يونس ٨٨

وَ قَالَ‌ مُوسَى‌ رَبَّنَا إِنَّکَ‌ آتَيْتَ‌ فِرْعَوْنَ‌ وَ مَلَأَهُ‌ زِينَةً وَ أَمْوَالاً فِي‌ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ‌ سَبِيلِکَ‌ رَبَّنَا اطْمِسْ‌ عَلَى‌ أَمْوَالِهِمْ‌ وَ اشْدُدْ عَلَى‌ قُلُوبِهِمْ‌ فَلاَ يُؤْمِنُوا حَتَّى‌ يَرَوُا الْعَذَابَ‌ الْأَلِيمَ‌

کپی متن آیه
وَ قَالَ‌ مُوسَى‌ رَبَّنَا إِنَّکَ‌ آتَيْتَ‌ فِرْعَوْنَ‌ وَ مَلَأَهُ‌ زِينَةً وَ أَمْوَالاً فِي‌ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ‌ سَبِيلِکَ‌ رَبَّنَا اطْمِسْ‌ عَلَى‌ أَمْوَالِهِمْ‌ وَ اشْدُدْ عَلَى‌ قُلُوبِهِمْ‌ فَلاَ يُؤْمِنُوا حَتَّى‌ يَرَوُا الْعَذَابَ‌ الْأَلِيمَ‌

ترجمه

موسی گفت: «پروردگارا! تو فرعون و اطرافیانش را زینت و اموالی (سرشار) در زندگی دنیا داده‌ای، پروردگارا! در نتیجه (بندگانت را) از راه تو گمراه می‌سازند! پروردگارا! اموالشان را نابود کن! و (بجرم گناهانشان،) دلهایشان را سخت و سنگین ساز، به گونه‌ای که ایمان نیاورند تا عذاب دردناک را ببینند!»

|و موسى گفت: پروردگارا! تو فرعون و مهترانش را در زندگى دنيا زينت و مال و منال داده‌اى، پروردگارا، تا [بندگانت را] از راه تو گمراه كنند. پروردگارا! اموالشان را نابود و دل‌هايشان را سخت گردان كه ايمان نياورند تا عذاب دردناك را ببينند

و موسى گفت: «پروردگارا، تو به فرعون و اشرافش در زندگى دنيا زيور و اموال داده‌اى، پروردگارا، تا [خلق را] از راه تو گمراه كنند، پروردگارا، اموالشان را نابود كن و آنان را دل‌سخت گردان كه ايمان نياورند تا عذاب دردناك را ببينند.»

و موسی عرض کرد: بار الها تو به فرعون و فرعونیان در حیات دنیا ملک و اموال و زیورهای بسیار بخشیدی که-پروردگارا-بدین وسیله بندگان را از راه تو گمراه کنند، بار خدایا، اموال آنها را نابود گردان و دلهایشان را سخت بربند که ایمان نیاورند تا هنگامی که عذاب دردناک را مشاهده کنند.

و موسی گفت: پروردگارا! فرعون و اشراف و سرانش را در زندگی دنیا زیور و زینت [بسیار] و اموال [فراوان] داده ای که [نهایتاً مردم را] از راه تو گمراه کنند، پروردگارا! اموالشان را نابود کن و دل هایشان را سخت گردان که ایمان نیاورند تا آنکه عذاب دردناک را ببینند.

موسى گفت: اى پروردگار ما، به فرعون و مهتران قومش در اين جهان زينت و اموال داده‌اى، اى پروردگار ما، تا ديگران را از طريق تو گمراه كنند. اى پروردگار ما، اموالشان را تباه ساز و دلشان را سخت كن. ايمان نمى‌آورند تا آنگاه كه عذاب دردآور را بنگرند.

و موسی گفت پروردگارا تو به فرعون و بزرگان قومش در زندگانی دنیا، زینت و مال و منال بخشیدی، پروردگارا، که سرانجام [مردمان را] از راه تو گمراه دارند، پروردگارا اموالشان را بی‌برکت گردان و دلهایشان را سخت کن که تا زمانی که عذاب الیم را ببینند، ایمان نیاورند

و موسى گفت: پروردگارا، همانا تو به فرعون و مهترانش در زندگى اين جهان زيورها و مالها داده‌اى، پروردگارا، تا [بدان وسيله مردم را] از راه تو گمراه كنند خداوندا، مالهاشان را نابود كن و بر دلهاشان سخت بند نِه كه ايمان نياورند تا عذاب دردناك را ببينند.

(هنگامی که کینه‌توزی کافران و اذیّت و آزار ایشان با موسی به غایت رسید) موسی گفت: پروردگارا! تو به فرعون و فرعونیان در دنیا زینت (و بهجت جهان، یعنی فرزندان و قدرت فراوان و نعمت) و دارائی (سرشار) داده‌ای، و عاقبتِ آن این شده است که (بندگانت را) از راه تو به در می‌برند و گمراهشان می‌کنند. پروردگارا! اموالشان را نابود گردان و بر دلهایشان (بند قسوت را) محکم کن، تا ایمان نیاورند مگر آن گاه که به عذاب دردناک (دوزخ) گرفتار آیند (که آن وقت توبه و پشیمانی دیگر سودی ندارد).

