التوبة ١١٨

وَ عَلَى‌ الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ‌ خُلِّفُوا حَتَّى‌ إِذَا ضَاقَتْ‌ عَلَيْهِمُ‌ الْأَرْضُ‌ بِمَا رَحُبَتْ‌ وَ ضَاقَتْ‌ عَلَيْهِمْ‌ أَنْفُسُهُمْ‌ وَ ظَنُّوا أَنْ‌ لاَ مَلْجَأَ مِنَ‌ اللَّهِ‌ إِلاَّ إِلَيْهِ‌ ثُمَ‌ تَابَ‌ عَلَيْهِمْ‌ لِيَتُوبُوا إِنَ‌ اللَّهَ‌ هُوَ التَّوَّابُ‌ الرَّحِيمُ‌

ترجمه

(همچنین) آن سه نفر که (از شرکت در جنگ تبوک) تخلّف جستند، (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند،) تا آن حدّ که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد؛ (حتّی) در وجود خویش، جایی برای خود نمی‌یافتند؛ (در آن هنگام) دانستند پناهگاهی از خدا جز بسوی او نیست؛ سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود، (و به آنان توفیق داد) تا توبه کنند؛ خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است!

و نيز بر آن سه تن [عنايت كرد] كه [از جهاد] واپس نهاده شدند [و مردم از آنها بريدند] تا بدانجا كه زمين با همه فراخى بر آنها تنگ شد و از خود به تنگ آمدند و دانستند كه از خدا، جز به سوى او پناهى نيست. آنگاه خدا به آنها بازگشت تا توبه كنند. بى‌ترديد خدا

و [نيز] بر آن سه تن كه بر جاى مانده بودند، [و قبول توبه آنان به تعويق افتاد] تا آنجا كه زمين با همه فراخى‌اش بر آنان تنگ گرديد، و از خود به تنگ آمدند و دانستند كه پناهى از خدا جز به سوى او نيست. پس [خدا] به آنان [توفيق ]توبه داد، تا توبه كنند. بى ترديد خدا همان توبه‌پذير مهربان است.

و بر آن سه تن [آن سه نفر مرارة بن ربیع و هلال بن امیه و کعب بن مالک بودند که از زحمت جنگ و سختی حال و رنج و تعب و گرما از رفتن به جنگ در تبوک خودداری کردند و بعد در حضور پیغمبر آمدند و عذرخواهی کردند و توبه آنها پذیرفته شد.] که (از جنگ تبوک) باز نهاده شدند (و مردم به دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آنان بریدند) تا آنکه زمین با همه پهناوری بر آنها تنگ شد و بلکه از خود دلتنگ شدند و دانستند که از (غضب) خدا جز به (لطف) او ملجأ و پناهی نیست، پس خدا بر آنها باز لطف فرمود تا توبه کنند، که خداوند بسیار توبه‌پذیر و مشفق و مهربان است.

و [نیز رحمتش] شامل حال آن سه نفری [بود] که [با بهانه تراشیِ واهی از شرکت در جنگ] بازمانده بودند [و همه مسلمانان به دستور پیامبر با آنان قطع رابطه کردند] تا جایی که زمین با همه وسعت و فراخی اش بر آنان تنگ شد و [از شدت غصه، اندوه و عذاب وجدان] دل هایشان هم در تنگی و مضیقه قرار گرفت، و دانستند که هیچ پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست؛ پس خدا به رحمتش بر آنان توجه کرد تا توبه کنند؛ زیرا خدا بسیار توبه پذیر و مهربان است.

و نيز خدا پذيرفت توبه آن سه تن را كه از جنگ تخلف كرده بودند، تا آنگاه كه زمين با همه گشادگيش بر آنها تنگ شد و جان در تنشان نمى‌گنجيد و خود دانستند كه جز خداوند هيچ پناهگاهى كه بدان روى آورند ندارند. پس خداوند توبه آنان بپذيرفت تا به او بازآيند، كه توبه‌پذير و مهربان است.

و نیز بر سه تنی که [از پیوستن به مجاهدان تبوک‌] باز پس مانده شدند، تا آنگاه که عرصه زمین با آنکه گسترده است، بر آنان تنگ آمد، و تنگدل شدند و دانستند که پناهی از خداوند جز به او نیست، سپس به آنان توفیق توبه داد تا توبه کنند، که بی‌گمان خداوند توبه‌پذیر مهربان است‌

و نيز بر آن سه تن كه [با عذرتراشى خود، از كارزار] واپس نهاده شدند- و مردم با قهر و نفرت از آنها بريدند- تا آنگاه كه زمين با همه فراخى‌اش بر آنها تنگ شد و دلهاشان به تنگ آمد و دانستند كه از خدا هيچ پناهى نيست مگر به خود او، آنگاه [به بخشايش خود] بر آنان باز گشت تا توبه كنند، كه خدا توبه‌پذير و مهربان است.

