: استخوان و عصب و رگها از مرد است، اما گوشت و خون و ناخن و مو از زن باشد، گفتند:

راست فرمودى.

3- پرسيدند چيست كه بچه شبيه عموهايش گردد كه هيچ شباهتى به خالوهاى خود ندارد، يا شبيه به خالوهاى خود باشد كه هيچ شباهت به عموها ندارد؟ فرمود: هر كدام از آب‌هاى آن دو غلبه كند، شبيه به او گردد، گفتند: راست گفتى.

4- پرسيدند: خبر ده ما را از پروردگار خود؟ خداى تعالى سوره مباركه‌ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را تا آخر نازل فرمود.

5- ابن صوريا گفت: يك سؤال است اگر بگوئى هر آينه ايمان آوريم به تو و پيروى كنيم تو را، كدام ملك وحى را بر تو نازل نمايد؟ فرمود:

جبرئيل. گفت دشمن ما باشد، نازل مى‌شود به قتال و شدت و حرب، و

تفسير اثنا عشرى، ج‌1، ص: 208

ميكائيل نازل شود بى‌يسر و وسعت؛ پس اگر ملك وحى ميكائيل بود، هر آينه ايمان مى‌آورديم؛ آيه شريفه نازل شد «1»:

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ‌: بگو اى پيغمبر در جواب آنها هر كه باشد دشمن جبرئيل، پس او دشمن خدا است. فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ‌: پس بدرستى كه جبرئيل نازل مى‌كند قرآن را بر قلب تو، بِإِذْنِ اللَّهِ‌: به فرمان خدا، مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ‌: در حالتى كه تصديق كننده است اين قرآن مر كتاب‌هائى كه قبل نازل شده و اكنون در دست آنها است مانند تورات و انجيل و زبور. وَ هُدىً وَ بُشْرى‌ لِلْمُؤْمِنِينَ‌: و اين قرآن راهنماى بنده است به حق و سعادت، و مژده دهنده است مر مؤمنان را به نجات از دركات مهلكه و رسيدن به درجات عاليه.

نكته: اختصاص هدايت به مؤمنين، به جهت آنست كه چون ايشان قبول كنند هدايت را و آثار هدايت از آنها ظاهر گردد، لذا هدايت، خصوصيت يافته؛ و الّا قرآن در اولين مرحله باعث هدايت، و حق تعالى از راه لطف براى راهنمائى عموم بندگان در هر عصر و زمان نازل فرموده است، منتها گروهى به سوء اختيار از آن اعراض كنند و مهتدى نشوند و بشارت ندارند.

در انوار گفته: ظاهر آنست كه «فانه» تا آخر جواب شرط باشد و معنى آنكه هر كه دشمنى كند به جبرئيل، پس انصاف نداده و كافر شده به آنچه با او مى‌باشد از كتاب به جهت نزول او بر توبه وحى، زيرا ترك كتابى نموده كه مصدق كتب متقدمه است، پس جواب محذوف و اقامه علت شده در مقام آن.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‌ لِلْمُؤْمِنِينَ (97)

ترجمه‌

بگو هر كس بوده باشد دشمن جبرئيل پس همانا او فرود آورده است آنرا بر قلب تو باذن خدا كه تصديق كننده است مر آنچه را كه در برابر او است و هدايت و بشارت است مر مؤمنان را.

تفسير

جبريل بفتح جيم و كسر راء بدون همزه و بفتح هر دو با همزه نيز قرائت شده است و نازل شده قرآن است بر مقام قلب مقدس نبوى (ص) كه يكى از مقامات شامخه نفس است و مصدق كتب سماويه است كه بر انبياء سلف نازل شده و راه‌نماى خلق است از جاده ضلالت بشاه را هدايت و مبشر به نبوت محمد (ص) و ولايت على (ع) و ائمه اطهار است كه ايشانند اولياء خدا نه غير آنها و اين بشارت براى اهل ايمانست كه شيعيان محمد (ص) و على (ع) هستند و تابعان و پيروان ايشان و ظاهرا چون كفار جبرئيل را واسطه ابلاغ اوامر و نواهى الهى ميدانستند كه مخالف با هواى نفس آنها بود اظهار عداوت و جسارت باو مينمودند و خداوند آنها را ردع فرموده است باين بيان كه او تقصيرى ندارد مأمور معذور است شما با خدا طرفيد و در منهج جبرئيل را بعبد اللّه ترجمه نموده است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