و موسی گفت: «پروردگارمان! تو به فرعون و اشرافش در زندگی دنیا زیوری و اموالی بسیار داده‌ای - پروردگارمان!- تا (دیگران را) از راه تو به بیراهه کشند. پروردگارمان! اموالشان را محو و نابود کن و آنان را سخت‌دل گردان (چنان)که ایمان نیاورند، تا (هنگامی که) آن عذاب دردناک را ببینند.»

و گفت موسی پروردگارا همانا دادی فرعون و کسانش را زیوری و مالهائی در زندگانی دنیا تا گمراه کنند از راهت پروردگارا تباه ساز اموال آنان را و ببند دلهای آنان را که ایمان نیارند تا بنگرند عذاب دردناک را

Moses said, “Our Lord, you have given Pharaoh and his chiefs splendor and wealth in the worldly life. Our Lord, for them to lead away from Your path. Our Lord, obliterate their wealth, and harden their hearts, they will not believe until they see the painful torment.”

ترتیل:

ترجمه:

يونس ٨٧	آیه ٨٨	يونس ٨٩
سوره : سوره يونس نزول : ١١ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٣٣ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«زِینَةً»: بهجت. دارائی و فرزندان (نگا: کهف / ، قصص / - ). «لِیُضِلُّوا»: تا عاقبت کارشان بدانجا بکشد که دیگران را گمراه کنند. حرف (لِ)، لام عاقبت است. «إِطْمِسْ»: از میان ببر. بیسود و بی‌اثر کن. «أُشْدُدْ عَلَی قُلُوبِهِمْ»: دریچه سراچه دلهایشان را محکم ببند. بند کیسه دلهایشان را سفت و سخت ببند تا نور و مدد الهی به داخل آنها نرود و قدرت تفکّر و اندیشه از آنان سلب شود.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ لَوْ جَاءَتْهُمْ‌ کُلُ‌ آيَةٍ حَتَّى‌... (۳) وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِيراً وَ لاَ تَزِدِ... (۲)

صِرَاطَ الَّذِينَ‌ أَنْعَمْتَ‌... (۱) قَالَ‌ قَدْ أُجِيبَتْ‌ دَعْوَتُکُمَا... (۲) وَ لاَ تَمُدَّنَ‌ عَيْنَيْکَ‌ إِلَى‌ مَا... (۵) وَ قَالَ‌ نُوحٌ‌ رَبِ‌ لاَ تَذَرْ عَلَى‌... (۴) إِنَّکَ‌ إِنْ‌ تَذَرْهُمْ‌ يُضِلُّوا... (۱) فَيَقُولُوا هَلْ‌ نَحْنُ‌ مُنْظَرُونَ‌ (۱) فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا... (۳) وَ إِنْ‌ لَمْ‌ تُؤْمِنُوا لِي‌... (۱) مَا کَانَ‌ لِنَبِيٍ‌ أَنْ‌ يَکُونَ‌... (۱)

تفسیر

---

• آيات ۷۵ - ۹۳ سوره يونس
• فهرستی از وقايع زمان پيامبر اسلام «ص» و مسلمانان
• گفتگوى موسى «ع»، با فرعونيان و...
• بيان حقيقت سحر، از زبان حضرت موسى «ع»
• اقوال مفسران، در معنای «ذرّیه ای» كه به موسى «ع» ايمان آوردند
• اگر به خدا ایمان دارید و تسليم او هستید، بر او توكل كنيد
• معنای دعاى بنى اسرائيل: «خدایا! ما را فتنۀ مردم ستمکار مکن»
• امر به خانه سازى، براى بنى اسرائيل
• اضلال ابتدایی، بر خداوند محال است
• استجابت نفرين موسى و هارون، عليه فرعونيان و هلاکت آنان
• مردود بودن ايمان و توبه فرعون، در آستانۀ هلاکت
• وجوهى كه در معناى: «نُنَجِّيكَ بِبَدَنِك» گفته شده

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ قالَ مُوسى‌ رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوالًا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ «88»

و موسى گفت: پروردگارا! تو به فرعون و بزرگان قومش در زندگى دنيا زينت و اموال بسيار داده‌اى، پروردگارا تا (به وسيله‌ى آنها،) مردم را از راه تو گمراه سازند. پروردگارا! اموالشان را نابود كن و دلهايشان را سخت، زيرا كه آنان تا عذاب دردناك را نبينند، ايمان نخواهند آورد.

جلد 3 - صفحه 614

نکته ها

قطع شيرهاى نفت، بستن راههاى تجارتى ونظامى و آتش‌زدن انبار مهمات دشمن، از مصاديقِ‌ «رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ» مى‌باشد.

پیام ها

1- كلمه‌ى‌ «رَبَّنا» در دعا نقش مهمى دارد. «رَبَّنا» (سه بار در آيه تكرار شده)

2- هر كس هر چه دارد، از خداست. «آتَيْتَ فِرْعَوْنَ»

3- مال ودارايى، نشانه‌ى محبوبيّت نزد خدا نيست. آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً ...

