الكهف ٢٨

وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ‌ مَعَ‌ الَّذِينَ‌ يَدْعُونَ‌ رَبَّهُمْ‌ بِالْغَدَاةِ وَ الْعَشِيِ‌ يُرِيدُونَ‌ وَجْهَهُ‌ وَ لاَ تَعْدُ عَيْنَاکَ‌ عَنْهُمْ‌ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ لاَ تُطِعْ‌ مَنْ‌ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ‌ عَنْ‌ ذِکْرِنَا وَ اتَّبَعَ‌ هَوَاهُ‌ وَ کَانَ‌ أَمْرُهُ‌ فُرُطاً

ترجمه

با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می‌خوانند، و تنها رضای او را می‌طلبند! و هرگز بخاطر زیورهای دنیا، چشمان خود را از آنها برمگیر! و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همانها که از هوای نفس پیروی کردند، و کارهایشان افراطی است.

|و با كسانى كه پروردگارشان را صبح و شام مى‌خوانند و خشنودى او را مى‌جويند شكيبايى كن، و براى تجمل زندگى دنيا چشم از ايشان بر مگير، و از آن كس كه قلبش را از ياد خودمان غافل ساخته‌ايم و از پى هواى نفس خود مى‌رود و اساس كارش بر تجاوز است اطاعت مكن

و با كسانى كه پروردگارشان را صبح و شام مى‌خوانند [و] خشنودى او را مى‌خواهند، شكيبايى پيشه كن، و دو ديده‌ات را از آنان برمگير كه زيور زندگى دنيا را بخواهى، و از آن كس كه قلبش را از ياد خود غافل ساخته‌ايم و از هوس خود پيروى كرده و [اساس‌] كارش بر زياده‌روى است، اطاعت مكن.

و همیشه خویش را با کمال شکیبایی به محبت آنان که صبح و شام خدای خود را می‌خوانند و رضای او را می‌طلبند وادار کن، و مبادا دیدگانت از آنان بگردد از آن رو که به زینتهای دنیا مایل باشی، و هرگز از آن که ما دل او را از یاد خود غافل کرده‌ایم و تابع هوای نفس خود شده و به تبهکاری پرداخته متابعت مکن.

با کسانی که صبح و شام، پروردگارشان را می خوانند در حالی که همواره خشنودی او را می طلبند، خود را پایدار و شکیبا دار، و در طلب زینت و زیور زندگی دنیا دیدگانت [از التفات] به آنان [به سوی ثروتمندان] برنگردد، و از کسی که دلش را [به سبب کفر و طغیانش] از یاد خود غافل کرده ایم و از هوای نفسش پیروی کرده و کارش اسراف و زیاده روی است، اطاعت مکن.

و همراه با كسانى كه هر صبح و شام پروردگارشان را مى‌خوانند و خشنودى او را مى‌جويند، خود را به صبر وادار. و نبايد چشمان تو براى يافتن پيرايه‌هاى اين زندگى دنيوى از اينان منصرف گردد. و از آن كه دلش را از ذكر خود بى‌خبر ساخته‌ايم، و از پى هواى نفس خود مى‌رود و در كارهايش اسراف مى‌ورزد، پيروى مكن.

و با کسانی که بامدادان و شامگاهان، پروردگارشان را [به دعا و نیایش‌] می‌خوانند و در طلب خشنودی او هستند، مدارا کن، و در هوای تجمل زندگی دنیوی، چشم از ایشان بر مگیر، و از کسی که دلش را از یاد خویش غافل داشته‌ایم، و در پی هوی و هوس خویش است و کارش تباه است، پیروی مکن‌

و خودت را با كسانى شكيبا بدار كه پروردگارشان را بامداد و شبانگاه مى‌خوانند و او- ذات يا خشنودى او- را مى‌خواهند، و ديدگانت از آنان برنگردد [از آن رو] كه آرايش زندگانى اين جهان بخواهى و از آن كس فرمان مبر كه دل او را از يادمان غافل كرده‌ايم و از خواهش و هوس خويش پيروى كرده و كارش گزافكارى است.