قُل‌ مَن‌ كان‌َ عَدُوًّا لِجِبرِيل‌َ فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ مُصَدِّقاً لِما بَين‌َ يَدَيه‌ِ وَ هُدي‌ً وَ بُشري‌ لِلمُؤمِنِين‌َ (97)

(بگو ‌هر‌ كس‌ دشمن‌ جبرئيل‌ ‌باشد‌ ‌پس‌ همانا ‌او‌ ‌بر‌ دل‌ تو باذن‌ خداوند قرآن‌ ‌را‌ نازل‌ كرده‌ ‌در‌ حالي‌ ‌که‌ ‌آن‌ قرآن‌ تصديق‌ كننده‌ ‌است‌ كتبي‌ ‌را‌ ‌که‌ پيش‌ ‌از‌ ‌او‌ بودند و هدايت‌ و بشارت‌ ‌براي‌ مؤمنين‌ ‌است‌) كلام‌ ‌در‌ تفسير ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ ذيل‌ چند جمله‌ واقع‌ ميشود.

1‌-‌ مَن‌ كان‌َ عَدُوًّا لِجِبرِيل‌َ سياق‌ ‌آيه‌ اشعار دارد ‌بر‌ اينكه‌ اظهار عداوتي‌ ‌از‌ يهود نسبت‌ بجبرئيل‌ ‌شده‌ ‌که‌ ‌آيه‌ ‌در‌ مقام‌ جواب‌ ‌بر‌ آمده‌ ‌است‌ و ‌در‌ كتب‌ تفاسير مانند مجمع‌ البيان‌ و غيره‌ خبر مفصلي‌ ‌از‌ ‌إبن‌ عباس‌ ‌در‌ شأن‌ نزول‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ روايت‌

---

1‌-‌ سوره‌ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 178

2‌-‌ ص‌ 71

جلد 2 - صفحه 116

كرده‌اند و ‌در‌ برهان‌ خبري‌ ‌از‌ حضرت‌ سيد الشهداء ‌عليه‌ السّلام‌ نقل‌ كرده‌ و فخر رازي‌ نيز خبري‌ ‌از‌ عمر و برهان‌ باز خبري‌ ‌از‌ سلمان‌ فارسي‌ روايت‌ كرده‌ ولي‌ چون‌ هيچكدام‌ ‌از‌ ‌آنها‌ سند متصل‌ ندارند و مدرك‌ نميشود لذا ‌از‌ نقل‌ ‌آنها‌ خودداري‌ ميكنيم‌ و فقط بنقل‌ قسمتي‌ ‌از‌ خبر ‌که‌ سياق‌ ‌آيه‌ مشعر بمضمون‌ ‌آن‌ ‌است‌ اكتفاء مي‌نمائيم‌.

‌فقال‌ ‌له‌ ‌إبن‌ صوريا خصلة واحدة ‌ان‌ قلتها آمنت‌ بك‌ و اتبعتك‌، اي‌ّ ملك‌ يأتيك‌ ‌بما‌ ينزل‌ اللّه‌ عليك‌! ‌قال‌ ‌فقال‌ جبرئيل‌، ‌قال‌ ذاك‌ عدوّنا ينزل‌ بالقتال‌ و الشدة و الحرب‌ و ميكائيل‌ ينزل‌ باليسر و الرخاء فلو ‌کان‌ ميكائيل‌ ‌هو‌ الذي‌ يأتيك‌ لآمنّا بك‌

«

» و ممكن‌ ‌است‌ عداوت‌ يهود نسبت‌ بجبرئيل‌ ‌از‌ همان‌ عداوتشان‌ نسبت‌ بپيغمبر اسلام‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و قرآن‌ ‌باشد‌ ‌براي‌ اينكه‌ جبرئيل‌ بواسطه‌ نزول‌ قرآن‌ ‌بر‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فضايح‌ آنان‌ ‌را‌ ظاهر نمود و خداوند ‌در‌ مقام‌ جواب‌ بآنان‌ ميفرمايد «فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ» ‌يعني‌ ‌براي‌ جبرئيل‌ شأني‌ جز امتثال‌ امر ‌خدا‌ نيست‌ چنانچه‌ ميكائيل‌ و ساير ملائكه‌ نيز شأني‌ جز امتثال‌ اوامر حق‌ ندارند.