4- كفر، مانع كاميابى نيست. آتَيْتَ فِرْعَوْنَ‌ ... زِينَةً وَ أَمْوالًا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا

5- جلوه‌هاى مادّى مستكبرين، تنها در چند روزه‌ى دنياست. «فِي الْحَياةِ الدُّنْيا»

6- طاغوت‌ها هم خود گمراهند، هم ديگران را به گمراهى مى‌كشند. «لِيُضِلُّوا»

7- نفرين انبيا، نه بر اساس كينه‌ى شخصى، بلكه به خاطر حفظ مكتب و امّت است. «لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ»

8- سرمايه ومال نزد افراد ناصالح، سبب انحراف واغفال، وفقر نيز زمينه‌ى كفر مى‌شود. أَمْوالًا ... لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ‌

9- در دعاها، دعاى سياسى و نفرين بر دشمنان را فراموش نكنيم. رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ ...

10- آنجا كه استدلال و معجزه كارساز نباشد، نوبت نفرين است. رَبَّنَا اطْمِسْ‌ ...

11- سنگدلان تا اجبار وقهر الهى را نبينند، حقّ را باور نمى‌كنند. «فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ قالَ مُوسى‌ رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوالاً فِي الْحَياةِ الدُّنْيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ (88)

---

«1» برهان ج 2 ص 193.

ج5، ص 383

پس در اين آيه شريفه منزلت هارون را به موسى بيان فرمايد:

وَ قالَ مُوسى‌: و عرض كرد موسى در مقام مناجات. رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ‌: پروردگارا بدرستى كه عطا فرمودى تو فرعون و اشراف قوم او را به جهت انعام بر ايشان. زِينَةً: زينتهائى كه مزين شدند به آن از حلى و حلل و لباس فاخر، يا زينت جسدى از جمال و صحت بدن و طول قامت و حسن صورت. وَ أَمْوالًا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا: و اموالى كه عظمت و بزرگى كنند به آن در زندگانى دنيا، لكن به عوض شكران، كفر ورزيده سركشى نمودند.

رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ‌: پروردگارا عاقبت كار فرعونيان بجائى رسيد كه گمراه شدند از راه حق تو و سر انجام اقبال نعم به آنان اعراض از منعم حاصل آمد، مانند آيه شريفه‌ «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً» «1» وجه دوم- «لئلّا يضلّوا» يعنى بار خدايا تو اين همه نعم عطا فرمودى تا ناسپاسى و حق ناشناسى نكنند، پروردگارا ناسپاسى نموده كفر و گمراهى را اختيار كردند؛ و امثله آن بسيار است مانند قوله تعالى: «يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا» «2»: يعنى (لئلّا تضلّوا) و معلوم است كه خداى تعالى بيان آيات براى نفى ضلالت فرمايد نه براى ضلال مانند: «وَ أَلْقى‌ فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ»* «3» يعنى لئلّا تميد بكم) و قوله‌ «شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ» «4» يعنى ما شاهد هستيم براى اينكه نگوئيد روز قيامت، و «لا» حذف شده به جهت دلالت عقل بر آن و جايز نيست كه لام غرض باشد، زيرا به ادله واضحه مسلم آمده كه خداوند سبحان بعث‌

---

«1» قصص آيه 8.

«2» نساء آيه 176.

«3» سوره نحل آيه 15.

«4» اعراف آيه 172.

ج5، ص 384

رسول نفرمايد تا امر به ضلالت نمايد. و ايضا اراده ضلال از بندگان ننموده، و همچنين اعطاء نعم و مال نفرموده براى گمراهى، بلكه كفار و فساق كه مى‌توانند ثروت و زينت سبحانى را سرمايه ايمان و طاعت و خير و سعادت قرار دهند، به سوء اختيار، بدون جبر و اضطرار، آن نعم را صرف كفر و معصيت و شر و ضلالت نمايند.

رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ‌: بار پروردگارا محو فرما اثر انتفاع را از اموال ايشان و تغيير ده كه منتفع نشوند به آن. تمام مفسرين معتقدند كه كليه اموال فرعونيان سنگ گرديد. وَ اشْدُدْ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ‌: بار پروردگارا سخت و برجا و ثابت بدار قلوب آنان را بر مقام و ماندن در شهر تا هر زمان به آن اموال نظر نموده غم بر غم ايشان افزوده، آتش حسرت در كانون آنها مشتعل گردد. (بنابراين‌ «رَبَّنَا اطْمِسْ» به ضم ميم باشد چنانچه قرائت شده) يا هلاك كن و بميران ايشان را بعد از سلب اموالشان. نزد بعضى مراد خذلان آنها است.

فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ‌: پس 1- ايمان نياورند تا اينكه ببينند.

