تفسیر:المیزان جلد۱۶ بخش۴۷
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
مقصود از اين كه مشركان به «جنّ» ايمان داشته، آن ها را عبادت مى كردند
سپس بنا به حكايت قرآن كريم گفتند: «بَل كَانُوا يَعبُدُونَ الجِنَّ أكثَرُهُم بِهِم مُؤمِنُون». و جنّ، دومين طايفه از طوايف سه گانه اى هستند كه مورد پرستش مشركان واقع شده اند. چون گفتيم: مشركان سه طايفه از موجودات را مى پرستند: «ملائكه» و «جن» و «قدّيسان» از بشر را. از اين سه طايفه، دو طايفه اول در استحقاق پرستش، مقدّم بر طايفه سوم مى باشند، و طايفه سوم، هرچند كه اگر به حد كمال رسيده باشند، از دو طايفه اول افضل اند، وليكن هرچه باشند، ملحق به آن دو طايفه اند.
و اين كه ملائكه در كلام خود، كلمۀ «إضراب» و «إعراض»، يعنى كلمۀ «بَل» را به كار بردند، دليل بر اين است كه جنّ، به پرستش بت پرستان راضى بوده اند.
و «جنّ»، همان كسانى هستند كه وثنى ها، آن ها را مبادى شرور، و پيدايش فساد در عالَم مى دانستند، و آن ها را مى پرستيدند. براى اين كه از شرّشان محفوظ بمانند. همچنان كه ملائكه را مبدء تاريخ پنداشته، آن ها را مى پرستيدند، تا خيرات آنان را به سوى خود سرازير كنند.
مراد از جنّ، اين هايند، نه آن كه - چنانچه بعضى گفته اند - ابليس و فرزندان و ياوران وى باشند، و معناى عبادت ابليس اين باشد كه دعوت وى را اطاعت نموده، و به دعوت وى، ملائكه را مى پرستيدند. و يا به دعوت وى، هر گناه ديگرى را مرتكب مى شدند.
دليل بر بطلان اين تفسير، تعبيرى است كه در آيه شريفه، به لفظ «ايمان» آمده ، نه به لفظ «اطاعت».
و نيز آن تفسير ديگر كه گفته: «جنّ در برابر مشركان مجسم مى شدند، و مشركان، آن ها را ملائكه مى پنداشتند، و مى پرستيدند».
و همچنين آن تفسير ديگر كه گفته: «جنّيا،ن به درون بت ها مى رفتند، تا در هنگام پرستش بت پرستان، ايشان پرستش شوند»، صحيح نيست.
و اى بسا وجه اين كه ايمان به جنّ را به بيشتر مشركان نسبت دادند، نه به همه آنان، اين باشد كه بيشتر مشركان، منظورشان از بت پرستى، مصونيت از شرور آلهه بوده، و از سوى ديگر، در مذهب ايشان، مبدء تمام شرور جنّ بوده است. پس در نتيجه، پرستش بيشتر آنان، به طور ناخودآگاه، پرستش جنّ بوده است.
و اين كه بعضى از مفسران گفته اند: منظور از «اكثر»، همگى مشركين است، صحيح نيست. چون اين توجيه و تفسير وقتى صحيح است كه كلمه «عبادت» به «اطاعت» تفسير شود، و حال آن كه توجه فرموديد كه: آيه شريفه، از «اطاعت»، سخنی به ميان نياورده، بلكه از «ايمان» سخن گفته است.
«فَالْيَوْمَ لا يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَ لا ضرًّا وَ نَقُولُ لِلَّذِينَ ظلَمُوا ذُوقُوا عَذَاب النَّارِ الَّتى كُنتُم بهَا تُكَذِّبُونَ»:
اين آيه، نوعى تفريع و نتيجه گيرى است، از بيزارى جستن ملائكه از مشركان، و در اين تفريع و در چند جاى ديگر از كلام خداى تعالى بيان داشته كه: به طور كلى، هر تابعى از متبوع خود، و هر متبوعى از تابع خود بيزارى می جويد.
از آن جمله فرموده: «وَ يَومَ القِيَامَةِ يَكفُرُونَ بِشِركِكُم». و نيز فرموده: «ثُمَّ يَومَ القِيَامَةِ يَكفُرُ بَعضُكُم بِبَعضٍ وَ يَلعَنُ بَعضُكُم بَعضاً». و معناى آيه روشن است.
