الأنعام ٢
ترجمه
| الأنعام ١ | آیه ٢ | الأنعام ٣ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«طِینٍ»: گِل. مراد خلق آدم یعنی ابوالبشر از گِل و به تبع او خلق همه آدمیزادگان از آن است (نگا: آل‌عمران / ، اسراء / ). یا این که مراد این است که جسم انسان متشکّل از عناصر خاک به نسبتهای خاصّ است (نگا: مؤمنون / ، حجّ / . «قَضَی»: مقدّر کرد. تعیین نمود. «اَجَلاً»: نهایت زمان عمر (نگا: اعراف / ). «أَجَلٌ مُسَمّیً»: مدّت معیّن و مشخّص. مراد فرا رسیدن رستاخیز و زنده‌شدن دوباره و سر برآوردن از گورها است (نگا: فاطر / ، احقاف / . برخی واژه (أَجَلاً) را به معنی مرگ معلّق یعنی ناگهانی و زودرس که در گروِ رُخدادها و پیشامدها و مشروط به شرائط و مقتضیات است دانسته‌اند، و واژه (اجل) را مرگ طبیعی معنی کرده‌اند. «تَمْتَرُونَ»: شکّ می‌کنید. فعل مضارع باب افتعال از ماده (مری) است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
وَ مَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ... (۱) وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاکُمْ... (۴) يَسْأَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ... (۲) يَسْأَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ... (۰) فِيمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْرَاهَا (۰) إِلَى رَبِّکَ مُنْتَهَاهَا (۰)
تفسیر
- آيات ۳ - ۱، سوره انعام
- بيان اينكه سوره انعام مكى و داراى سياق واحد مى باشد، ونقل اقوالى در مورد اينكه بعضى آيات اين سوره مدنى است
- ثناى خداى تعالى در سه آيه اول سوره انعام متضمن اشاره به معارفى است كه ماده اساسى شريعت مى باشند
- جهت و سبب جمع آوردن (( ظلمات )) و مفرد آوردن (( نور )) در جمله : (( وجعل الظلمات و النور )) معناى (( اجل )) و مراد از (( اجل مسمى ))
- وجوهى كه در بيان مراد از دو قسم اجل در آيه (( ثم قضى اجلا واجل مسمى عنده )) ذكر شده است .
- رواياتى درباره فضيلت سوره مباركه انعام
- رواياتى در بيان مراد از اجل معلق و اجل مسمى
تفسیر نور (محسن قرائتی)
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ «2»
او كسى است كه شما را از گل آفريد، پس از آن أجلى را (براى زندگى شما در دنيا) قرار داد و أجلى معيّن (كه مربوط به آخرت يا غير قابل تغيير در دنياست) نزد اوست. پس (با وجود اين) شما شك و شبهه مى‌كنيد؟
نکته ها
در آيه‌ى پيش، مسائل آفاقى و خلقت آسمانها و زمين مطرح شده، اينجا خلقت انسان و حيات محدود او در اين دنيا آمده است.
در قرآن، 21 مرتبه از «أجل مسمّى» سخن به ميان آمده است.
خداوند براى عمر انسان دو نوع زمان‌بندى قرار داده: يكى حتمى كه اگر همه‌ى مراقبت‌ها هم به عمل آيد، عمر (مانند نفت چراغ) تمام مى‌شود. و ديگرى غير حتمى كه مربوط به كردار خودمان است، مثل چراغى كه نفت دارد، ولى آن را در معرض طوفان قرار دهيم.
«1». تفسير نورالثقلين.
«2». تفسير عيّاشى؛ بحار، ج 9، ص 355.
جلد 2 - صفحه 411
در روايات، كارهايى هچون: صله‌ى رحم، صدقه، زكات، دعاو ... سبب طول عمر و اعمالى هچون: قطع رحم و ظلم و ... سبب كوتاه شدن عمر دانسته شده است.