عذاب دردناك را. 2- يا ايمان نياورند ايمان الجائى و اجبارى تا ببينند عذاب اليم را با وجود بر اين بالاختيار ايمان نياورند اصلا. 3- «لا» به معنى «لن» هرگز ايمان نياورند حتى ببينند عذاب را مانند قول نوح عليه السّلام‌ «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً ...» «1» 4- ابو مسلم محمد بن الاصفهانى گفته اعطاء زينت و مال به فرعونيان بر سبيل عقوبت و استدراج بوده، چون عناد و سركشى را به غايت رسانيده به حدى كه مستوجب خذلان گرديدند، پس موسى عليه السّلام دعا نمود خدايا مرا معلوم است كه اعطاء اين نعم بر وجه كرامت نباشد، بلكه بر سبيل عقوبت است كه در دنيا مفتون و در قيامت مخذول شوند؛ اكنون اين مالها را مطموس و از اينان بستان و قلوبشان را سخت كن تا بر اين حال حسرت و مكروه بميرند؛ زيرا علم ازلى تو سبقت دارد به اينكه اينها ايمان نيارند مگر در قيامت كه عذاب ببينند و ملجأ شوند، و آن ايمان، فايده‌اى نخواهد

---

«1» سوره نوح آيه 26.

ج5، ص 385

داشت.

نكته- قوله تعالى‌ «فَلا يُؤْمِنُوا» در اعرابش دو وجه است: نصب و جزم، اما نصب بنابر دو وجه: اول- جواب صيغه امر به سبب «فا». دوم- عطف بر (ليضلّوا اى ليضلّوا فلا يؤمنوا) اين قول مبرد و بنابر قوله‌ «رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ» جمله معترضه است. اما جزم بنابر وجه دعا باشد بر ايشان تقدير آنكه «فلا آمنوا».

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ أَوْحَيْنا إِلى‌ مُوسى‌ وَ أَخِيهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِكُما بِمِصْرَ بُيُوتاً وَ اجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ (87) وَ قالَ مُوسى‌ رَبَّنا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوالاً فِي الْحَياةِ الدُّنْيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلى‌ أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَلا يُؤْمِنُوا حَتَّى يَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِيمَ (88) قالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُما فَاسْتَقِيما وَ لا تَتَّبِعانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ (89)

ترجمه‌

و وحى نموديم بسوى موسى و برادرش كه بگيريد از براى كسانتان در مصر خانه‌ها و بگردانيد خانه‌هاى خودتان را قبله و بر پا داريد نماز را و مژده ده گروندگان را

و گفت موسى پروردگار ما همانا تو دادى فرعون و كسانش را پيرايه و مالها در زندگانى دنيا پروردگار ما تا گمراه گردانند از راه تو پروردگار ما نابود فرما مالهاشان را و سخت كن دلهاشان را پس ايمان نياورند تا به بينند عذاب دردناك را

گفت بتحقيق اجابت شد دعاى شما پس ثابت باشيد و پيروى نكنيد راه آنانرا كه نميدانند.

تفسير

خداوند به حضرت موسى و هرون وحى فرمود كه براى بنى اسرائيل در مصر خانه‌هائى مهيّا نمايند كه در آنها باز گشت كنند براى عبادت تا از شرّ كفّار محفوظ باشند و نمازشان را در آنخانه‌ها بخوانند چنانچه قمّى ره از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده و آنكه بشارت دهد حضرت موسى آنها را بنصرت در دنيا و دخول بهشت در آخرت و در علل و عيّاشى روايت نموده كه روزى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خطبه خواند و فرمود اى مردم خداوند عزّ و جلّ بموسى و هرون امر فرمود كه براى قومشان در مصر خانه‌هائى بنا كنند و در مساجدشان با جنابت شب را بروز نياورند و با زنهاشان نزديكى نكنند مگر هرون و اولادش و اى مردم على عليه السّلام نسبت بمن مانند هرون است نسبت بموسى عليه السّلام پس حلال نيست براى احدى كه در مسجد من نزديكى كند با زنان مگر براى على عليه السّلام و ذريّه‌اش پس كسيكه از اين حكم بدش آيد برود آنجا و با دست اشاره بشام فرمود كه شايد مراد آن باشد كه برود از اتباع معاويه شود و در عيون نيز قريب باين مضمون روايت شده است و مراد از قرار دادن بيوت را قبله بنظر حقير آنستكه پس از فراغت از كار، خانه‌هاى خودشان را مورد اقبال و محلّ توجّه قرار دهند و از مجالست‌