اصرار و پافشارى مشركين در پيروى هوى و مقاومت بدوندليل در برابر حق و موعظه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) آنان را به قيام الله
«وَ إِذَا تُتْلى عَلَيهِمْ ءَايَاتُنَا بَيِّنَتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلا رَجُلٌ يُرِيدُ أَن يَصدَّكمْ عَمَّا كانَ يَعْبُدُ ءَابَاؤُكُمْ ...مِن نَّذِيرٍ»:
خطابى است از مشركين ، به عموم مشركين ، كه بعد از شنيدن آيات قرآنى يكديگر را هشدار مى دهند كه : در تمسك به دين آباى خود كوشا باشند، و نيز يكديگر را تحريك مى كنند: كه عليه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) به پا خيزند
و اگر در اين كلام ، خداى تعالى آيات خود را به وصف ((بينات (( توصيف فرموده ، خواسته است به نوعى ايشان را مورد عتاب قرار دهد، و گويا فرموده : وقتى اين آيات بر آنان خوانده مى شود، با اينكه آياتى بينات و روشنند، و هيچ ترديدى و شكى در آنها نيست ، مع ذلك به جاى اينكه عموم هم مسلكان خود را دعوت كنند كه : بياييد و اين آيات را بپذيريد، بر عكس عموم آنها را مى خوانند تا در تقليد كوركورانه از پدران خود پافشارى كنند، و ايشان را تحريك مى كنند كه : عليه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) به پا خيزند. و در اينكه كلمه آباء را به ضمير كم اضافه كرده ، مبالغه در شوراندن مردم را افاده مى كند
«و قالوا ما هذا الا افك مفترى» - واو، در ابتداى جمله ، جمله را عطف مى كند به كلمه ((قالوا(( كه قبلا ذكر شده و معنايش اين است كه مشركين قبلا گفتند: اين مرد جز اين مقصودى ندارد كه شما را از مقصود پدرانتان باز بدارد، و نيز گفتند كه : سخنان اين مرد جز افتراى به خدا چيزى ديگر نيست ، و كلمه ((هذا(( در جمله مورد بحث اشاره تحقير است ، و معنايش اين است كه با اشاره تحقيرآميز به آيات خدا اشاره نموده گفتند: اين كلامى است كه از وجهه اصلى اش برگشته ، و دروغى است بر خدا
با اينكه جا داشت بگويند: اينها آيات بينات خدا هستند، كه از ناحيه خدا نازل شده ، و اينكه با كلمه ((هذا(( به آيات بينات اشاره كردند، خود دليل بر اين است كه از آيات چيزى جز اين نفهميده اند، كه اينهم چيزى از چيزها است
خداى سبحان از اين جا سياق كلام را تغيير داده ، مى فرمايد: ((و قال الذين كفروا للحق لما جاءهم هذا سحر مبين (( آمدن حق براى آنها به اين است كه حق به آنها برسد و براى آنها ظاهر شود. در اين جمله مى توانست بفرمايد: ((و قالوا للحق لما جاءهم هذا سحر مبين (( ولى اين طور نفرمود، بلكه وصف كفر را ذكر كرد، تا به علت حكم اشاره كرده باشد، و چنين معنا دهد كه : كسانى كه كافر شدند، كفرشان علت شد، تا حق صريح و روشنى را كه به ايشان رسيد سحر و باطل بخوانند
بعد از اين جمله براى اينكه اصرارشان در پيروى هوى ، و مقاومت بدون دليل آنان را در برابر حق تاكيد كند، فرمود: ((و ما آتيناهم من كتب يدرسونها و ما ارسلنا اليهم قبلك من نذير(( و اين جمله جمله اى است حاليه ، كه با جمله قبلى چنين معنا مى دهد: ((كسانى كه كافر شدند، - كفار قريش - حق صريح و روشن را سحر روشن خواندند، در حالى كه ما هيچ كتابى به ايشان نداديم ، كه بخوانند، و به استناد آن ، اين قرآن را باطل بدانند و رسولى هم قبل از تو به سوى ايشان نفرستاده بوديم ، تا انذارشان كرده باشد((، و حق و باطل را بر ايشان بيان نموده باشد، و به استناد گفته هاى آن رسول ، اين كتاب را باطل تشخيص دهند