با کسانی باش که صبحگاهان و شامگاهان خدای خود را می‌پرستند و به فریاد می‌خوانند، (و تنها رضای) ذات او را می‌طلبند، و چشمانت از ایشان (به سوی ثروتمندان و قدرتمندان مستکبر) برای جستن زینت حیات دنیوی برنگردد، و از کسی فرمان مبر که (به خاطر دنیا دوستی و آرزو پرستی) دل او را از یاد خود غافل ساخته‌ایم، و او به دنبال آرزوی خود روان گشته است (و پیوسته فرمان یزدان را ترک گفته است) و کار و بارش (همه) افراط و تفریط بوده است.

و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می‌خوانند (و همواره) خشنودی او را می‌خواهند، خود را شکیبا کن، و هرگز دو دیده‌ات از آنان (سوی دیگران) بر نگردد، حال آنکه زیور زندگی دنیا را بخواهی. و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‌ایم و از هوس خود پیروی کرده و (اساس) کارش بر زیاده‌روی بوده است، اطاعت مکن.

و شکیبا ساز خویش را با آنان که می‌خوانند پروردگار خویش را بامداد و شب خواهند روی او را و تجاوز نکنند (یا برمگردان) دیدگان تو از ایشان که بخواهی زیور زندگانی دنیا را و فرمانبردار مشو آن را که غافل کردیم دلش را از یاد ما و پیروی کرد هوس خویش را و شد کار او از دست‌رفته‌

الكهف ٢٧	آیه ٢٨	الكهف ٢٩
سوره : سوره الكهف نزول : ١٢ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٣٦ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«إِصْبِرْ نَفْسَکَ»: خویشتن را بدار. خود را نگاه دار. مراد بودن و بسر بردن است. «غَدَاةِ»: صبحگاهان. بامدادان. «عَشِیِّ»: شامگاهان. شبانگاهان. مراد همه اوقات است (نگا: انعام / و ). «لا تَعْدُ»: دور مگردان. منصرف مکن. از ماده (عدو). «لا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ»: چشمانت از ایشان برنگردد. مراد این است که چشم از ایشان برمگیر. واژه (عَیْنَاکَ) فاعل است. «أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ»: دل او را غافل کرده‌ایم. دلش را غافل دیده‌ایم. «فُرُطاً»: افراط و اسراف. ظلم و تعدّی (نگا: قاموس). تفریط و تضییع (نگا: روح‌المعانی).

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ لاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ‌ يَدْعُونَ‌... (۷) وَ يَا قَوْمِ‌ لاَ أَسْأَلُکُمْ‌... (۱) وَ لاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ‌ يَدْعُونَ‌... (۸) وَ لاَ تَمُدَّنَ‌ عَيْنَيْکَ‌ إِلَى‌ مَا... (۴) وَ يَبْقَى‌ وَجْهُ‌ رَبِّکَ‌ ذُو... (۲)

تفسیر

• آيات ۲۷ - ۳۱ سوره كهف
• مفاد كلى اين آيات وربط آنها با آيات قبل
• وظيفه پيامبر (ص ) تلاوت آيات وتبليغ وحى است وجز خدا مرجعى ندارد
• معناى ((صبر(( و((وجه (( ومراد از ((اراده وطلب وجه خدا((
• گفتار ديگران در معناى ((وجه (( و((دعاى صبح وشام (( در آيه شريف
• بيان عدم دلالت جمله : ((لاتطع من اغفلنا قلبه (( بر جبر وعدم منافات جبر مجازاتىناشى از اختيار، با اختيار
• اى پيامبر! حق را بگوواز ايمان نياوردن مردم تاءسف مخور كه ظالمان را آتش ومؤ منان صالح العمل را پاداش است
• بحث روايتى
• رواياتى درباره تقاضاى مشركين از پيامبر مبنى بر دور ساختن افراد فقير از خود،ورواياتى ديگر در ذيل آيات گذشته

•   آيه ۲۸ ـ ۳۱
•    تفسير:
•    نكته ها:
•           ۱ - روح طبقاتى مشكل بزرگ جامعه ها
•           ۲ - مقايسه زندگى اين جهان و آن جهان
•           ۳ - رابطه هواپرستى و غفلت از خدا
•           ۴ - لباسهاى زينتى در جهان ديگر
•           ۵ - نزديك شدن به ثروتمندان به خاطر ثروتشان

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- پیامبر(ص) در ابلاغ پیام الهى به مردم، با مؤمنانى تهیدست و دنیاگرایانى رفاه مند، مواجه بود. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم ... و لاتطع من أغفلنا قلبه) از تعبیر «ترید زینة الحیاة الدنیا» استفاده مى شود که در آیه، دو گروه، با دو مشخصه، یاد شده اند: نخست، مؤمنان خالصى که از زینت دنیا بى بهره بودند و گروه دوم، کسانى که زینت دنیایى داشتند.