---

جلد 3 صفحه 40

و مؤانست با كفار اجتناب نمايند و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه خانه‌ها مقابل يكديگر ساخته شود كه همه در يك جا جمع باشند و با هم كمك كنند در اينحال حضرت موسى غضبناك شد از قدرت و شوكت فرعونيان و غمگين گشت از ضعف و انكسار بنى اسرائيل و نفرين فرمود باين بيان كه خداوندا بفرعون و اتباعش مايه جمال و جلال و فخر و مباهات و انواع ثروت و مكنت را عطا فرمودى در دنيا و نتيجه‌اش آن شد كه از ياد تو غافل شدند و مشغول به گمراه نمودن بندگان تو گشتند قمّى ره فرموده مراد از گمراه نمودن مردم آنستكه مال ميدادند براى آنكه مردم عبادت كنند فرعون را و از عبادت خدا چشم بپوشند و لام در ليضلّوا براى بيان عاقبت است مانند آنكه ميگويند بزائيد براى مردن و بسازيد براى خراب شدن و ممكن نيست براى بيان غرض باشد چون اضلال نميشود مقصود خداوند باشد و بعضى گفته‌اند اين كلام را حضرت موسى در مقام تعجّب عرضه داشت يعنى آيا بآنها مال دادى كه مردم را گمراه كنند و در هر حال از خداوند مسئلت نمود كه اموال آنها را فاسد و ضايع و نيست و نابود فرمايد و دلهاى آنها را قسى و سخت و مسدود از راه حقّ نمايد كه ايمان نياورند تا بميرند و معذّب بعذاب ابدى گردند چون ميدانست كه ايمان نميآورند و ميخواست از آنها و عملشان تبرّى جويد و در پيشگاه الهى شهادت باستحقاقشان براى محروميّت از رحمت دهد و خداوند آنها را بحال خودشان واگذار نمايد گفته‌اند بعد از نفرين آنحضرت تمام اموال و نقود آنها مبدّل بسنگ شد چون طمس اموال تغيير آنست به چيزيكه بى فائده باشد و موسى عليه السّلام دعا ميكرد و هرون آمين ميگفت و خداوند فرمود دعاى شما دو نفر مستجاب شد پس در دعوت و اتمام حجّت خودتان مستقيم و ثابت باشيد و تعجيل در عقوبت آنها ننمائيد و متابعت از نادانان و طريقه آنان نكنيد كه تعجيل در نيل بمقصود دارند و اطمينان بمواعيد الهيّه ندارند و در كافى و عيّاشى از امام صادق و در خصال از امام باقر عليهما السلام نقل نموده كه ما بين اعلام خداوند به اجابت دعاى آندو و هلاك فرعون و اتباعش چهل سال فاصله شد كه خدا بآنها مهلت داده بود.

---

جلد 3 صفحه 41

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ قال‌َ مُوسي‌ رَبَّنا إِنَّك‌َ آتَيت‌َ فِرعَون‌َ وَ مَلَأَه‌ُ زِينَةً وَ أَموالاً فِي‌ الحَياةِ الدُّنيا رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَن‌ سَبِيلِك‌َ رَبَّنَا اطمِس‌ عَلي‌ أَموالِهِم‌ وَ اشدُد عَلي‌ قُلُوبِهِم‌ فَلا يُؤمِنُوا حَتّي‌ يَرَوُا العَذاب‌َ الأَلِيم‌َ (88)

و عرض‌ كرد موسي‌ ‌در‌ پيشگاه‌ احديت‌ پروردگار ‌ما محققا تو عطا فرموده‌اي‌ بفرعون‌ و اتباع‌ ‌او‌ زينت‌ و مالهايي‌ ‌در‌ زندگاني‌ دنيا پروردگارا ‌اينکه‌ سبب‌ ‌شده‌ ‌که‌ اينها بنده‌گان‌ تو ‌را‌ گمراه‌ كنند ‌از‌ راه‌ حق‌ تو پروردگارا ‌از‌ ‌بين‌ ببر اموال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ و تغيير ده‌ و سخت‌ كن‌ دلهاي‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌پس‌ اينها ايمان‌ نخواهند آورد ‌تا‌ آنكه‌ عذاب‌ دردناك‌ ‌را‌ مشاهده‌ كنند.

وَ قال‌َ مُوسي‌ انبياء و رسل‌ ‌تا‌ مادامي‌ ‌که‌ قوم‌ ‌را‌ قابل‌ هدايت‌ ميدانند ‌در‌ مقام‌ هدايت‌ برميآيند ولي‌ موقعي‌ ‌که‌ مأيوس‌ شدند و يقين‌ پيدا كردند بايد ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ نفرين‌ كنند ‌که‌ دعاء شرّ ‌است‌ مثل‌ حضرت‌ نوح‌، هود، صالح‌ بلكه‌ ‌هر‌ مؤمن‌ بايد چنين‌ ‌باشد‌.

رَبَّنا إِنَّك‌َ آتَيت‌َ فِرعَون‌َ وَ مَلَأَه‌ُ هيچ‌ چيز باحدي‌ نميرسد ‌از‌ نعم‌ مگر باراده‌ حق‌ و ‌لو‌ كفار گمان‌ كنند ‌که‌ بكوشش‌ ‌خود‌ ‌است‌ مثل‌ قارون‌ و قارون‌ صفتها ‌که‌ ‌گفت‌ إِنَّما أُوتِيتُه‌ُ عَلي‌ عِلم‌ٍ عِندِي‌ قصص‌ ‌آيه‌ 77.

