خَالِدِين
«خلود» در اصل لغت، به معناى بقاى طولانى، و هم به معناى ابدیت آمده است، بنابراین کلمه «خلود» به تنهایى دلیل بر ابدیت نیست; زیرا هر نوع بقاء طولانى را شامل مى شود. ولى، در بسیارى از آیات قرآن با قیودى ذکر شده است که از آن به وضوح مفهوم ابدیت فهمیده مى شود.
ریشه کلمه
- خلد (۸۷ بار)
قاموس قرآن
(به ضمّ اوّل) هميشه بودن. مكث طويل. همچنين است خلود. راغب گويد: خلود آن است كه شىء از عروض فساد به دور بوده و در يك حالت باقى ماند و نيز هر آنچه تغيير و فياد دير عارضش شود عرب آن را با خلود توصيف مىكند و به سنگهائى كه ديك را روى آن مىگذارند خوالد گويند نه براى هميشه بودن بلكه براى مكث طويل و زياد پايدار بودن. معنى دوّم را اقرب الموارد عيناً از كليّات ابولبقا نقل كرده است و نيز گفته به آنكه با كثرت سنّ جوان مانده گويند: «خلد خلوداً». طبرسى ذيل آيه 25 بقره فرمود: «الخلود هوالدوام...» در قاموس گفته: خلد و خلود به معنى دوام و بقا است و نيز درباره جوان ماندن و سنگهاى ديك كه گفته شد خلود را نقل كرده است. اقرب الموارد نيز به قدم به قدم در پى قاموس است . كشّاف ذيل آيه 25 بقره گفته: «الخلد: الثبات الدائم و البقاء اللازم الذى لا ينقطع» در جوامع الجامع عين عبارت كشّاف را آورده است. وجود استثنا در آيات [هود:107و108]، [انعام:128] نشان مىدهد كه خلود به معنى دوام و هميشگى است و گرنه استثنا جا نداشت. ولى در آيات [نساء:57و122و169] مائده:119 در صورتى مفيد هميشگى است كه «ابداً» صرفاً براى تأكيد باشد چنانكه به قرينه آيات ديگر تأكيد است نه تأسيس. در آيه [انبیاء:34] به نظر مىآيد مراد از خلد عمر دنيا باشد نه هميشگى. خلود: فقط يكبار در قرآن آمده [ق:34]. ولى خلد به ضمّ اوّل شش بار بكار رفته است [يونس:52]، [طه:120]، [فصّلت:28] و نظير آنها. «خلداليه و اخلد اليه» به معنى ميل و ركون است [اعراف:176] مجمع آن را چسبيدن به زمين فرموده يعنى: اگر مىخواستيم او را بوسيله آن آيات و الا مىكرديم ليكن او به زمين چسبيد و به دنيا ميل كرد و از هواى نفس پيروى نمود. * [نساء:93] ظهور آيه در آن است كه قاتل مؤمن مخلّد در آتش است و لو داراى ايمان باشد آيا واقعاً كسى كه مؤمنى را از روى عمد بكشد و خودش مؤمن و معتقد به خدا باشد در عذاب مخلّد خواهد بود يا بالاخره پس از معذّب شدن نجات خواهد يافت؟. در الميزان مىگويد: خداوند در خصوص قاتل عمدى مؤمن تغليظ فرموده و به آتش جاويدان تهديد كرده است ولى دانستنى كه آيه [نساء:48] و آيه [زمر:53] صلاحيّت دارند كه قيد اين آيه واقع شوند. اين ايه وعده آتش ابدى داده ولى در حتميّت صريح نيست و ممكن است به وسيله توبه و يا شفاعت بخشوده شود. در مجمع در اين باره به تفضيل سخن گفته و از جمله نقل كرده كه آيه «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرانْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ» بعد از آيهما نحن فيه نازل شده. (يعنى آن براى آيه «وَ مَنْ يَقْتَلْ...» قيد است. و از ابو مجدز نقل مىكند كه شرطى در ذيل آيه منظور كرده يعنى جزاى قاتل