«وَ كَذَّب الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَ مَا بَلَغُوا مِعْشارَ مَا ءَاتَيْنَهُمْ فَكَذَّبُوا رُسلى فَكَيْف كانَ نَكِيرِ»:
دو ضمير جمع اولى ((قبلهم (( و دومى ((بلغوا(( به كفار قريش و پيروانشان بر مى گردد، و ضمير جمع سومى و چهارمى به كسانى كه قبل از ايشان بودند. و كلمه ((معشار(( به معناى يك دهم است ، و كلمه ((نكير(( به معناى انكار است ، كه مراد از آن در آيه شريفه لازمه انكار است ، نه خود آن ، و لازمه انكار همان عذاب مى باشد
و معناى آيه اين است كه : كسانى كه قبل از كفار قريش از امتهاى سابق بودند، و كفار قريش ده يك آنها نيرو و شوكت ندارند، وقتى فرستادگان مرا تكذيب كردند، ديديد كه چگونه به عذاب خود گرفتارشان نمودم ، ديگر گرفتارى قريش براى ما كارى ندارد، و اگر در آيه شريفه از تكلم با غير ((اتيناهم (( به تكلم مفرد ((عذابى (( التفات شده ، براى بزرگ شمردن جرم آنان ، و افاده سختى و هول انگيزى عذاب است
«قُلْ إِنَّمَا أَعِظكُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا للَّهِ مَثْنى وَ فُرَدَى ثُمَّ تَتَفَكرُوا مَا بِصاحِبِكم مِّن جِنَّةٍ»:
مراد از موعظه ، وصيت و سفارش است ، حال يا كنايه از آن است ، و يا آنكه معناى تضمينى آن سفارش است ((ان تقوموا لله (( يعنى براى خدا قيام كنيد، و منظورتان جز حفظ حرمت خدا نباشد، ((مثنى و فرادى (( يعنى دو بدو، و يكى يكى ، و اين تعبير كنايه از تفرق ، و دورى از اجتماع ، و بر پا كردن غوغا است ، چون غوغا فكر و شعورى ندارد، وقتى بپا شد، غالبا حق را مى ميراند، و باطل را زنده مى كند
«ما بصاحبكم من جنه» - اين جمله استينافى ، و ابتداى كلام است ، و حرف ((ما((، در ابتداى آن نافيه است ، به شهادت اينكه بعد از آن فرموده : ((ان هو الا نذير لكم بين يدى عذاب شديد(( و ممكن هم هست آن را استفهامى و يا موصوله گرفت ، و جمله ((من جنه (( آن موصول را بيان كند
و مراد از ((صاحب شما(( خود رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) است ، و اگر آن جناب را به اين تعبير نام برد، براى اين است كه به ياد ايشان بياورد كه اين مرد همان كسى است كه چهل سال با او هم نشين بودند، در اين مدت كه فاصله بين ولادت و بعثت اوست ، هيچ گونه اختلالى در فكر او، و حتى هيچ سابقه اى از خفت راى ، و يا هر چيزى كه توهم جنون بياورد از او نديديد، پس چگونه او را ديوانه مى خوانيد
و معناى آيه اين است كه : به ايشان بگو: من شما را به موعظتى وصيت مى كنم ، و آن اين است كه بى سر و صدا، و جدا جدا، براى خاطر خدا، قيام كنيد، و در گوشه اى به فكر فرو رويد، چون در تنهايى فكر، بهتر كار مى كند، در چنين حالى درباره امر من كه در طول عمرم در بين شما زندگى كردم ، نيك بينديشيد، و به ياد آوريد كه : جز راى محكم و سديد، فكر صائب و بلند، صداقت و امانت ، از من نديديد، آن وقت خواهيد فهميد كه : من مبتلا به جنون نيستم ، و من جز بيم رسانى كه قوم خود را از عذاب شديدى كه در پيش رو دارند هشدار مى دهد، چيز ديگرى نيستم ، و غرض ديگرى ندارم ، و خواهيد فهميد كه من خير خواه شمايم ، نه خائن به شما
«قُلْ مَا سأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ ...»:
اين كنايه است از اينكه من از شما مزدى در برابر دعوتم نمى خواهم ، چون وقتى به حكم اين جمله مزدهايى كه فرضا تاكنون از ايشان خواسته ، به ايشان ببخشد پس ديگر مزدى به وى بدهكار نيستند، و لازمه آن اين است كه از اين به بعد هم از ايشان مزدى نخواهد، و منظور از اين تعبير، دلخوش ساختن ايشان است ، تا ديگر او را متهم به اين نكنند، كه دعوت خود را بهانه كرده براى رسيدن به مال و يا رياست