زِينَةً وَ أَموالًا بعضي‌ گفتند زينت‌ حلي‌ و حلل‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌خود‌ ‌را‌ بآنها زينت‌ ميكنند لكن‌ اموال‌ شامل‌ اينها ميشود بعلاوه‌ زينة مفرد ‌است‌ و اموال‌ جمع‌ و مقتضاي‌ عطف‌ مغايرت‌ ‌است‌، و بعضي‌ گفتند حسن‌ و جمال‌ و صحت‌ بدن‌ و طول‌ قامت‌ و حسن‌ صورت‌، ‌اينکه‌ قول‌ علاوه‌ ‌بر‌ اينكه‌ صحت‌ ندارد خلاف‌ ظاهر بلكه‌ خلاف‌ واقع‌ ‌است‌ ‌که‌ خداوند قبطيان‌ ‌را‌ خوش‌صورت‌ خلق‌ كند و بني‌ اسرائيل‌ ‌را‌ بد صورت‌ بلكه‌ مسلما ‌در‌ ‌هر‌ دو طائفه‌ ‌هر‌ دو قسم‌ بوده‌، و آنچه‌ بنظر ميرسد و اللّه‌ العالم‌ مراد قوت‌ و قدرت‌ و رياست‌ و عنوان‌ و تسلط ‌بر‌ بني‌ اسرائيل‌ ‌است‌ و اموال‌

جلد 10 - صفحه 448

‌از‌ جواهرات‌ و ذهب‌ و فضة و املاك‌ و ساير زخارف‌ دنيويه‌ ‌است‌.

فِي‌ الحَياةِ الدُّنيا ‌در‌ ‌اينکه‌ چهار روزه‌ زندگاني‌ دنيوي‌ رَبَّنا لِيُضِلُّوا عَن‌ سَبِيلِك‌َ لام‌ عاقبت‌ ‌است‌ نه‌ لام‌ غرض‌ ‌يعني‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ جهت‌ بآنها نعمت‌ ندادي‌ بلكه‌ عاقبت‌ كار ‌آنها‌ ‌به‌ اينجا كشيد ‌که‌ ‌اينکه‌ نعمت‌ها وسيله‌ شد ‌که‌ اينها مردم‌ ‌را‌ گمراه‌ كنند و ‌از‌ صراط مستقيم‌ تو منع‌ كنند ‌که‌ ميفرمايد وَ أَن‌َّ هذا صِراطِي‌ مُستَقِيماً فَاتَّبِعُوه‌ُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُل‌َ فَتَفَرَّق‌َ بِكُم‌ عَن‌ سَبِيلِه‌ِ انعام‌ ‌آيه‌ 154.

رَبَّنَا اطمِس‌ عَلي‌ أَموالِهِم‌ طمس‌ ‌از‌ ‌بين‌ بردن‌ و محو كردن‌ ‌است‌ چنانچه‌ ميفرمايد فَإِذَا النُّجُوم‌ُ طُمِسَت‌ مرسلات‌ ‌آيه‌ 8، و نيز ميفرمايد وَ لَو نَشاءُ لَطَمَسنا عَلي‌ أَعيُنِهِم‌ يس‌ ‌آيه‌ 65، و ‌غير‌ اينها ‌که‌ بمعني‌ محو ‌است‌ و گفتند اموال‌ ‌آنها‌ سنگ‌ شد ‌ما مي‌گوييم‌ فاسد شد.

وَ اشدُد عَلي‌ قُلُوبِهِم‌ شدّ ‌در‌ قرآن‌ بمعاني‌ زيادي‌ استعمال‌ ‌شده‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مورد شدّ قلب‌ بستن‌ دل‌ ‌است‌ ‌که‌ عبارت‌ ‌از‌ قساوت‌ و طبع‌ و ختم‌ ‌است‌ و ‌در‌ مورد سليمان‌ [ع‌] وَ شَدَدنا مُلكَه‌ُ ص‌ ‌آيه‌ 29 ثبات‌ و بقاء ‌است‌ و ‌در‌ باب‌ ايتام‌ حَتّي‌ يَبلُغ‌َ أَشُدَّه‌ُ انعام‌ ‌آيه‌ 153، بلوغ‌ و رشد ‌است‌ ‌يعني‌ دلهاي‌ ‌آنها‌ مثل‌ سنگ‌ ‌ يا ‌ سخت‌تر ‌از‌ سنگ‌ ‌که‌ ميفرمايد ‌در‌ حق‌ منافقين‌ ثُم‌َّ قَسَت‌ قُلُوبُكُم‌ مِن‌ بَعدِ ذلِك‌َ فَهِي‌َ كَالحِجارَةِ أَو أَشَدُّ قَسوَةً بقره‌ ‌آيه‌ 69.

فَلا يُؤمِنُوا حَتّي‌ يَرَوُا العَذاب‌َ الأَلِيم‌َ ‌ يا ‌ مراد عذاب‌ نازله‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ مثل‌ غرق‌ ‌ يا ‌ عذاب‌ حال‌ احتضار ‌ يا ‌ عذاب‌ قيامت‌ و تمام‌ اينها عذاب‌ اليم‌ ‌است‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 88)- سپس به یکی از علل طغیان فرعون و فرعونیان اشاره کرده، چنین می‌گوید: «موسی گفت: پروردگارا! تو فرعون و اطرافیانش را زینت و اموال در زندگی دنیا بخشیده‌ای» (وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا).

ج2، ص311

«پروردگارا! سر انجام این ثروت و تجملات و عاقبت کارشان این شده که آنها بندگانت را از راه تو منحرف و گمراه می‌سازند» (رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ).

سپس موسی (ع) از پیشگاه خدا تقاضا می‌کند و می‌گوید: «پروردگارا! اموال آنها را محو و بی‌اثر ساز» تا نتوانند از آن بهره گیرند (رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ).