مؤمن آتش ابدى است اگر خداوند مجازات كند. اين قول از ابو صالح نيز نقل شده و عيّاشى آن را از امام صادق عليه السلام روايت كرده است و نيز مرفوعاً از حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم نقل نموده كه فرموده: آن جزاى اوست اگر مجازات كند. نا گفته نماند قاتل اگر توبه كند و كفّاره دهد و آن دو ماه روزه و آزاد كردن يك بنده و اطعام شصت فقير (كفّاره جمع) است و خود را در اختيار اولياء مقتول قرار بدهد كه اگر خواستند بكشند و اگر خواستند عفو كنند در اين صورت گناه او قابل غفران است و اگر بدون توبه از دنيا رفت عذابش همان است كه آيه بيان كرده ولى احتمال غفران خدا را نمىتوان انكار كرد و شرطيكه در بالا نقل شد به قوّت خود باقى است واللّه العالم. و از آيه 275 بقره كه درباره اكل ربا و عدّه عذاب ابد داده شده، ر.شن مىشود كه اكل ربا بدان صورت توأم با كفر است و اگر توأم با كفر نباشد مثل آيه فوق مىباشد. قابل دقّت آيات زير درباره خلود اهل بهشت و آتش كاملا جاى دقّت و تدبّر است ما اوّل آيات را نقل سپس آنها را بررسى مىكنيم. 1- [هود:105-107]. 2- [هود:108]. 3- [انعام:128]. 4- [نباء:21-23]. آيه اوّل در خلود اهل آتش صريح است ولى «اِلّا ما شاءَ رَبَّكَ» آن را از قوّت مياندازد يعنى آنها در آتش مخلّد مگر در وقتيكه خدا بيرون شدن را بخواهد و جمله «اِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُريدُ» به نظر مىآيد كه اين استثناء واقع شدنى است (واللّه العالم) بر خلاف ذيل آيه دوّم كه پس از استثناء فرموده: «عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذ» يعنى بهشت آنها عطائى غير قابل قطع است، اين مىرساند كه استثنا در آيه دوّم فقط براى آين است كه خدا مسلوب القدرة نيست و اهل بهشت گرچه مخلّد اند امّا خدا در هر حال قادر است كه بيرونشان كند. ولى ذيل آيه اوّل چنانكه گفته شد غير از اين است. آيه سوّم مطلق و شامل همه اهل آتش است ولى پس از وعده خلود مىگويد: يعنى در آتش مخلّد آن وقت خطاب را متوجه حضرت رسول (ص) كرده فرمايد: مگر وقتيكه خدا بخواهد خارج شوند و آمدن دو اسم حكيم و عليم كه حكايت از حكمت و دانائى خدا دارند مىرساند كه استثنا واقع شدنى است والله العالم. آيه چهارم گرچه درباره مطلق طاغيان است ولى آيات ذيل نشان مىدهد كه مراد از «الطاغين» كفّار و مكذبين آيات حق و معاداند كه در بيان علّت آن فرموده: «اِنَّهُمْ كانوا لا يَرْجُونَ حِساباً وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا كَذّاباً». و «احقاف» چنانكه در «حقب» گذشت به معنى مدّتهاى زياد و زمانهاى مفصّل است نتيجه اين مىشود كه مكذبين معاد مدّتهاى زياد و سالهاى متمادى در آتش خواهند بود نه هميشه و اللّه اعلم. ناگفته نماند: اگر مراد از آيه چهارم و از استثناها آن باشد كه گفته شد در اين صورت آياتيكه درباره خلود اهل عذاباند همه با اين آيات مقيّد مىشوند و درباره آنهابايد گفت: اهل آتش مخلّداند مگر آنكه خدا بخواهد. دربارهاين استثناها وجوه متعددى گفتهاند كه قوىتر از همه دو وجه است. اوّل آنكه: اين