تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۱۰: تفاوت میان نسخه‌ها

پس با توضيح فوق ، سقوط و ابطال اين اشكال ظاهر مى شود كه :«'''انتقام همواره به منظور رضايت خاطر و دق دل گرفتن است '''»؟ چون وقتى مى دانيم كه خداوند از هيچ عملى از اعمال خوب و بد بندگانش منتفع و متضرر نمى شود، ديگر نمى توانيم نسبت انتقام به او بدهيم ، همچنانكه نمى توانيم عذاب خالد و ابدى را با حفظ اعتقاد به غير متناهى بودن رحمتش توجيه كنيم .و چطور توجيه كنيم با اينكه انسان هاى رحمدل را مى بينيم كه به مجرم خود كه از روى نادانى او را مخالفت نموده است ، رحم نموده ، از عذابش صرفنظر مى كنند، با اينكه رحمت انسان هاى رحمدل متناهى است و اين خود خداى تعالى است كه در مقام توصيف انسان كه يكى از مخلوقات اوست و به وضع او كمال آگاهى را دارد مى فرمايد:«'''انه كان ظلوما جهولا'''».

و وجه سقوطش اين است كه اين اشكال در حقيقت خلط ميان انتقام فردى و اجتماعى است ، و انتقامى كه براى خدا اثبات مى كنيم انتقام اجتماعى است ، نه فردى ، تا مستلزم تشفى قلب باشد، همچنانكه اشكالش در باره رحمت خدا خلط ميان رحمت قلبى و نفسانى است ، با رحمت عقلى كه عبارتست از تتميم ناقص و تكميل كمبود افرادى كه استعداد آن را دارند.

و لذا مى بينيم عذاب خلق ، همواره در باره جرمهايى است كه استعداد رحمت و امكان افاضه را از بين مى برد، همچنانكه فرموده است :«'''بلى من كسب سيئه و احاطت به خطيئته فاولئك اصحاب النار هم فيها خالدون '''». در اين جا نكته اى است كه تذكرش لازم است ، و آن اينست :معنايى كه ما براى انتقام منسوب به خداى تعالى كرديم معنايى است كه بر مسلك مجازات و ثواب و عقاب تمام مى شود و اما اگر زندگى آخرت را نتيجه اعمال دنيا بدانيم ، برگشت معناى انتقام الهى به تجسم صورتهاى زشت و ناراحت كننده از ملكات زشتى است كه در دنيا در اثر تكرار گناهان در آدمى پديد آمده است .ساده تر اينكه عقاب و همچنين ثوابهاى آخرت بنا بر نظريه دوم عبارت مى شود از همان ملكات فاضله و يا ملكات زشتى كه در اثر تكرار نيكى ها و بدى ها در نفس آدمى صورت مى بندد.همين صورتها در آخرت شكل عذاب و ثواب به خود مى گيرد، (و همين معنا عبارت مى شود از انتقام الهى ) و ما در جلد اول اين كتاب در ذيل آيه «'''ان الله لا يستحيى ان يضرب مثلا ما...'''» پيرامون «'''جزاى اعمال '''» راجع به اين مطلب بحث كرديم .

يَوْمَ تُبَدَّلُ الاَرْض غَيرَ الاَرْضِ وَ السمَوَت وَ بَرَزُوا للَّهِ الْوَحِدِ الْقَهَّارِ

ظرف «'''يوم '''» متعلق است به كلمه «'''ذو انتقام '''» يعنى در آن روز داراى انتقام است .و اگر انتقام خداى تعالى را به روز قيامت اختصاص ‍ داده با اينكه خداى تعالى هميشه داراى انتقام است ، بدين جهت است كه انتقام آن روز خدا عالى ترين جلوه هاى انتقام را دارد، همچنان كه اگر در جمله «'''برزوا لله الواحد القهار'''» و در آيه «'''و الامر يومئذ لله و آيه ما لكم من الله من عاصم '''» ظهور براى خدا، و مالكيت خدا، و نداشتن پناهى جز خدا، و چيزهاى ديگرى را در آيات ديگر به روز قيامت اختصاص داده به همين مناسبت بوده است ،

و مكرر و در موارد مختلفى اين معنا را خاطرنشان ساخته ايم .

و ظاهرا الف و لام در كلمه «'''الارض '''» در هر دو جا و در كلمه «'''السموات '''» الف و لام عهد است و «'''سماوات '''» عطف بر «'''ارض '''» اولى است .و با در نظر گرفتن الف و لام عهد و واو عاطفه تقدير آيه چنين مى شود:«'''يوم تبدل هذه الارض غير هذه الارض و تبدل هذه السموات غير هذه السموات : روزى كه اين زمين بغير اين زمين مبدل شود و اين آسمانها به آسمانهايى غير اين مبدل مى گردد'''».