بعد اضافه کرد: پروردگارا! «علاوه بر این، قدرت تفکر و اندیشه را نیز از آنان بگیر» (وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ).

چه این که با از دست دادن این دو سرمایه، آماده زوال و نیستی خواهند شد و راه ما به سوی انقلاب و وارد کردن ضربه نهایی بر آنان باز می‌گردد.

خداوندا! اگر من از تو در باره فرعونیان چنین می‌خواهم نه به خاطر روح انتقامجویی و کینه توزی است، بلکه به خاطر این است که آنها دیگر هیچ گونه آمادگی برای ایمان ندارند «و تا عذاب الیم تو فرا نرسد ایمان نمی‌آورند» (فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ).

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - اظهار خضوع و تذلل همراه توسل به ربوبیت خداوند و اعتراف مکرر به آن، از آداب دعاست. (و قال موسى ربنا ... ربنا لیضلوا ... ربنا اطمس)

۲ - فرعون و اطرافیانش، از زندگى اشرافى و زینت هاى خیره کننده و امکانات اقتصادى عظیمى برخوردار بودند. (إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا فى الحیوة الدنیا) نکره بودن «زینة و أموالاً» دلالت بر «تفخیم» و «تعظیم» مى کند و چون فخامت و بزرگى در هر چیزى متناسب با آن چیز مى باشد; در تفخیم زینت، خیره کنندگى و در تفخیم اموال، فراوانى و عظمت آورده شده است.

۳ - ثروتها و زیور آلات فرعون و اطرافیان او، از جانب خداوند و داده او بود. (ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا فى الحیوة الدنیا)

۴ - کفر، مانع برخوردارى کافران از نعمتهاى فراوان الهى، در دنیا نیست. (ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا فى الحیوة الدنیا)

۵ - فرعون و اطرافیانش، از ثروت و امکانات عظیم اقتصادى خود در جهت مبارزه با دین خدا و گمراه کردن مردم، استفاده مى کردند. (إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا فى الحیوة الدنیا ربنا لیضلوا عن سبیلک)

۶ - بهره مندى فرعون و اطرافیان او از ثروتهاى خدادادى، مقتضاى ربوبیت الهى بود. (ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا)

۷ - حضرت موسى(ع)، از فرعون و اطرافیانش براى به کار بستن اموال و زینتهاى فراوان خویش در مسیر گمراهى و فریب مردم، در پیشگاه خداوند به شکوه پرداخت. (و قال موسى ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا فى الحیوة الدنیا ربنا لیضلوا عن سبیلک)

۸ - ثروت و زینتهاى فراوان دنیوى در دست طاغوت و طاغوتیان، از عوامل گمراهى مردم است. (ربنا إنک ءاتیت فرعون و ملأه زینة و أمولا ... لیضلوا عن سبیلک)

۹ - فقر و تنگدستى، زمینه ساز ترک ایمان و وارد شدن در جبهه کفر است. (ربنا لیضلوا عن سبیلک ربنا اطمس على أمولهم)

۱۰ - موسى (ع) در دعاى خود، نابودى کامل ثروتهاى فرعون و اطرافیانش را از خداوند خواستار گردید. (ربنا اطمس على أمولهم) گاهى «طموس» به چیزى نسبت داده مى شود و از آن فساد، تباهى و نابودى خود آن شىء اراده مى شود; مانند طموس قلب، یعنى فساد و تباهى قلب; طموس طریق، یعنى خراب شدن و از بین رفتن راه و گاهى از آن تباهى آثار و لوازم شىء اراده مى شود; مانند طموس نجم، یعنى زوال نور آن; طموس چشم، یعنى محور نور آن. برداشت فوق مبتنى بر استعمال اول است.

۱۱ - موسى (ع) در دعاى خود، براى جلوگیرى از گمراه شدن مردم، از خداوند درخواست کرد تا جاذبه هاى اموال فرعون و اطرافیانش را (در چشم و دل مردم) دگرگون نماید. (ربنا لیضلوا عن سبیلک ربنا اطمس على أمولهم)

۱۲ - درخواست از خداوند براى نابودى ثروتها و امکاناتى که سد راه خدا مى باشد، امرى پسندیده است. (لیضلوا عن سبیلک ربنا اطمس على أمولهم)

۱۳ - موسى (ع) در دعاى خود، براى اینکه فرعون و اطرافیانش موفق به ایمان نشوند، از خداوند درخواست کرد دلهاى آنان را سخت گردانیده و بر آن مهر بزند. (ربنا ... و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا) «شدت» به معناى صلابت و سخت شدن است و نقیض نرمى مى باشد و چون «اشدد» با «على» استعمال شده در آن معناى «طبع» و «ختم» تضمین و اشراب شده است.

۱۴ - دل، مرکز ایمان و کفر است. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا)

۱۵ - مردمى که خدا بر دل آنان مهر بزند، توفیق ایمان و گرایش به پیامبران، از آنان سلب خواهد شد. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا) «فاء» در جمله «فلا یؤمنوا» فاى سببیه است و دلالت بر سببیت ماقبل براى مابعدش مى کند; یعنى، طبع قلب سبب سلب توفیق ایمان مى شود.