امام باقر عليه السلام در مورد «أَجَلًا وَ أَجَلٌ» فرمود: آنها دو أجل هستند: يكى محتوم و قطعى و ديگرى موقوف (يعنى مشروط و معلّق). «1»
به نقل ابن‌عباس، خداوند براى انسان دو أجل قرار داده: يكى از تولّد تا مرگ، ديگرى از مرگ تا قيامت. انسان با اعمال خود، گاهى از يكى مى‌كاهد وبه ديگرى مى‌افزايد. پس پايان أجل هيچكس قابل تغيير نيست. «وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ» «2»
پیام ها
1- مدّت عمر و پايان زندگى، به دست ما نيست. هُوَ الَّذِي .... قَضى أَجَلًا
2- تنها خداوند بر أجل مسمّى (أجل قطعى)، آگاه است. «أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ»
3- با آنكه آفرينش و پايان كار انسان، همه از خدا و به دست اوست، پس چرا در مبدأ و معاد شك كنيم؟ «ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ «2»
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ: ذات ذو الجلال الهى آن ذاتى است كه بيافريد شما را از گل يعنى ابتداى خلق شما نمود از آنچه، آن ماده اولى و آدم ابو البشر از آن مخلوق است، يا خلق فرمود پدر شما را از گل (بنا به حذف مضاف) ثُمَّ قَضى أَجَلًا: پس حكم فرمود مدتى را كه چون بسرآيد مرگ برسد. مراد اجل موت است وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ: و مدتى كه نام برده شد و معين و مقرر گشته نزد او است، يعنى اجل قيامت كه كسى علم به آن ندارد و بعد از انقضاء آن، قيامت قائم شود.
پس اجل اول ما بين خلق و موت است، و ثانى ما بين موت و بعث كه آن را برزخ
«1» احتجاج طبرسى، جزء اوّل، باب احتجاجات النبىّ، صفحه 24.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 220
گويند، چه اجل را اطلاق به آخر، مدت، و اطلاق به همه آن نيز مى‌كنند. و ممكن است مراد از آن آخر مدت باشد. بنا به قولى اجل اول حيات، و ثانى موت؛ يا اول براى گذشتگان، و دوم بر آيندگان؛ يا اول اجل دنيا، و دوم اجل آخرت. و بدانكه اجل نزد ما عبارت است از حلول موت، خواه به حتف انف بميرد، يا به سببى ديگر مانند قتل و غرق و حرق و غير آن. در كافى- شريف حمران روايت كند از حضرت باقر عليه السّلام سؤال نمودم از فرمايش خداى عزّ و جلّ «قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى» فرمود: آن دو متغايرند: اجل محتوم يعنى مبرم و محكم، و اجل موقوف قابل تغيير است بسبب توقفش بر حصول شرايط و ارتفاع موانع.
تبصره- علامه مجلسى رحمه اللّه- در مرآت العقول فرمايد: آيات و اخبار دلالت مى‌كند بر آن: خداى تعالى دو لوح خلق فرموده، ثبت نموده در آن آنچه حادث شود از كائنات: يكى لوح محفوظ كه تغيير در آن اصلا نيست و مطابق علم الهى است و ديگرى لوح محو و اثبات، ثابت نمايد در آن چيزى را، پس محو فرمايد به سبب حكم كثيره كه مخفى نيست بر اولوا الالباب. مثلا نوشتند عمر زيد پنجاه سال يعنى مقتضاى حكمت عمرش چنين باشد، اگر بجا نياورد آنچه مقتضى درازى يا عمر كوتاهى او شود؛ پس هر گاه صله رحم نمايد مثلا، محو گردد پنجاه سال، و نوشته شود شصت سال. وقتى قطع رحم كند نوشته شود چهل سال و در لوح محفوظ ثبت شده كه صله رحم كند و عمرش شصت سال؛ چنانچه طبيب حاذق وقتى اطلاع بر مزاج شخص پيدا كند، حكم نمايد به اينكه عمر او به حسب اين مزاج شصت سال است. وقتى سم تناول و بميرد يا بواسطه استعمال دوائى تقويت مزاج و بيشتر عمر كند، مخالف قول طبيب نشود. و تغيير واقع در لوح محفوظ را «بدا» نامند به جهت ظهور بر ملائكه يا بر خلق، وقتى مخبر باشند به اولى خلاف آنچه مى‌دانستند اولا.
ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ: پس با وجود بر اين شما شك مى‌آوريد در بعث و قيامت. خطاب به كفار منكرين حشر و نشر و احتجاج بر ايشان است كه بعد از ثبوت آفريدن حق تعالى وجود آنها را، و معطى نعم و ابقاى آنها تا حين آجال و نقل از حالى به حالى و جريان موت بر آنها كه مشاهده كنيد و مقريد كه فرارى از موت نيست، در اين صورت چگونه شك در بعث و قيامت نمائيد؛ زيرا ذاتى كه قادر باشد بر خلق مواد و
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 221
جمع آن و ابداع حيات و ابقاى آن تا وقت حلول آجال، هر آينه اقوى باشد در قدرت بر جمع آن مواد و زنده نمودن آن ثانيا. پس آيه اولى دليل بر توحيد، و ثانيه دليل بر معاد مى‌باشد.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ «2»
ترجمه
او است كه آفريد شما را از گل پس مقدّر نمود اجلى را و اجلى است نام برده شده نزد او پس شما شك ميآوريد.