لا يَعصُون‌َ اللّه‌َ ما أَمَرَهُم‌ وَ يَفعَلُون‌َ ما يُؤمَرُون‌َ«1» و ‌هم‌ چنان‌ انبياء و رسل‌ نيز شأن‌ و وظيفه جز تبليغ‌ و ارشاد مردم‌ ندارند بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ عداوت‌ ‌با‌ انبياء و ملائكه‌ و كتب‌ الهي‌ عداوت‌ ‌با‌ خداست‌ و دشمن‌ ‌خدا‌ كافر ‌است‌.

و جبريل‌ بالفاظ مختلفه‌ نقل‌ ‌شده‌ ولي‌ ‌در‌ قرآن‌ باين‌ لفظ آمده‌ و ‌در‌ اخبار بلفظ جبرئيل‌ بزيادة همزه‌ و گاهي‌ جبرائيل‌ بزياده‌ الف‌ و همزه‌ آمده‌ ‌است‌ و لغتي‌ ‌است‌ عبراني‌ ‌ يا ‌ سرياني‌ و بعضي‌ گفتند بمعني‌ ‌عبد‌ اللّه‌ ‌است‌ چون‌ جبر بمعني‌ ‌عبد‌ و ايل‌ بمعني‌ اللّه‌ ميباشد و بعضي‌ گفتند بمعني‌ صفوة اللّه‌ ‌است‌.

---

1‌-‌ سوره‌ تحريم‌ ‌آيه‌ 6

جلد 2 - صفحه 117

2‌-‌ فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ بِإِذن‌ِ اللّه‌ِ ضمير ‌در‌ انه‌ راجع‌ بجبرئيل‌ و ‌در‌ نزله‌ راجع‌ بقرآن‌ ‌است‌ و بعضي‌ مرجع‌ ضمير انه‌ ‌را‌ ‌خدا‌ و مرجع‌ ضمير نزله‌ ‌را‌ جبرئيل‌ دانسته‌اند و ‌اينکه‌ خلاف‌ ظاهر ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ چنين‌ ‌بود‌ اولا مناسب‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ بفرمايد باذنه‌، و ثانيا صفاتي‌ ‌که‌ ‌بعد‌ ذكر ميكند ‌از‌ مصدّق‌ بودن‌ و هدايت‌ و بشارت‌ بودن‌ مناسب‌ ‌با‌ قرآن‌ ‌است‌ نه‌ جبرئيل‌، و مراد ‌از‌ قلب‌ قلب‌ صنوبري‌ نيست‌ بلكه‌ مراد مقام‌ عقلاني‌ و روحاني‌ ‌است‌ ‌که‌ مرتبه اعلاي‌ عقل‌ ‌است‌ و ‌از‌ ‌آن‌ بعقل‌ مستفاد تعبير ميشود و بمبادي‌ عاليه‌ ‌که‌ مقام‌ جبرئيل‌ و ملائكه‌ مقربين‌ ‌است‌ متصل‌ ميگردد و ‌اينکه‌ منافات‌ ندارد ‌با‌ اينكه‌ جبرئيل‌ بعضي‌ اوقات‌ بصورت‌ جسماني‌ ‌بر‌ شخص‌ ‌رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ نازل‌ شود و همچنين‌ ‌با‌ افضليت‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌بر‌ جبرئيل‌ و ساير ملائكه‌ مقربين‌ منافات‌ ندارد زيرا واسطه‌ وحي‌ لازم‌ نيست‌ ‌که‌ افضل‌ ‌از‌ موحي‌ اليه‌ (آنكه‌ وحي‌ باو ميشود) ‌باشد‌ و چون‌ مراتب‌ نزول‌ قرآن‌ ‌را‌ ‌در‌ مقدمه‌ صفحه‌ 68‌-‌ 81 متذكر شده‌ايم‌ ‌در‌ اينجا احتياج‌ ‌به‌ تكرار و توجيهات‌ مفسرين‌ نيست‌.