۲- پیامبر(ص) با تهیدستان مؤمن، معاشرت داشت. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم) واژه «اصبر» چنان چه داراى مفعول باشد، امر به حبس کردن و تثبیت است. این تعبیر و نیز جمله «لاتعد عیناک عنهم» این نکته را مى رساند که شیوه پیامبر(ص) در برخورد با تهیدستان، شیوه اى مطلوب بوده و خداوند، او را به پایدارى بر آن و ترک انصراف از دیدار آنان ترغیب مى کند.

۳- رفاه مندان عصر بعثت، براى منصرف ساختن پیامبر(ص) از معاشرت با تهیدستان مؤمن، تلاش مى کردند. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم ... و لاتطع من أغفلنا قلبه)

۴- توانگران، با اظهار آمادگى براى کمک هاى مادّى، حضور مؤمنان تهیدست را در پیرامون پیامبر(ص)، مانع نشست با آن حضرت مى شمردند. (و اصبر نفسک ... و لاتعد عیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا)

۵- پایدارى بر همدلى و همزیستى با مؤمنان مخلص تهیدست، توصیه خداوند به پیامبر(ص) بود. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم)

۶- معاشرت و ملازمت با اقشار محروم جامعه ایمانى، در پى دارنده مشکلات و نیازمند صبر و شکیبایى است. (و اصبر نفسک)

۷- گروهى از مؤمنان عصر بعثت، با وجود محرومیّت هاى مادّى، همواره و در صبح و پسین، بر دعا و نیایش خود به درگاه خداوند مراقبت داشتند. (الذین یدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ) «غداة» - براساس یکى از معانى ذکر شده در «قاموس» - به فاصله زمانى بین نماز صبح و طلوع خورشید گفته مى شود و «عشىّ» را، برخى، «میان ظهر تا غروب» و برخى، «فاصله ظهر تا صبح فردا» معنى کرده اند. ( ر.ک: المصباح المنیر).

۸- سپیده دم و پسین، فرصت هایى مناسب براى دعا به درگاه خداوند است. (بالغدوة و العشىّ) مراد از «غداة و عشىّ» ممکن است دو زمان مخصوص باشد و احتمال مى رود تمام ساعات شبانه روز مورد نظر باشد. برداشت بالا، ناظر به نخستین معنا است.

۹- توجه به ربوبیّت خداوند، از آداب دعا است. (یدعون ربّهم)

۱۰- توجه به ربوبیّت خداوند، سوق دهنده آدمى به استغاثه و دعا به درگاه او است. (یدعون ربّهم)

۱۱- خو گرفتن به دعا و نیایش در صبح و پسین، مایه ارجمندى نزد خداوند و شایستگى براى همنشینى با پیامبر(ص) است. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ) فعل «یدعون» مضارع و براى استمرار است.

۱۲- پاى بندى به دعا و عبادت، شرط شایستگى افراد براى همنشینى و مصاحبت است. (و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ)

۱۳- انگیزه اهل دعا و استغاثه در عصر بعثت، جلب رضایت خداوند و قرار گرفتن در حالتى مناسب با صفات او بود. (یدعون ... یریدون وجهه) مراد از «وجه» در «یریدون وجهه» نه معناى حقیقى «وجه» است - زیرا، خداوند، داراى صورت نیست - و نه کنایه از ذات خداوند است - زیرا، نمى توان آن را اراده کرد - بنابراین، یا کنایه از رضایت خداوند است، به این مناسبت که انسان ها، در هنگام رضایت، صورت خود را به سوى مخاطب خود برمى گردانند و یا کنایه از صفات خدا است که اهل دعا، یا خود را مشمول آن قرار مى دهند و یا در برابر هر صفتى نظیر عزّت و علم خداوند، وضعیّتى مناسب، نظیر ذلّت و ناآگاهى به خود مى گیرند.