استثناها صرفاً براى اثبات قدرت خداست يعنى براى اثبات قدرت خداست يعنى اهل بهشت و آتش هر دو مخلّداند ولى اين خلود طورى نيست كه خدا در مقابل آن مسلوب القدرة باشد خدا هر وقت خواست خارجشان مىكند امّا نخواهد كرد. ولى چنانكه گفتيم جمله «اِنَّ رَبَّكَ حَكيمٌ عَليمٌ - اِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُريدُ» مانع از اين حمل است و لا اقلّ آن را نخدوش مىكند ولى جمله «عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ» نشان مىدهد كه استثنا در آيه دوّم براى اثبات قدرت است و صريح آن مىگويد كه اين عطا قطع شدنى نيست. دوّم آنكه: آيه اوّل (و قهراً آيه سوّم) درباره بعضى از اهل آتش است كه پس از مدّتى از آتش آزاد خواهند شد و استثنا در جاى خود واقع است در تفسير برهان در حدود 11 روايت نقل كرده كه آيه درباره آنهائى است كه پس از مدّتى خلاص خواهند شد. از جمله امام صادق عليه السلام به حمران فرمود: «هذه فى الذين يخرجون من النار» و عمر بن ابان گويد: از عبد صالح (ظاهراً امام كاظم عليه السلام) شنيدم درباره اهل آتش مىفرمود «يدخلون النار بذنوبهم و يخرجون بعفواللّه» اين روايت تا حدّى از اوّلى اعمّ است . ابن كثير در تفسير خويش گويد: مفسّران درباره استثناء آيه اوّل اقوال زيادى دارند آنگاه قول ابن عباس و حسن را نقل مىكند كه گفتهاند: استثنا درباره گناهكاران اهل توحيد است كه در اثر شفاعت و رحمت خدا از آتش خارج مىشوند و حتّى كسى كه فقط در روزى از روزگار لااله الّا اللّه گفته در آتش نمىماند هر چند اصلا عمل خوبى انجام نداده است در اين باره روايت صحيح و مستفيض از حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلم نقل شده است. نا گفته نماند: رمخشرى اين اندازه را هم قبول نمىكند بلكه عقيده دارد حتى مرتكبين كبائر از اهل توحيد نيز مخلّد درناراند. در تفسير المنار ذيل آيه اوّل تفصيلا سخن گفته و اقوال و توجيهات بسيارى نقل كرده است از جمله گفته: در حديث مرفوعى از جابر نقل شده كه رسول خدا صلى اللّه عليه و اله و سلم آيه اوّل را قرائت كرد تا رسيد به «اِلّا ما شاءَ رَبَّكَ» فرمود اگر خدا بخواهد كسانى از اشقيا را از آتش خارج كرده داخل بهشت كند، مىكند. از ابو سعيد خدرى و يا از كس ديگرى نقل كرده كه گفته: آيه «اِلّا ما شاءَ رِبُّكَ اِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُريدُ» بر تمام آيات خلود حاكم است هر جا كه كلمه «خالدين» بيايد اين استثناء در آنجا ملحوظ است. آن گاه مىگويد: اين عقوبت به اختيار خدا واقع مىشود و بسته به خواست اوست، اگر بخواهد همه عذاب يا مقدارى از آن را بر دارد بر ميدارد كه اراده او در هر چيز نافذ است. ولى آيا مىخواهد يا نه اين چيزى است كه فقط خدا مىداند و لنچه در روايات آمده قول ما را تأييد مىكند كه امر موكول به خداست. در ص 83 ج 8 گويد: اشقيا در تبديل فطرت توحيد مستمر شدند تا فطرت آنها تغيير يافت و چون آيات خدا مؤثر نشد، در تطهير فطرت محتاج عقوباتى بالاتر از عقوبات دنيا شدند. آن خبث و نجاست فقط با آتش آخرت قابل زوال است و