3‌-‌ مُصَدِّقاً لِما بَين‌َ يَدَيه‌ِ مصدقا حال‌ ‌است‌ ‌براي‌ ضمير منصوب‌ نزله‌ ‌که‌ راجع‌ بقرآن‌ ميباشد و صفت‌ قرآن‌ ‌را‌ بيان‌ ميكند ‌که‌ تصديق‌ كننده‌ ‌است‌ كتابهاي‌ آسماني‌ ‌را‌ ‌که‌ پيش‌ ‌از‌ ‌آن‌ بوده‌ چنانچه‌ بيان‌ ‌آن‌ ‌را‌ قبلا متذكر شديم‌ و ‌اينکه‌ جمله‌ ‌خود‌ دليل‌ ‌بر‌ لزوم‌ محبت‌ جبرئيل‌ و قرآن‌ و پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌بر‌ اهل‌ كتاب‌ ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ قرآن‌ بوسيله‌ جبرئيل‌ ‌بر‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ نازل‌ نشده‌ ‌بود‌ هيچ‌ دليلي‌ ‌بر‌ نبوت‌ انبياء سلف‌ و كتابهاي‌ ‌آنها‌ نداشتيم‌ و معامله‌ اسلام‌ ‌با‌ يهود و نصاري‌ ‌که‌ آنان‌ ‌را‌ اهل‌ كتاب‌ ميداند و ‌با‌ ساير كفار و مشركين‌ فرق‌ ميگذارد ‌با‌ اينكه‌ عناد ‌آنها‌ ‌با‌ اسلام‌ ‌از‌ همه‌ بيشتر ‌است‌ ‌از‌ بركت‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و جبرئيل‌ و قرآن‌ ‌است‌.

جلد 2 - صفحه 118

4‌-‌ هُدي‌ً وَ بُشري‌ لِلمُؤمِنِين‌َ ‌اينکه‌ دو كلمه‌ «هدي‌ و بشري‌» نيز صفت‌ قرآن‌ ‌را‌ بيان‌ ميكند و دليل‌ ديگري‌ ‌است‌ ‌بر‌ لزوم‌ محبت‌ زيرا محبّت‌ كساني‌ ‌که‌ وسيله‌ هدايت‌ بشر براه‌ رستگاري‌ و سعادت‌ و مبشر ‌او‌ بفيوضات‌ و نعم‌ الهي‌ ‌در‌ آخرت‌ ميباشند ‌بر‌ ‌هر‌ بشري‌ لازم‌ ‌است‌ و چون‌ قرآن‌ هادي‌ و مبشر اهل‌ ايمان‌ ‌است‌ لذا محبت‌ ‌آن‌ و واسطه‌ نزول‌ ‌آن‌ لازم‌ ميباشد.

برگزیده تفسیر نمونه

---

اشاره

(آیه 97)

شأن نزول:

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به مدینه آمد، روزی ابن صوریا (یکی از علمای یهود) با جمعی از یهود فدک نزد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمدند، و سؤالات

ج1، ص102

گوناگونی از حضرتش کردند، و نشانه‌هایی را که گواه نبوّت و رسالت او بود جستجو نمودند، از جمله گفتند: ای محمد! خواب تو چگونه است؟ زیرا به ما اطلاعاتی در باره خواب پیامبر موعود داده شده است. فرمود: تنام عینای و قلبی یقظان! «چشم من به خواب می‌رود اما قلبم بیدار است» گفتند: راست گفتی ای محمد! و پس از سؤالات متعدد دیگر، ابن صوریا گفت: یک سؤال باقی مانده که اگر آن را صحیح جواب دهی به تو ایمان می‌آوریم و از تو پیروی خواهیم کرد، نام آن فرشته‌ای که بر تو نازل می‌شود چیست؟ فرمود: جبرئیل است.

«ابن صوریا» گفت: او دشمن ما است، دستورهای مشکل در باره جهاد و جنگ می‌آورد، اما میکائیل همیشه دستورهای ساده و راحت آورده، اگر فرشته وحی تو میکائیل بود به تو ایمان می‌آوردیم!