۱۴- دعا، باید خالصانه، و تنها براى جلب رضایت خداوند و توجه او باشد. (یدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ یریدون وجهه)

۱۵- دعا زمینه دستیابى به «وجه اللّه» و جلب رضایت او است. (یدعون ربّهم بالغدوة ... یریدون وجهه)

۱۶- خداوند، پیامبر(ص) را از ترک همنشینى با خداجویان تهیدست و عطف توجه از آنان به طبقه اشراف، برحذر داشت. (و اصبر نفسک ... و لاتعد عیناک عنهم) نهى در «لاتعد عیناک» گرچه متوجه چشمان است (چشمان ات از آن گروه نگذرد) ولى مراد، نهى پیامبر(ص) از برگرداندن نظر و توجه خود از تهیدستان به ثروت مندان است.

۱۷- نظر به تهیدستان خداجوى و افکندن نگاه رفاقت و دوستى به چهره آنان، امرى پسندیده و مطلوب خداوند است. (و لاتعد عیناک عنهم)

۱۸- قطع ارتباط با خداخواهان تهیدست، زمینه ساز تمایل آدمى به مظاهر ماّدى و جلوه هاى ظاهرى دنیامداران است. (و لاتعد عیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا)

۱۹- پیامبر(ص)، در صورت نزدیک شدن به رفاه مندان و بریدن از مؤمنان تهیدست، در خطر گرایش به جلوه هاى دنیا بود. (و لاتعد عیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا)

۲۰- رهبران الهى، باید از دنیاطلبى و توجه به دنیاگرایان و غفلت از تهیدستان با ایمان، پرهیز کنند. (و لاتعد عیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا)

۲۱- آرزوى برخوردارى از زیبایى هاى دنیا، ناسازگار با دلْ بستنِ به رضایت خداوند است. (یریدون وجهه ... ترید زینة الحیوة الدنیا)

۲۲- امکان بهره گیرى از ثروت توانگران در صورت گرایش آنان به اسلام، نباید دستاویزى براى کنارگیرى از تهیدستان مؤمن قرار گیرد. (و لاتعد عیناک عنهم ترید زینة الحیوة الدنیا)

۲۳- خداوند پیامبر(ص) را از پذیرش پیشنهاد رفاه مندان در خصوص گسستن از طبقه محروم و عطف توجه به طبقه اشراف، برحذر داشت. (و لاتطع من أغفلنا قلبه)

۲۴- فکر اولویّت ثروت مندان بر تهیدستان در کسب هدایت، اندیشه اى سخیف و بافته قلب غافلان از یاد خدا است. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا)

۲۵- غفلت از یاد خدا، کیفر الهى براى دنیاگرایان دل بسته به جلوه هاى مادّى است. (ترید زینة الحیوة الدنیا و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا) توصیف دنیازدگان به کسانى که قلب شان از یاد خدا غافل است، گویاى ارتباط غفلت قلب با دنیازدگى است و اسناد اغفال به خداوند (اغفلنا) کیفر بودن آن را مى رساند.

۲۶- ارزش ذکر خدا، به ریشه دار بودن آن در قلب و روح انسان است. (أغفلنا قلبه عن ذکرنا)

۲۷- کسانى که یاد خداوند در قلب آنان حضور ندارد، شایسته رهبرى نیستند. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا) نهى از اطاعت غافلان، نفى شایستگى آن ها براى فرمان دادن و ارائه پیشنهاد است.

۲۸- زنده نگه داشتن یاد خدا در قلب و از میان بردن زمینه هاى غفلت از آن، لازم است. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا)

۲۹- دعاى خالصانه در سپیده دم و پسین، نشانه حضور یاد خدا در قلب انسان است. (الذین یدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ ... و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا)

۳۰- قلب آدمى و توجهات و غفلت هاى آن، در اختیار خداوند و مقهور اراده او است. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا)

۳۱- آرا و پیشنهادهاى هواپرستان، بى ارزش، و اطاعت از آن ناروا است. (و لاتطع من ... اتبع هویه)

۳۲- هواپرستى ثروت مندان عصر بعثت، عامل امتیازخواهى آنان از پیامبر(ص) بود. (و لاتطع من ... اتبع هویه)

۳۳- پیروى از هواى نفس، نکوهیده و نشانه غفلت از یاد خدا است. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هویه) جمله «اتبع هواه» مى تواند عطف تفسیرى براى «أغفلنا» باشد.