چون موجب عذاب كه همان نجاست ذات باشد با سوختن و عذاب از بين رفت، عذاب از بين مىرود و مقتضاى رحمت بلا معارض مىماند. تمام شد. نگارنده گويد: مرادش از اين تقريب عدم خلود كفّار در آتش است . در الميزان ذيل آيه سوّم فرموده: استثنا براى اثبات قدرت خداست و مىتواند آنها را خارج كند هر چند خارج نخواهد كرد و در ذيل آيه اوّل فرموده: آتشيان مانند بهشتيان نخلّداند و به هيچ وجه از آن خارج نمىشوند ولى اين ابديّت موجب مسلوب القدرة بودن خدا نيست. نگارنده گويد: ما حق داريم درباره ايات خداوند فكر و تدبّر كنيم و آنها را به يكديگر بر گردانده و استنتاج نمائيم. درباره خلود اهل عذاب و اينكه استثناها فقط براى اثبات قدرت است و يا عملى خواهد شد حقيقت پيش خدا است و آنچه در علم خداست به آن تسليم هستيم. چند مسئله در اينجا بايد سه مسئله را بررسى نمائيم . 1- خلود و جاودانى بودن يعنى چه و چطور متصوّر است موجودى هميشه در يك حال باشد و تغيير و فسادى در آن راه نيايد؟. 2- آيا خلود در آتش و بهشت تدريجاً عادت مىشود و حالت اوّليه خود را از دست مىدهد يا نه؟ به عبارت ديگر آيا جهنّمىها در اثر گذشت زمان از احساس خذاب خلاص نمىشوند؟ آيا بهشتىها در اثر لذّت يكنواخت احساس حظّ را از دست نمىدهند؟. 3- آيا خلود در آتش براى كفّار ظلم نيست؟ كسانيكه مثلا شصت سال كفر ورزيده و آيات خدا را تكذيب كرده و عمر خود را در كارهاى بد با تمام رساندهاند آيا عذاب ابدى در حقّ آنها رواست؟ درباره مطلب اوّل بايد دانست: موجودات مادّى در اين دنيا از حيث كميّت ثابت و از حيث كيفيّت در تغيير و تبدّل اند. كميّت و وزن و اندازه مادّه ثابت و بى كم و كاست است ولى از لحاظ كيفيّت، اشياء جهان پيوسته در تغيير و تبدّل و فنا و فساد و زوال اند و هيچ وقت در وضعى و حالى ثابت و پايدار نمىمانند. از طرف ديگر در دنياى ما اصلى به نام اصل كهولت (آنتروپى) بر تمام موّاد و نيروها حكم فرماست، هر موجودى كه به حالت خود رها شده و امدادى بدان نرسد به طور تدريج به سوى هموارى و پيرى و سكون مىرود، علت فساد و مرگ در عالم همين است، اگر اين اصل در جهان نبود اصل بقا و ثبات در عالم حكومت مىكرد و ما در اين زندگى مخلّد مىشديم و از مرگ و فنا اثرى نبود. در زندگى آخرت اصل كهولت از موّاد برداشته مىشود و برداشته شدن آن عبارت اخراى خلود و هميشگى است و بزرگترين مرز فارق ميان دنيا و آخرت وجود كهولت و عدم آن است، آقاى مهندس بازرگان در كتاب ذره بى انتها ص 85 مىگويد: جريانها و قوانينى كه در اين دنيا بر موّاد و انرژيها حكومت دارد تماماً ناشى يا منطبق بر دو اصل ترموديناميك است 1 اصل بقاء و ثبات كميّتها - 2 آنتروپى يا كهولت يعنى اصل انحطاط كيفيّتها و ضعف و زوال ارزشها... با برداشتن آنتروپى (پيرى و كهولت) خصوصيّات و مشخّصات آخرت ظاهر مىشود و لازمه همه آنها لغو آنتروپى است بطوريكه كهولت و آنتروپى را مىتوان مرز و فارق دنيا و آخرت دانست. و خلاصه در آخرت با اراده نافذ و مؤثر خدا، اصل كهولت و پيرى از موجودات بر داشته مىشود و هر چيز مخلّد مىشود و كلمه فنا و زوال و پيرى