سپس كلام را با جمله ((ان اجرى الا على الله و هو على كل شى ء شهيد(( تتميم كرده ، تا كسى به او ايراد نكند كه : هرگز اين ادعاى تو، يعنى توقع نداشتنت قابل قبول نيست ، چون هيچ انسان عاقلى بدون هدف كارى نمى كند، جمله مور د بحث جلو اين ايراد را گرفته ، مى فهماند كه من بدون هدف نيستم ، و بدون مزد كار نمى كنم ، ولى مزدم بر خدا است ، نه بر شما، و خدا شاهد و ناظر عمل من است ، و او بر هر چيزى ناظر است نه تنها بر عمل من
«قُلْ إِنَّ رَبى يَقْذِف بِالحَْقِّ عَلَّامُ الْغُيُوبِ»:
كلمه ((قذف (( به معنى افكندن است . و جمله ((علام الغيوب (( خبر بعد از خبر براى كلمه ((ان (( و يا خبر است براى مبتداى حذف شده ، كه عبارت است از ضميرى كه به خداى تعالى بر مى گردد
و مقتضاى سياق آيات سابق اين است كه : مراد از كلمه ((حق (( كه قذف و افكنده شده ، قرآن باشد، كه به وسيله وحى از خداى تعالى به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نازل شده ، قرآنى كه قول فصل ، و جدا سازنده حق از باطل است ، قرآنى كه حق را تحقق داده ، باطل را باطل مى سازد، آرى حقى كه از سوى علام الغيوب به سوى وى افكنده شده ، كارش اين است كه باطل را رسوا نموده ، و از بين مى برد، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((بل نقذف بالحق على الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق (( و نيز فرموده ((قل جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا((
«قُلْ جَاءَ الحَْقُّ وَ مَا يُبْدِىُ الْبَطِلُ وَ مَا يُعِيدُ»:
مراد از آمدن حق - به طورى كه از آيه قبلى استفاده شد - نزول قرآن است ، كه با حجت هاى قاطع ، و براهين ساطع خود، هر باطلى را ريشه كن مى كند
«و ما يبدئ الباطل و ما يعيد» - يعنى بعد از آمدن حق ، باطل امر جديدى را اظهار نمى كند، و امر باطلى كه قبلا اظهار كرده و باطل شده ، بار ديگر اظهار و اعاده نمى كند، و اين تعبير كنايه است از اينكه باطل را آنچنان ساقط كرده ، كه از اصل بكلى از اثر افتاده
«قُلْ إِن ضلَلْت فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلى نَفْسى وَ إِنِ اهْتَدَيْت فَبِمَا يُوحِى إِلىَّ رَبى إِنَّهُ سمِيعٌ قَرِيبٌ»:
آيه مزبور بيان اثرى است كه حق دارد، آن حقى كه گفتيم عبارت است از وحى ، چون خداى تعالى آن را حق مطلق معرفى كرد، پس حق وقتى از هر جهت حق باشد، ديگر در رساندن به واقع از هيچ جهتى خطا نمى كند، و گر نه از همان جهت كه خطا كند، باطل خواهد بود، پس وحى همواره هدايت مى كند، و به هيچ وجه خطا نمى كند
و به همين جهت در تاكيد آنچه گذشت فرموده : ((قل ان ضللت (( يعنى اگر ضلالتى از من فرض شود ((فانما اضل (( اين گمراهى همواره ((على نفسى (( عليه خودم ، و از ناحيه خودم خواهد بود، و ربطى به حقى كه به من وحى شده ندارد، آرى هر انسانى حتى انبياء اگر حفظ خدا نباشد، در خطر ضلالت هستند، چيزى كه هست خدا است كه انبياء را مصون از آن كرده ((و ان اهتديت فبما يوحى الى ربى (( پس حقى كه به من وحى شده ، جز هدايت اثر ديگرى ندارد
آن گاه اين مطلب را با جمله ((انه سميع قريب (( تعليل نموده ، چون دلالت دارد بر اينكه خدا دعا را مى شنود، و هيچ چيز و از آن جمله دورى ، بين او، و شنيدن دعا، حائل نمى شود، قبلا هم زمينه را براى اين تعليل فراهم كرده ، فرموده بود: خدا علام العيوب است