۳۴- رفاه مندان عصر بعثت، همواره، امور خویش را در سطحى فراتر از حدّ شایسته آن، وانمود مى کردند. (و کان أمره فرطًا) «فرط» - آن گونه که قاموس گفته است - به معناى «ظلم و اعتداء» است و نیز به کارى گفته مى شود که برخورد با آن، فراتر از حدودش باشد. فعل «کان» دلالت بر دیرینه بودن خصلت یاد شده دارد.

۳۵- تحقیر تهیدستان خداخواه و فرومایه دیدن موضع طبقاتى آنان، بینشى ضد الهى و بیرون از حدِّ اعتدال است. (و لاتطع من ... کان أمره فرطًا)

۳۶- نادیده انگاشتن شخصیّت انسانىِ تهیدستان و به خود بستن امتیازات موهوم، نشانه غفلت از یاد خدا است. (و لاتطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا ... و کان أمره فرطًا) جمله «کان...» مى تواند عطف تفسیرى براى «أغفلنا...» باشد.

۳۷- پندار مزیّت هاى بى جا براى خود و ناهنجار دیدن سیماى بى نوایان، از ویژگى هاى رهبران نالایق و مایه بى ارزشى رهنمودهاى آنان است. (و لاتطع من ... کان أمره فرطًا)

۳۸- اعتدال ورزیدن و پرهیز از هرگونه افراط و تفریط در امور خود و دیگران لازم است. (و کان أمره فرطًا) برخى مفسّران گفته اند که کلمه «فرط» به موارد افراط اختصاص ندارد، بلکه در موارد تفریط نیز استعمال مى شود (ر.ک: البحرالمحیط).

روایات و احادیث

۳۹- «عن أبى جعفر و أبى عبداللّه علیهما السّلام فى قوله: «واصبر نفسک مع الذین یدعون ربّهم بالغداة والعشىّ» قال: إنّما عنى بها الصلاة ; از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در باره این سخن خدا: «... یدعون ربّهم بالغداة و العشىّ» روایت شده که فرمود: همانا از تعبیرِ «خواندن خدا در صبح و عصر» نماز، قصد شده است».