تفسیر:

ملت بهانه جو! بررسی شأن نزول این آیه، انسان را بار دیگر به یاد بهانه‌جوییهای ملت یهود می‌اندازد که از زمان پیامبر بزرگوار، موسی (ع) تاکنون این برنامه را دنبال کرده‌اند در اینجا تنها بهانه این است که چون جبرئیل فرشته وحی تو است و تکالیف سنگین خدا را ابلاغ می‌کند ما ایمان نمی‌آوریم.

از اینان باید پرسید مگر فرشتگان الهی با یکدیگر از نظر انجام وظیفه فرق دارند؟ اصولا مگر آنها طبق خواسته خودشان عمل می‌کنند یا از پیش خود چیزی می‌گویند؟

به هر حال قرآن در پاسخ این بهانه جوییها چنین می‌گوید: «به آنها بگو: هر کس دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است» (قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ).

«قرآنی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند» و هماهنگ با نشانه‌های آنها است (مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ).

«قرآنی که مایه هدایت و بشارت برای مؤمنان است» (وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ).

ج1، ص103

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - عداوت و کینه توزى یهودیان با جبرئیل(ع) من کان عدواً لجبریل مراد از «من کان» - به دلیل آیات گذشته - یهودیان هستند.

۲ - جبرئیل، نازل کننده قرآن بر قلب پیامبر(ص) فإنه نزله على قلبک

۳ - جبرئیل، نه از سر خود بلکه به اذن خدا و فرمان او، قرآن را بر پیامبر(ص) فرود آورد. فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه

۴ - فرشتگان، بدون اذن و فرمان خدا، امرى را انجام نمى دهند. فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه

۵ - نزول قرآن بر پیامبر(ص) توسط جبرئیل، موجب دشمنى و کینه توزى یهود با او گردید. من کان عدواً لجبریل فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه جمله «فانه ...» (جبرئیل به اذن خدا قرآن را بر قلب تو فرود آورد) بیانگر منشأ کینه توزى یهود با جبرئیل است.

۶ - تصور جاهلانه یهود در مورد جبرئیل و نظام وحى قل من کان عدواً لجبریل فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه

۷ - قرآن، محتواى تورات را تأیید و راستى و درستى آن را تصدیق مى کند. مصدقاً لما بین یدیه برداشت فوق مبتنى بر این است که «مصدقاً» حال براى ضمیر مفعولى «نزله» - که مراد از آن قرآن است - باشد. مقصود از «ما بین یدیه» (کتابى که پیش از قرآن بوده است)، در آیه مورد بحث، تورات است.

۸ - وجود قرآن، گواه و شاهدى بر حقانیت تورات است.* مصدقاً لما بین یدیه تصدیق تورات از سوى قرآن (مصدقاً لما بین یدیه) محتمل است به این معنا باشد که: قرآن گواه صدق و درستى تورات است; یعنى، نزول قرآن موجب آن شد که اخبار و پیشگوییهاى تورات مبنى بر آمدن قرآن تحقق یابد. بنابراین قرآن مایه اثبات راستى و درستى تورات و گواه حقانیت آن است.

۹ - قرآن، هدایتگر اهل ایمان است. هدىً و بشرى للمؤمنین «هدىً» مصدر است و در اینجا به معناى اسم فاعل (هادى) مى باشد.

۱۰ - قرآن، بشارت دهنده اهل ایمان به سعادتمندى آنان در دنیا و آخرت و بشرى للمؤمنین «بشرى» به خبرى گفته مى شود که در آن سرور و فرح باشد و در آیه شریفه به معناى بشیر (بشارت دهنده)، است.

۱۱ - بازگشت دشمنى یهود با جبرئیل، به دشمنى با خداوند است. من کان عدواً لجبریل فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه هر یک از حقایق بیان شده در جمله «فإنه نزله» تا «بشرى للمؤمنین» پاسخى به یهود در ارتباط با کینه توزى آنان با جبرئیل است. قید «بإذن اللّه» بیان مى دارد که جبرئیل به فرمان خدا، قرآن را براى پیامبر(ص) آورده است; پس اگر نزول قرآن مایه عداوت است باید شما یهودیان با خدا دشمنى کنید. بنابراین جواب جمله شرطیه «من کان ...» چنین مى شود: «فهو عدو اللّه».