تفسير
بدو خلقت انسان از گل است چون حضرت آدم (ع) از گل خلق شده و منى مولّد از اغذيه مولده از آب و خاك است و آن دو اجل دارد يكى حتمى كه مقدم و مؤخر نميشود و ديگر معلّقى كه بدعا و صدقه و صله ارحام و امثال و اضداد اينها مقدّم و مؤخر ميشود و اول در لوح محفوظ ثبت شده و دوم در لوح محو و اثبات چنانچه قمى ره از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه اجل مقضى اجل محتوم است كه خداوند مقدر فرموده است آنرا و مقدم و موّخر نميشود و اجل مسمّى آن اجلى است كه در آن بدا راه دارد و خداوند بمشيّت خود آنرا مقدم و مؤخر مينمايد و در كافى از حضرت باقر (ع) در تفسير اين آيه نقل نموده كه دو اجل است اجل محتوم و اجل موقوف و ذيل آيه مفيد استبعاد است از شك خلق در توحيد و معاد با آنكه بايد بدانند كسيكه قادر است باخراج آنها از كتم عدم بعرصه وجود و تقدير امور و آجال نموده بر وفق حكمت و مشيت خود و با اين حال نگاه ميدارد مردم را ميان خوف و رجاء و كم و زياد مينمايد عمرها را باسباب آن يگانه است كه مثل و همتا ندارد و مسلّما قادر است كه زنده نمايد آنها را بعد از مردن چون جمع اجزاء متفرقه آسان‌تر است از ايجاد آنها و چون اجل حتمى بعد از عمر طبيعى است
جلد 2 صفحه 298
كه نوعا علم بآن براى مردم تا حدى حاصل است و اجل معلقى را كسى جز خدا نميداند و موقوف بموجبات تقديم و تأخير است مخصوص باضافه بخود فرموده است و بعضى گفته‌اند مراد باجل مقضى موت اشخاص و قيامت صغرى است و مراد باجل مسمى فناء كل و قيامت كبرى است كه علم آن مخصوص بخداوند است و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِن طِينٍ ثُمَّ قَضي أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّي عِندَه‌ُ ثُمَّ أَنتُم تَمتَرُون‌َ «2»
او است آن كسي که خلق فرمود شما را از گل پس از آن تقدير فرمود براي شما مدت را و مدت ديگري است که معين شده نزد او پس از آن شما تشكيك و ترديد ميكنيد.
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِن طِينٍ اشاره بماده اصليه بشر است که حضرت آدم عليه السّلام است چنانچه ميفرمايد در سوره ص آيه 71 إِذ قال‌َ رَبُّك‌َ لِلمَلائِكَةِ إِنِّي خالِق‌ٌ بَشَراً مِن طِينٍ بعلاوه ماده نطفه از مأكولات است که در زمين بعمل ميآيد و نيز ميفرمايد مِنها خَلَقناكُم وَ فِيها نُعِيدُكُم وَ مِنها نُخرِجُكُم تارَةً أُخري طه آيه 57 ثُمَّ قَضي أَجَلًا گذشت معاني قضي و اطلاقات آن در قرآن مجيد در مجلد دوم صفحه 165 مراجعه شود، اراده و مشيت اتمام فعل، حكم، اعلام امر، خلق صنع و در اينجا بمعني تقدير است، و اجل بمعني مدت از بدو ايجاد تا زمان انقضاء و مراد مدت حيات است.
وَ أَجَلٌ مُسَمًّي بين مفسرين اختلاف است در فرق بين اجلين و تماما بي‌مدرك است و اخبار بسياري داريم در اينكه مراد اجل محتوم که قابل تغيير نيست و در لوح محفوظ است و بسا انبياء و ائمه (ع) خبر ميدادند، و اجل غير محتوم که در لوح محو و اثبات است و علمش مختص بخدا است و بسا تغييرپذير
جلد 7 - صفحه 7
است که اجل مسمّي ميناميم و مسئله بداء که ضروريات مذهب شيعه و اخبار متواتره بتواتر معنوي بر طبق آن از ائمه (ع) رسيده و آيه شريفه يَمحُوا اللّه‌ُ ما يَشاءُ وَ يُثبِت‌ُ وَ عِندَه‌ُ أُم‌ُّ الكِتاب‌ِ رعد آيه 39، دال بر آنست.