موضوعات مرتبط

• آرزو: آرزوى امکانات مادى ۲۱
• ارزشها: ضد ارزشها ۳۷; ملاک ارزشها ۱۱، ۲۶
• استغاثه: زمینه استغاثه به خدا ۱۰
• اسلام: تاریخ صدر اسلام ۱، ۲، ۳، ۴، ۳۴
• اطاعت: سرزنش اطاعت از هواپرستان ۳۱
• اعتدال: اهمیت اعتدال ۳۸
• افراط و تفریط: اهمیت اجتناب از افراط و تفریط ۳۸
• امیدوارى: موانع امیدوارى به رضایت خدا ۲۱
• انسان: مقهوریت قلب انسان ۳۰
• تفکر: سرزنش تفکر طبقاتى ۲۴، ۳۵
• تقرب: زمینه تقرب ۱۱
• تکبر: سرزنش تکبر ۳۷
• جامعه: طبقات اجتماعى صدراسلام ۱، ۱۰
• خدا: اختیارات خدا ۳۰; توصیه هاى خدا ۵; حاکمیت اراده خدا ۳۰; زمینه رضایت خدا ۱۳، ۱۴، ۱۵; نواهى خدا ۱۶، ۲۳; هماهنگى با صفات خدا ۱۳
• دعا: آثار التزام به دعا ۱۲; آثار تداوم دعا ۱۱; آثار دعا ۱۵; آداب دعا ۹; اخلاص در دعا ۱۴، ۲۹; انگیزه اهل دعا ۱۳; انگیزه دعا ۱۴; دعا در عصر ۷، ۸، ۱۱، ۲۹; دعا در صبح ۷، ۸ ، ۱۱، ۲۹; زمینه دعا ۱۰; وقت دعا ۸
• دنیاطلبان: اعراض از دنیاطلبان ۲۰; کیفر دنیاطلبان ۲۵
• دنیاطلبى: اجتناب از دنیاطلبى ۲۰; زمینه دنیاطلبى ۱۸
• دوست: ملاک انتخاب دوست ۱۲
• ذکر: آثار ذکر ربوبیت خدا ۱۰; ارزش ذکر خدا ۲۶; اهمیت ذکر خدا ۲۷ ، ۲۸; جایگاه ذکر خدا ۲۶; ذکر ربوبیت خدا ۹
• رهبران: تکبر رهبران باطل ۳۷; ویژگیهاى رهبران باطل ۳۷
• رهبران دینى: مسؤولیت رهبران دینى ۲۰
• رهبرى: اهمیت رهبرى ۲۷; شرایط رهبرى ۲۷
• عبادت: آثار التزام به عبادت ۱۲
• عمل: عمل پسندیده ۱۷
• غافلان: بینش غلط غافلان ۲۴
• غفلت: دفع زمینه هاى غفلت ۲۸; غفلت از خدا ۲۵; نشانه هاى غفلت ۳۶; نشانه هاى غفلت از خدا ۳۳
• فقرا: آثار معاشرت با فقرا ۶; تحقیر فقرا ۳۶; ترک همنشینى با فقرا ۳، ۱۸; سرزنش اعراض از فقرا ۲۳; سرزنش تحقیر فقرا ۳۷; صبر در معاشرت با فقرا ۶; مشکلات معاشرت با فقرا ۶; نهى از ترک همنشینى با فقرا ۱۶
• قلب: آثار حضور قلب ۲۷; اهمیت حضور قلب ۲۸; نشانه هاى حضور قلب ۲۹
• گرایشها: زمینه گرایش به مرفهان ۱۸
• مؤمنان: آثار اعراض از مؤمنان فقیر ۱۹; اعراض از مؤمنان فقیر ۲۲; اهتمام به مؤمنان فقیر ۲۰; توجه به مؤمنان فقیر ۱۷; توصیه به همنشینى با مؤمنان فقیر ۵; دعاى مؤمنان فقیر صدراسلام ۷; دوستى با مؤمنان فقیر ۱۷; سرزنش تحقیر مؤمنان فقیر ۳۵; معاشرت با مؤمنان فقیر ۲; مؤمنان فقیر صدراسلام ۱; نهى از ترک همنشینى با مؤمنان ۱۶; همنشینى با مؤمنان فقیر ۲
• محمد(ص): تکلیف محمد(ص) ۱۶; توصیه به محمد(ص) ۵; خطر دنیاطلبى محمد(ص) ۱۹; زمینه همنشینى با محمد(ص) ۱۱; سیره محمد(ص) ۲; محمد(ص) و مؤمنان فقیر ۲، ۳; مخاطبان محمد(ص) ۱; موانع همنشینى با محمد(ص) ۴; نهى به محمد(ص) ۱۶، ۲۳; همنشینان محمد(ص) ۲; همنشینى محمد(ص) با فقرا ۵
• مرفهان: آثار همنشینى با مرفهان ۱۹; آثار هواپرستى مرفهان صدر اسلام ۳۲; استفاده از ثروت مرفهان ۲۲; اسلام مرفهان ۲۲; امتیازطلبى مرفهان صدر اسلام ۳۲; امکانات مادى مرفهان صدر اسلام ۴; بهانه جویى مرفهان صدر اسلام ۴; پیشنهاد مرفهان ۲۳; تلاش مرفهان صدراسلام ۳; سرزنش ترجیح مرفهان ۲۴; غلو مرفهان صدراسلام ۳۴; مرفهان صدراسلام ۱; مرفهان صدراسلام و محمد(ص) ۳۲; مرفهان و همنشینى با محمد(ص) ۴; نهى از اهتمام به مرفهان ۱۶، ۲۳
• نماز: اهمیت نماز صبح ۳۹; اهمیت نماز عشا ۳۹
• وجه الله: زمینه دستیابى به وجه الله ۱۵
• هواپرستان: بى ارزشى بینش هواپرستان ۳۱
• هواپرستى: سرزنش هواپرستى ۳۳