۱۶ - دلْ مهرخوردگان، تنها هنگامى که با عذاب دردناک الهى رویاروى شوند، به خود آمده و ایمان خواهند آورد. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم)

۱۷ - ایمان آوردن کافران، به هنگام رویارویى با عذاب دردناک الهى، بى ثمر بوده و مورد قبول خداوند واقع نخواهد شد. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم)

۱۸ - موسى (ع) از خداوند، خواستار عذاب استیصال براى فرعون و اطرافیانش گردید. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم) برداشت فوق مبتنى بر این است که الف و لام «العذاب» - که براى عهد ذهنى است - اشاره به عذاب دنیوى (استیصال) باشد. در این صورت چنین بر مى آید که حضرت موسى(ع) چون به چگونگى تحقق عذاب استیصال آگاه بود، از خداوند تحقق زمینه پیدایش آن را - که عبارت از سخت شدن دل و مهر شدن آن است - درخواست کرد.

۱۹ - سخت شدن دل و مهر شدن آن، زمینه ساز وقوع عذاب استیصال است. (و اشدد على قلوبهم فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم) برداشت فوق مبتنى بر این است که الف و لام «العذاب» - که براى عهد ذهنى است - اشاره به عذاب دنیوى (استیصال) باشد. در این صورت روشن است که درخواست سخت شدن دل فرعون و اطرافیانش و مهر شدن آن، در واقع درخواست پیدایش زمینه عذاب استیصال بود.

۲۰ - عذاب دردناک جهنم، کیفر کافران است. (فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم) ممکن است الف و لام «العذاب» - که براى عهد ذهنى است - اشاره به عذاب دنیوى (استیصال) باشد و ممکن است اشاره به عذاب برزخى و یا عذاب اخروى باشد. برداشت فوق مبتنى بر احتمال دوم است.

۲۱ - کافران در آستانه مرگ، عذاب دردناک الهى را مشاهده خواهند کرد. (فلایؤمنوا حتى یروا العذاب الألیم) برداشت فوق مبتنى بر این است که الف و لام «العذاب» - که براى عهد ذهنى است - اشاره به عذاب برزخى باشد.

موضوعات مرتبط

• اشراف فرعون: اضلال اشراف فرعون ۵; امکانات مادى اشراف فرعون ۲، ۵; ختم قلب اشراف فرعون ۱۳; سوء استفاده اشراف فرعون ۵; محاربه اشراف فرعون ۵; منشأ ثروت اشراف فرعون ۳، ۶; ویژگیهاى زندگى اشراف فرعون ۲
• اقرار: اقرار به ربوبیت ۱
• ایمان: ایمان بىثمر ۱۷; ایمان هنگام عذاب ۱۷; محرومان از ایمان ۱۵; مرکز ایمان ۱۴
• توسل: توسل به ربوبیت خدا ۱
• توفیق: عوامل سلب توفیق ۱۵
• خدا: آثار ربوبیت خدا ۶; عطایاى خدا ۳
• دعا: آداب دعا ۱; توسل در دعا ۱; خضوع در دعا ۱; دعاى پسندیده ۱۲
• سبیل اللّه: موانع سبیل اللّه ۱۲
• طاغوتیان: آثار ثروت طاغوتیان ۸; امکانات مادى طاغوتیان ۸
• عذاب: آثار عذاب ۱۶; اهل عذاب ۲۰; زمینه عذاب استیصال ۱۹; مراتب عذاب ۱۶، ۱۷، ۲۰، ۲۱
• عمل: عمل پسندیده ۱۲
• فرعون: اضلال فرعون ۵; امکانات مادى فرعون ۲، ۵; ختم قلب فرعون ۱۳; سوء استفاده فرعون ۵; محاربه فرعون ۵; منشأ ثروت فرعون ۳، ۶; ویژگیهاى فرعون ۲
• فقر: آثار فقر ۹
• قلب: آثار ختم قلب ۱۵، ۱۹; ایمان ختم قلب شدگان ۱۶; نقش قلب ۱۴
• کافران: ایمان کافران ۱۷; عذاب کافران ۲۰، ۲۱; کافران در جهنم ۲۰; کافران و نعمتهاى دنیوى ۴; کافران هنگام مرگ ۲۱; کیفر کافران ۲۰; محرومیت کافران ۴
• کفر: آثار کفر ۴; زمینه کفر ۹; مرکز کفر ۱۴
• گمراهى: عوامل گمراهى ۸
• موسى(ع): دعاى موسى(ع) ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۸; شکوه موسى(ع) ۷; قصه موسى(ع) ۱۰، ۱۱; موسى(ع) و اضلال اشراف فرعون ۷; موسى(ع) و اضلال فرعون ۷; موسى(ع) و ثروت اشراف فرعون ۱۰، ۱۱; موسى(ع) و ثروت فرعون ۱۰، ۱۱; موسى(ع) و درخواست عذاب استیصال ۱۸; موسى(ع) و اشراف فرعون ۱۳، ۱۸; موسى(ع) و فرعون ۱۳، ۱۸