پس هيچ امرى كه مخل امر او باشد، و از نفوذ مشيت او و هدايت مردم به وسيله وحى جلوگيرى كند، از او غايب نمى شود، همچنان كه خودش در جاى ديگر فرموده : ((عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى من رسول فانه يسلك من بين يديه و من خلفه رصدا ليعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم و احاط بما لديهم و احصى كل شى ء عددا((
وصف حال مشركين در ساعت مرگ كه از سلطه خدا مفرى نداشته ، ايمان دير هنگامشان سودىبه حالشان نمى رساند
«وَ لَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْت وَ أُخِذُوا مِن مَّكانٍ قَرِيبٍ»:
از ظاهر سياق سابق ، و اشعار جمله آينده كه مى فرمايد: ((و حيل بينهم و بين ما يشتهون كما فعل باشياعهم من قبل (( بر مى آيد كه : آيات چهارگانه مورد بحث ، وصف حال مشركين قريش و امثال ايشان در ساعت مرگ است
بنابراين جمله ((و لو ترى اذ فزعوا(( معنايش اين است كه چون اين مشركين به فزع جان كندن بيفتند ((فلا فوت (( نمى توانند از خدا فوت شوند، و از او بگريزند، و يا به جايى پناهنده گشته ، يا چيزى را بين خدا و خود حائل سازند
«و اخذوا من مكان قريب» - اين جمله كنايه است از اينكه بين آنان و كسى كه آنان را مى گيرد هيچ فاصله نيست و اگر به عبارت مجهول تعبير آورده براى اين است كه گرفتن به خداى سبحان منسوب گردد. و خداى سبحان خود را توصيف كرده به اينكه او قريب است و در جاى ديگر از معناى نزديكى خود خبر داده ، كه : ((و نحن اقرب اليه منكم و لكن لا تبصرون (( و از نزديكى بيش از آن در آيه ((و نحن اقرب اليه من حبل الوريد(( خبر داده و از نزديكى كه از آن نيز بيشتر است در آيه ((ان الله يحول بين المرء و قلبه (( خبر داده . سپس فرموده كه حتى از خود شما به خودتان نزديك تر است ، و اين موقف همان ((مرصاد(( است كه فرموده : ((ان ربك لبالمرصاد((
با در نظر گرفتن اين آيات ، و اينكه مى دانيم گيرنده در جمله ((و اخذوا...((، خود خدا است ، ديگر چگونه تصور مى شود كه آدمى بتواند از قدرت خدا فرار كند؟ با اينكه خدا از من به من نزديك تر است ، و يا چگونه ممكن است آدمى از قدرت ملائكه اش بگريزد، و از قلم بيفتد، با اينكه ملائكه مكرم كه اوامر را از خدا مى گيرند، ديگر هيچ حاجبى و حائلى بين آنان و خدا نيست ، و حتى واسطه اى هم در كار ندارند
پس اينكه فرمود: ((و اخذوا من مكان قريب (( نوعى تمثيل براى نزديكى خداى تعالى به آدمى است ، تمثيل همان معنايى كه ما از قرب مى كنيم ، چون قرب و بعد ما كه در زندان زمان و مكان قرار داريم ، غير از قرب و بعد در دستگاه الهى است ، و اگر بخواهيم از آن گفتگو كنيم ، بايد تمثيل بياوريم و گرنه واقع قضيه مهم تر از آن است كه بتوان تصورش كرد
«وَ قَالُوا ءَامَنَّا بِهِ وَ أَنى لهَُمُ التَّنَاوُش مِن مَّكانِ بَعِيدٍ»:
كلمه ((تناوش (( به معناى تناول و گرفتن است ، و ضمير در ((به (( - به طورى كه از سياق بر مى آيد - به قرآن بر مى گردد
و مراد از اينكه فرمود از مكانى دور مى گيرند، اين است كه در عالم آخرت هستند، كه عالم تعيين جزاء است ، و آن بسيار دور است از دنيا، كه جاى عمل و محل اكتساب اختيارى است ، چون در اين عالم براى كفار غيب ، شهادت ، و شهادت ، غيب شده ، همچنان كه آيه بعدى بدان اشاره مى نمايد
«وَ قَدْ كفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَ يَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِن مَّكانِ بَعِيدٍ»:
اين جمله حال از ضمير در جمله ((و انى لهم التناوش (( است . و مراد از جمله ((و يقذفون بالغيب من مكان بعيد(( اين است كه از عالم دنيا درباره عالم آخرت نسبتهاى نسنجيده مى دهند، با اينكه بغير از پندار و مظنه دليلى ندارند، و با اينكه اصلا آخرت غايب از حواس اينهاست ، و با اين حال چگونه مى گويند بعثى و بهشتى و دوزخى نيست ؟ بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از اين جمله اين است كه به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نسبت ناروا مى دهند، و او را ساحر و دروغگو و مفترى و شاعر مى خوانند
عنايت در اين آيه همه در اين است كه دنيا نسبت به آخرت مكانى است بعيد، همچنان كه در جمله قبل آخرت را نسبت به دنيا مكانى بعيد مى خواند
و معناى هر دو آيه با هم اين است كه : مشركين وقتى گرفتار مى شوند، مى گويند: ما به حق كه همان قرآن است ايمان آورديم ، و كجا و كى مى توانند ايمان به قرآن را تناول كنند، و بگيرند، - ايمانى كه فايده نجات داشته باشد - براى اينكه در مكانى دور از دنيا گرفتار شده اند، و حال آنكه آنها در دنيا بدان كفر ورزيدند، و آخرت را با ظنون و اوهام و از مكانى بسيار دور انكار مى كردند
«وَ حِيلَ بَيْنهُمْ وَ بَينَ مَا يَشتهُونَ كَمَا فُعِلَ بِأَشيَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنهُمْ كانُوا فى شكٍ مُّرِيبِ»:
از ظاهر سياق چنين به نظر مى رسد، كه مراد از ((ما يشتهون (( لذائذ مادى دنيوى باشد، كه مرگ بين ايشان و آن لذائذ فاصله مى شود. و مراد از اشياع آن ، اشباهشان از امتهاى گذشته است ، و يا كسانى است كه مذهب همينها را داشته باشند. و جمله ((انهم كانوا فى شك مريب (( تعليل و بيان علت جمله ((كما فعل...(( است
و معناى آيه چنين است كه : بين مشركين كه به عذاب خدا گرفتار شدند، و بين لذائذى كه در دنيا داشتند، حيلوله ، و جدايى افتاد، همان طور كه با مردمى شبيه ايشان از مشركين امتهاى گذشته همين معامله شد، به خاطر اينكه از امر حق و يا امر آخرت در شك بودند و سخنانى بدون دليل درباره اش مى گفتند. و بدان و آگاه باش كه آنچه در معنا و تفسير اين چهار آيه گذشت ظاهر آيات مزبور بود و روايات بسيار از طرق شيعه و سنى رسيده ، كه : آيات مورد بحث ناظر است به فرو رفتن لشكر سفيانى در بيابان ((بيداء(( كه يكى از علامتهاى ظهور مهدى (عليه السلام ) و متصل به آن است ، و بنابر اينكه آيات در اين باره نازل شده باشد، آن گاه معنايى كه ما ذكر كرديم از باب جرى ، و حمل كلى بر مصداق مى شود
بحث روايتى
در تفسير قمى در ذيل آيه ((و اسروا الندامه لما راوا العذاب (( از معصوم (عليه السلام ) رسيده كه فرمود: وقتى ولى خدا را مى بينند كه در چه ناز و نعمت است ، و خود در آتش دوزخند، ندامت خود را پنهان مى دارند، شخصى پرسيد: يا بن رسول الله اين پوشاندن ندامت چه فايده اى به حال آنان دارد، به اينكه در عذابند؟ فرمود: از شماتت دشمنان كراهت دارند
مؤ لف : اين روايت را از امام صادق (عليه السلام ) نيز نقل كرده باز در همان كتاب است كه مردى نزد امام صادق (عليه السلام ) سخن از توانگران گفت ، و ايشان را بد گفت ، امام صادق (عليه السلام ) گفت : ساكت باش توانگر اگر صله رحم كند، و به برادران خود نيكى نمايد، خداى تعالى اجر اين عمل را به او دو چندان دهد، براى خاطر اينكه هم نيكى كرده ، و هم فريب دنياى خود را نخورده ، همچنان كه قرآن كريم نيز فرموده : ((و ما اموالكم و لا اولادكم بالتى تقربكم عندنا زلفى الامن آمن و عمل صالحا فاولئك لهم جزاء الضعف بما عملوا و هم فى الغرفات آمنون (( اموال و اولاد شما چنان نيستند كه شما را به درگاه ما نزديك سازند، مگر كسى را كه ايمان به خدا آورد، و عمل صالح كند، كه چنين كسانى پاداششان در برابر اعمالى كه كرده اند، دوچندان خواهد بود، و در غرفه ها ايمن خواهند زيست