از قاموس موجودات حذف مىگردد. اين مطلب حتمى است گرچه تصوّر آن براى ما مشكل است. راجع به مطلب دوّم بايد دانست: با برداشته شدن اصل كهولت از اشياء همه چيز هميشه تازه و جوان خواهد بود و گذشت ايّام، سعادت را به عادت و سيرى و عذاب را به راحتى تبديل نخواهد كرد. قرآن در اين باره چنين فرموده: [بقره:162] و [آل عمران:88] وعده عدم تخفيف عذاب دلالت دارد بر اينكه شكنجه و عذاب آنها هميشه تازه و پيوسته ناراحت كننده است و نيز فرموده [نساء:56] توضيح «نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ» در «جلد» گذشت يعنى هر وقت پوستهاى آنها پخت و بى حسّ شد، پوستهاى ديگرى را بر آنها عوض مىگيريم تا عذاب را بچشند. آيه شريفه در اثبات مطلب كاملا روشن است. همچنين است آيات [بقره:86]، [نحل:85]، [غافر:49]، و روشنتر از اينها آيه [فاطر:36] است. كه مرگ و راحتى و تخفيف را از اهل عذاب نفى مىكند. درباره اهل بهشت آمده [كهف:108] يعنى در بهشت هميشگى اند و انتقال از آن را طالب نيستند و از آن سير نمىشوند. [انبیاء:102] صداى آتش را نمىشنوند و در آنچه نفسشان ميل دارد دائمى اند. گرچه درك اين حقيقت براى ما مشكل است ولى نمىتوان اوضاع عالم آخرت را از اين جهان قياس گرفت. و قوانين هر دو را يكى دانست. و امّا راجع به مطلب سوّم: عذاب و شكنجه و گرفتارى آخرت صورت واقعى عصيان و مخالف دنيا است و آن لازم و دائم است توضيح آنكه: اعمال خوب و بد آدمى، اجزاء بدن اوست كه به شكل نيرو از بدن وى بيرون مىريزد و همان نيروها بنا بر حقيقت بقاء اعمال در عالم باقى مىمانند و ذرهّاى از آنها كاسته نمىشود. آن نيروها در آخرت به خود آدم بر مىگردند و اى بسا اعمال چشم در جاى چشم و اعمال دست در جاى دست و هكذا مىنشيند و به همان اعضا تبديل مىشود. و چشم و گوش و غيره كه از آنهاتشكيل شده هميشه در عذاب يا در رحمت خواهد بود مثلا زبانى كه ميليونها لا اله الّا اللّه تشكيل يافته هميشه راحت و هميشه گويا و هميشه شاد خواهد بود و زبانيكه از غيبت و بهتان و دشنام و غيره فراهم آمده هميشه در عذاب خواهد بود. همانطور كه شورى از نمك، ترى از آب، چربى از روغن جدا شدنى نيست اينگونه اعضاؤ نيز كه از اعمال نيك و بد به وجود آمدهاند چون ذات و اصل خميره آنها همان رحمت يا عذاب است همواره در عذاب و يا در رحمت خواهند بود قرآن مجيد فرموده [تحريم:7] امروز عذر مياريد فقط آنچه را كه مىكرديد سزا داده مىشويد، يعنى اينها عين همان اعمال است كه به خودتان باز گشته است. آيات قرآن در بيان اين حقيقت يكى دو تا نيست بلكه آيات زيادى در اين زمينه آمده است. آقاى محمد امين رضوى سلدوزى در كتاب تجسم عمل يا تبدّل نيرو به ماده ص 42 ذيل عنوان انسانى كه از لذت و يا از رنج ساخته مىشود اين مطلب را به طور واضح شرح داده است. كسانى را كه در اين زمينه خواهان تحقيق و توضيح بيشتر اند مطالعه همان كتاب را توصيه مىكنم كه در اين بارهكتابى كم نظير و يا بى نظير است. در عين حال بايد آيات چهارگانه گذشته و توضيحاتى را كه داده شد از نظر دور نداشت و حقيقت كار را به خدا موكول كرد.