و بداء در حق باري نه بمعناي تغيير نظر است مثل بدائيات در بنده‌گان بلكه تغيير مصالح و حكم است که بصفات و اعمال بشر و عبادت و معصيت و ادعيه و توسلات و غير اينها تغيير ميكند مثلا صله رحم باعث طول عمر ميشود و قطع آن موجب كوتاهي، صدقه باعث رفع بلا ميشود، دعاء موجب اجابت ميگردد، زكاة باعث زيادتي مال ميشود تركش موجب زوال ميگردد، عبادت و بندگي و علم و صفات حميده باعث توسعه و معصيت و ظلم و امثال آن موجب ضيق، توسلات سبب قضاء حوائج و اعراض از علماء موجب تسلط ظالم و غير اينها و بعين مسئله بداء در تكوينيات مثل نسخ است در تشريعيات که بمقتضاي مصالح و حكم و مقتضيات حكم تغيير ميكند مثلا ظهور حضرت بقية اللّه از حتميات است لكن تقديم و تأخيرش قابل بداء است لذا ائمه عليهم السّلام اصل ظهور را خبر داده‌اند لكن زمان آن را معين نفرموده‌اند و مسئله بداء را ما در جلد اول كلم الطيب در باب نبوت بمناسبت مسئله نسخ متعرض شده‌ايم.
عنده تعبير بكلمه عنده اشاره باختصاص اينکه علم است بخدا و احدي غير از او اطلاعي ندارد مگر بوحي الهي.
ثُمَّ أَنتُم تَمتَرُون‌َ خطاب بكفار و كساني که مثل آنها هستند شك ميآورند و امتراء اشكال‌تراشيست و القاء شبهه که مورث شك شود و از همين باب است مراء و ماريه که جدال و مناظره باشد و بعيد نيست اشاره بكساني باشد که انكار معاد و بعث و نشور ميكنند اگرچه آيه مطلق است و اللّه العالم بمراده.
8
برگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- تنها خداوند پدیدآورنده آسمانها و زمین و برقرار کننده نور و ظلمت، آفریدگار آدمى است. (الحمد للّه الذى خلق ... هو الذى خلقکم من طین) معرفه بودن مسندالیه «هو» و مسند «الذى» مفید حصر است.
۲- گِلى مخصوص، خمیر مایه آفرینش انسان (هو الذى خلقکم من طین) نکره بودن «طین» دلالت دارد که گِلى مخصوص براى آفرینش انسان به کار رفته است.
۳- خداوند قراردهنده اجل و مدتى براى عمر انسان (ثم قضى أجلا) با توجه به اینکه سخن از آفرینش آدمى است، «أجل» مى تواند به معنى نهایت عمر آدمى در این جهان باشد. راغب گوید: «و یقال للمدة المضروبة لحیاة الإنسان أجل». به مدت عمر معین شده براى آدمى أجل گویند.
۴- انسان، داراى دو اجل: حتمى و غیر حتمى (ثم قضى أجلا و أجل مسمى عنده) ذکر دو أجل و توصیف یکى از آن دو به «مسمى» که به معنى «علامت دار و معین است»، مى تواند قرینه اى باشد بر این که اجل دیگر نامعین و معلق است.
۵- قابل تغییر نبودن «اجل مسمى» و تغییرپذیرى «اجل معلق» (ثم قضى أجلا و أجل مسمى عنده) مفید شدن یکى از دو اجل به مسمى و ثابت، حاکى از امکان تحول و تغییر در اجل دیگر است که از آن به «معلق» تعبیر مى شود.
۶- تنها خداوند آگاه بر «اجل مسمى» است. (و أجل مسمى عنده)
۷- تنها خداوند آگاه از زمان قیامت و حشر آدمى است. (و أجل مسمى عنده) مراد از «اجل مسمى» مى تواند زمان برپایى قیامت باشد که پس از ذکر خلقت و عمر آدمى به عنوان آخرین منزل ذکر شده است.
۸- اراده و قضاى الهى حاکم بر پیدایش و مرگ آدمى (هو الذى خلقکم ... ثم قضى أجلا و أجل مسمى عنده)
۹- تردید در خالقیت و ربوبیّت یگانه خداوند، شگفت انگیز و سزاوار سرزنش است. (بربهم یعدلون. هو الذى خلقکم من طین ثم قضى أجلا ... ثم أنتم تمترون) حرف «ثم» در «ثم أنتم تمترون»، مفید استبعاد و توبیخ است، چون تراخى زمانى در اینجا معنى ندارد. گفتنى است متعلق «تمترون»، مضامین اساسى مورد بحث در آیه قبل (توحید در خالقیت و ربوبیت) است.