و در امالى ، شيخ به سند خود از امير المومنين (عليه السلام ) روايت كرده ، كه در حديثى فرمود: تا آنكه روز قيامت شود، در آن روز حسابشان را به نفعشان رسيده ، در برابر هر عمل صالح كه كرده اند، ده برابر تا هفتصد برابر پاداش مى دهد، همچنان كه فرموده : ((جزاء من ربك عطاء حسابا(( و نيز فرموده : ((فاولئك لهم جزاء الضعف بما عملوا و هم فى الغرفات آمنون ((
و در كافى به سند خود از سكونى از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده ، كه از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل كردند كه فرمود: كسى كه به پاداش ايمان داشته باشد، نيكو بذل و بخشش مى كند و در همان كتاب به سند خود از سماعه ، از امام ابى الحسن (عليه السلام ) و آن جناب از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) روايت كرده اند، كه فرمود: كسى كه به پاداش ايمان و يقين داشته باشد، دلش نسبت به خرج كردن سخى مى شود
و در الدر المنثور است كه ، ابن مردويه از على بن ابى طالب (عليه السلام ) روايت كرده كه فرموده : از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) شنيدم مى فرمود: براى هر روزى نحوستى است ، نحوست هر روز را با صدقه دفع كنيد، آنگاه فرمود: آياتى كه متعرض مساله خلف است ، بخوانيد، كه من از خداى تعالى شنيدم مى فرمود: و ما انفقتم من شى ء فهو يخلفه آنچه انفاق كنيد خدا عوض مى دهد آن را، و وقتى كسى انفاق نكند چگونه خدا عوض و پاداش مى دهد
و در تفسير قمى در روايت ابى الجارود، از ابى جعفر (عليه السلام ) روايت كرده كه در ذيل آيه ((قل ما سئلتكم عليه من اجر فهو لكم (( فرمود: جريان چنين بود كه : رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) از قوم خود خواست كه اقارب او را دوست بدارند، و آزار و اذيت نكنند، لذا اين آيه نازل شد كه همين اجر و مزد نيز به نفع شماست ، و ثوابش عايد خودتان مى شود
رواياتى در باره اينكه آيات ((و لوترى اذ فزعوا(( ناظر بر فرو رفتن لشكرسفيانى در زمين (در زمان ظهور حضرت مهدى ((عج (( ) مى باشد
و در الدر المنثور است كه حاكم - وى حديث را صحيح دانسته - از ابى هريره روايت كرده كه در ذيل آيه ((و لو ترى اذ فزعوا(( گفته است رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
در آينده مردى در عمق دمشق خروج مى كند كه او را ((سفيانى (( مى گويند، و عموم پيروانش از قبيله كلب هستند، دست به كشتار مى زند، و حتى شكم زنان را پاره مى كند، و كودكان را به قتل مى رساند، تا آنكه قبيله قيس عليه او قيام كند و او قيس را بكشد، و جايى را از ستم خود خالى نگذارد و در اين هنگام مردى از اهل بيت من خروج مى كند، تا به سفيانى مى رسد، و ستونى از لشكر خود را به سركوبى وى مى فرستد، و ايشان را منهزم نموده شكست مى دهند، سفيانى با همراهان خود راه مى افتد تا به ((بيداء(( مى رسد، در آن سرزمين دچار خسف مى شوند، و در زمين فرو مى روند، و احدى از ايشان باقى نمى ماند، مگر كسى كه سرگذشت آنان را براى مردم خبر دهد
مؤ لف : اين روايت از طرق اهل سنت بسيار زياد آمده بعضى مختصر و بعضى مفصل ، و آن را از طرق مختلفه از ابن عباس ، ابن مسعود، حذيفه ، ابى هريره ، جد عمرو بن شعيب ، ام سلمه ، صفيه ، عائشه ، و حفصه ، همسران رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) و نفيره ، همسر قعقاع ، و نيز از سعيد بن جبير، به طور موقوف روايت كرده اند