۱۲ - دشمنى یهود با جبرئیل، در حقیقت دشمنى با تورات، دشمنى با مایه هاى هدایت بشر و دشمنى با پیام آور بشارت است. فإنه نزله ... مصدقاً لما بین یدیه و هدىً و بشرى للمؤمنین هر یک از توصیفهاى «مصدقاً ...» و «هدىً» و «بشرى للمؤمنین» همانند «بإذن اللّه» مى تواند پاسخى نقضى به یهودیان کینه توز با جبرئیل باشد; یعنى، دشمنى کردن با آورنده قرآن - که دین و کتاب شما را تأیید مى کند، مایه هدایت بشر است و به سعادتها بشارت مى دهد - در واقع دشمنى کردن با تورات و ... است.

۱۳ - نازل شدن قرآن به فرمان خدا، دلیلى بر ناروایى عداوت یهود با جبرئیل است. من کان عدواً لجبریل فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه برداشت فوق بر این اساس است که قید «بإذن اللّه» پاسخى حلّى در ارتباط با عداوت یهود با جبرئیل باشد; یعنى، او به فرمان خدا قرآن را بر قلب پیامبر(ص) نازل کرد و کسى که فرمان خدا را اطاعت کند، نباید در نزد معتقدان به خدا مبغوض باشد.

۱۴ - تأیید تورات از سوى قرآن، دلیلى بر بیجا بودن دشمنى یهود با پیام آور وحى (جبرئیل) است. فإنه نزله على قلبک بإذن اللّه مصدقاً لما بین یدیه «مصدقاً لما بین یدیه» (قرآن درستى تورات را تأیید مى کند) در پاسخ به یهودیان دشمن جبرئیل، این نکته را بیان مى کند که جبرئیل حقیقتى را آورد که دین و کتاب شما را تصدیق مى کند و شاهد راستى و درستى آن است و لذا نا به جاست که با نازل کننده آن (جبرئیل) دشمنى کنید.

۱۵ - هدایتگرى و بشارت دهندگى قرآن، دلیلى بر نابه جابودن عداوت یهود با نازل کننده آن (جبرئیل) است. فإنه نزله على قلبک ... هدىً و بشرى للمؤمنین عبارت «هدىً و بشرى» نیز همانند «مصدقاً» حاوى این نکته است که جبرئیل معارفى را به پیامبر(ص) القا کرد که بشارت دهنده و هدایتگر است و لذا دشمنى کردن با او، نمى تواند توجیه معقولى داشته باشد.

موضوعات مرتبط

• تورات: تصدیق تورات ۷، ۸، ۱۴; دلایل حقانیت تورات ۷، ۸
• جبرئیل: انقیاد جبرئیل ۳; دشمنان جبرئیل ۱; نقش جبرئیل ۲، ۳، ۵، ۱۴، ۱۵
• خدا: اذن خدا ۳، ۴; اوامر خدا ۱۳
• دشمنى: دشمنى با تورات ۱۲; دشمنى با هدایتگران ۱۲; فلسفه دشمنى با جبرئیل ۵; ناپسندى دشمنى با جبرئیل ۱۳، ۱۴، ۱۵
• قرآن: بشارت قرآن ۱۰، ۱۵; قرآن و تورات ۷، ۸، ۱۴; کیفیت نزول قرآن ۲، ۳، ۵; گواهى قرآن ۷، ۸; نزول قرآن ۱۳، ۱۵; نقش قرآن ۸، ۹، ۱۰، ۱۵; هدایتگرى قرآن ۹، ۱۵
• مؤمنان: بشارت به مؤمنان ۱۰; سعادت اخروى مؤمنان ۱۰; سعادت دنیوى مؤمنان ۱۰; هدایت مؤمنان ۹
• محمّد(ص): وحى به قلب محمّد(ص) ۲
• ملائکه: انقیاد ملائکه ۴; محدوده عمل ملائکه ۴
• یهود: دشمنى یهود با جبرئیل ۱، ۵، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵; دشمنى یهود با خدا ۱۱; عقیده یهود ۶; عوامل دشمنى یهود ۵; یهود و جبرئیل ۶; یهود و وحى ۶