۱۰- توجه انسان به آفرینش و مرگ خویش، زمینه شناخت ربوبیت یگانه خداوند (بربهم یعدلون. هو الذى خلقکم من طین ثم قضى أجلا ... ثم أنتم تمترون)
۱۱- مطالعه در آفرینش انسان و مرگ و حیات وى، زداینده تردید در یگانگى خداوند (هو الذى خلقکم من طین ثم قضى أجلا ... ثم أنتم تمترون) از جمله «ثم أنتم تمترون»، که بیان استبعاد هر گونه تردید در یگانگى خداوند پس از توجه به مضامین صدر آیه است، چنین برمى آید که بعد از این توجه، على القاعده نباید تردیدى در توحید و اعتقاد بدان وجود داشته باشد.
روایات و احادیث
۱۲- حمران عن أبى جعفر (ع) قال: سألته عن قوله اللّه عز و جل: «قضى أجلا و أجل مسمى عنده» قال: هما أجلان، أجل محتوم و أجل موقوف.[۱] حمران گوید از امام باقر (ع) درباره آیه «قضى ... » سؤال کردم، فرمود: دو اجل است، یکى حتمى و دیگرى غیر حتمى (معلق).
۱۳- عن أبى عبداللّه (ع) فى قوله: «ثم قضى أجلا و أجل مسمى عنده» قال: الأجل الذى غیر مسمى موقوف یقدم منه ماشاء و یؤخر منه ماشاء و أما الأجل المسمى فهو الذى ینزل مما یرید أن یکون من لیلة القدر إلى مثلها من قابل ... .[۲] امام صادق (ع) درباره آیه «ثم قضى ... » فرمود: اجل غیر معین، معلق (قابل تغییر) است، هر چه از آن را خدا بخواهد مقدم مى دارد و آنچه را بخواهد به تأخیر مى اندازد. اما اجل معین، اجلى است مقرر شده درباره آنچه که خداوند مى خواهد از شب قدر تا شب قدر سال بعد انجام شود ... .
۱۴- عن أبى عبداللّه (ع) فى قوله: «قضى أجلا و أجل مسمى عنده» قال: الأجل الأول هو ما نبذه إلى الملائکة و الرسل و الأنبیاء و الأجل المسمى عنده هو الذى ستره اللّه عن الخلائق.[۳] امام صادق (ع) درباره سخن خداوند «قضى أجلا ... » فرمود: اجل اول، اجلى است که خداوند فرشتگان و رسولان و انبیا را از آن آگاه نموده و اجل معین را که نزد اوست، از تمام خلایق پنهان داشته است.
موضوعات مرتبط
- آسمان: خالق آسمان ۱
- اجل: آگاهى به اجل مسمّى ۱۴ ; آگاهى به اجل معلق ۱۴ ; اجل مسمّى ۴، ۶، ۱۲ ; اجل معلق ۴، ۱۲ ; اقسام اجل ۱۲ ; تغییر اجل معلق ۵، ۱۳ ; حتمیّت اجل مسمّى ۵، ۱۳
- انبیا: علم انبیا ۱۴
- انسان: اجل انسان ۳، ۴ ; انسان از گل ۲ ; حشر انسان ها ۷ ; خالق انسان ۱ ; خلقت انسان ۲، ۸، ۱۰، ۱۱ ; عمر انسان ۳ ; مرگ انسان ۸، ۱۱
- تاریکى: خالق تاریکى ۱
- توحید: زمینه توحید ربوبى ۱۰ ; شک در توحید افعالى ۹ ; شک در توحید ربوبى ۹، ۱۱
- خدا: اختصاصات خدا ۱، ۶، ۷ ; افعال خدا ۳ ; حاکمیّت اراده خدا ۸ ; حاکمیت قضاى خدا ۸ ; خالقیت خدا ۱ ; شک در خالقیت خدا ۹ ; علم غیب خدا ۶، ۷
- ذکر: آثار ذکر مرگ ۱۰
- زمین: خالق زمین ۱
- شرک: موانع شرک ۱۱
- شک: موانع شک ۱۱
- علم: آثار علم ۱۰، ۱۱
- قیامت: آگاهى از قیامت ۷
- ملائکه: علم ملائکه ۱۴
- نور: خالق نور ۱