و در تفسير قمى در ذيل آيه ((و لوترى اذ فزعوا فلا فوت (( گفته است : پدرم از ابن ابى عمير، از منصور بن يونس ، از ابى خالد كابلى ، برايم حديث كرد، كه گفت امام ابى جعفر (عليه السلام ) فرمود: به خدا سوگند، گويا همين الان مى بينم قائم (عليه السلام ) را كه به حجر تكيه داده است ، آنگاه مردم را در رعايت حقش به خدا سوگند مى دهد، و آنگاه مى فرمايد:
ايها الناس هر كس با من درباره خدا محاجه كند، من اولاى به خدا هستم ، ايها الناس هر كس با من درباره آدم محاجه كند، من اولى و نزديكتر از سايرين به آدم هستم ، ايها الناس هر كس با من درباره نوح محاجه كند، من از هر كس ديگر اولاى به نوحم ، ايها الناس هر كس با من درباره ابراهيم سخن گويد، و احتجاج كند، من خود از هر كس ديگر نزديك تر به ابراهيمم ، ايها الناس هر كس با من درباره موسى محاجه كند، من خود اولاى به موسى هستم ايها الناس هر كس با من در خصوص عيسى محاجه كند و آن جناب را به رخ من بكشد، من خود از هر كس ديگر نزديك تر به عيسى هستم ،
ايها الناس هر كس با من در خصوص محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) محاجه كند من خود از هر كس ديگر به محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) نزديك تر و اولايم ، ايها الناس هر كس با من در خصوص كتاب خدا محاجه كند، من از هر كس ديگر به كتاب خدا نزديك ترم ، آنگاه به مقام ابراهيم مى آيد، و در آنجا دو ركعت نماز مى خواند، و با سوگند به خدا حق خود را بيان مى كند
امام ابى جعفر (عليه السلام ) سپس فرمود: اوست به خدا سوگند مضطر در آيه شريفه : ((امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء و يجعلكم خلفاء الارض ((
و اولين كسى كه با او بيعت كند، جبرئيل ، و سپس سيصد و سيزده نفرند، و اين عده هر كدام بتوانند، راه افتاده ، خود را به وى برسانند، كه مى رسانند، و هر يك به اين صورت به وى نرسند، در رختخوابشان ناپديد مى شوند، و منظور امير المومنين (عليه السلام ) از عبارت ((هم المفقودون عن فرشهم - ايشان از رختخواب مفقود مى شوند(( همين است ، و نيز منظور از آيه ((فاستبقوا الخيرات اينما تكونوا يات بكم الله جميعا - پس در عمل به خيرات سبقت جوييد، كه هر جا باشيد خدا همگى تان را مى آورد(( همين است و فرمود: منظور از خيرات ، ولايت (و محبت اهل بيت (عليهم السلام ) است ).
همچنان كه در جايى ديگر فرمود: ((و لئن اخرنا عنهم العذاب الى امه معدوده - اگر عذاب را از ايشان تاخير اندازيم ، تا امت معدوده ...((، منظور از امت معدوده اصحاب قائم (عليه السلام ) است كه در عرض يك ساعت همه يك جا جمع مى شوند
وقتى قائم (عليه السلام ) به سر زمين ((بيداء(( برسد، لشكر سفيان در برابرش صف آرايى مى كند، پس خداى عزوجل زمين را دستور مى دهد، تا پاهاى ايشان را در خود فرو ببرد، و بگيرد، و درباره همين مورد است ، كه خداى عزوجل مى فرمايد: ((و لو ترى اذ فزعوا فلا فوت و اخذوا من مكان قريب و قالوا آمنا به (( يعنى مى گويند: اينك ما به قائم آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) ايمان آورده ايم ، ((و انى لهم التناوش من مكان بعيد و حيل بينهم و بين ما يشتهون (( يعنى بين آنان و عذاب نشدن ، حائل ايجاد مى شود، ((كما فعل باشياعهم (( يعنى آنهايى كه قبل از ايشان مكذبين بودند، و هلاك شدند ((من قبل انهم كانوا فى شك مريب ((. و الحمد لله رب العالمين
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