خداوند توبه‌ی آن سه نفری را هم می‌پذیرد که (بی‌هیچ حکمی به آینده) واگذار شدند (و پیغمبر و مؤمنان و خانواده‌ی خودشان با ایشان سخن نگفتند و از آنان دوری جستند) تا بدانجا که (ناراحتی ایشان به حدّی رسید که) زمین با همه‌ی فراخی، بر آنان تنگ شد، و دلشان به هم آمد و (جانشان به لب رسید. هم مردم از آنان بیزار و هم خودشان از خود بیزار شدند. بالأخره) دانستند که هیچ پناهگاهی از (دست خشم) خدا جز برگشت به خدا (با استغفار از او و پناه‌بردن بدو) وجود ندارد (چرا که پناه بی‌پناهان او است و بس). آن گاه خدا (به نظر مرحمت در ایشان نگریست و) بدیشان پیغام توبه داد تا توبه کنند (و آنان هم توبه کردند و خدا هم توبه‌ی ایشان را پذیرفت). بیگمان خدا بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.

و (نیز) بر آن سه تن که (با اغوای شیطانی) تخلف یافتند تا آن هنگام (و هنگامه‌ای) که زمین با (همه‌ی) فراخیش بر آنان تنگ گردید و خودشان از خودشان به تنگ آمدند و گمان داشتند که پناهی از خدا جز به سوی (خود) او نیست. (خدا) بر آنان برگشت تا به او برگردند. بی‌گمان خدا، (هم)او بسی برگشت‌کننده‌ی (بر گنه‌کاران و) رحمتگر بر ویژگان است.

و بر آن سه تن که بازماندند تا آنکه تنگ شد بر ایشان زمین با فراخیش و تنگ آمد بر ایشان جانهای ایشان و دانستند که نیست پناهگاهی از خدا جز بسوی او پس توبه کرد بر ایشان تا توبه کنند همانا خدا است توبه‌پذیرنده مهربان‌

التوبة ١١٧	آیه ١١٨	التوبة ١١٩
سوره : سوره التوبة نزول : ٧ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٣٤ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«الثَّلاثَةِ»: سه نفر که عبارت بودند از: کعب‌بن مالک و مُراره‌بن ربیع و هلال‌بن امیه. «خُلِّفُوا»: واپس نهاده شدند. مراد این است که خداوند حکم قطعی درباره آنان صادر نفرمود (نگا: توبه / و به آینده واگذار شدند. «بِمَا رَحُبَتْ»: با همه وسعتی که دارد. «ظَنُّوا»: یقین حاصل کردند (نگا: بقره / ). «مَلْجَأَ»: پناهگاه. «تَابَ عَلَیْهِمْ»: ایشان را توفیق توبه داد. با مرحمت بدیشان برگشت و پیام پذیرش توبه آنان را به پیغمبر وحی کرد. «لِیَتُوبُوا»: تا آنان توبه کنند و در آینده نیز بر توبه و استغفار ماندگار باشند.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ آخَرُونَ‌ مُرْجَوْنَ‌ لِأَمْرِ... (۱) سَيَحْلِفُونَ‌ بِاللَّهِ‌ لَکُمْ‌ إِذَا... (۰) يَحْلِفُونَ‌ لَکُمْ‌ لِتَرْضَوْا... (۰)

تفسیر

• آيات ۱۲۳ - ۱۱۱، سوره توبه
• وعده قطعى بهشت به كسانى كه در راه خدا با جان و مال خود جهاد مى كنند (ان الله اشترى )
• وضع و وصف فردى و اجتماعى مؤ منين
• سبب عدم جواز استغفار براى مشركين لغو بودن استغفار براى آنان است
• علت وجوب تبرى از دشمنان خدا، و اشاره به عموميت اين حكم
• وجه اينكه توبه (بازگشت ) خدا به پيامبر (ص ) و مهاجرين انصار ،قبل از ذكر توبه خدا به سه نفرى كه از جنگ تبوك تخلف كردند در آيه وارد شده وبيان مراد از توبه خدا در اين موارد
• بيان مقصود از توبه در هر يك از مواردى كه در آيات مورد بحث تكرار شده
• معناى اينكه فرمود: با صادقين باشيد (...و كونوا مع الصادقين )
• پاداش مجاهدان ، و مراد از جمله : (( ليجزيهم الله احسن ما كانوا يعملون ))
• توضيح آيه نفر (فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة ... )) و بيان آنچه كه از آن استنباط مى شود
• (رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته )
• روايتى درباره مشقات و سختى هايى كه مسلمانان در راه تبوك تحمل نمودند

• آيه ۱۱۷ - ۱۱۸
• آيه و ترجمه
• شان نزول :
• تفسير:
• نكته ها
• ۱ - منظور از توبه خدا بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چيست ؟
• ۲ - چرا از جنگ تبوك به ساعة العسرة تعبير شده است ؟!
• نكته ۳
• ۴ - يك درس بزرگ براى هميشه
• ۵ - غزوه تبوك و دستاوردهايش

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - تخلف سه نفر از مسلمانان، از حضور یافتن در جنگ تبوک (و على الثلثة الذین خلّفوا)

۲ - شمول رحمت و غفران الهى، نسبت به سه نفر از مسلمانان متخلف از جنگ تبوک (لقد تاب اللّه على النبى ... و على الثلثة الذین خلّفوا)

۳ - تنگ شدن عرصه زندگى بر سه مسلمان متخلف از جنگ تبوک، در اثر رو به رو شدن با پیامدهاى عمل خطایى که کرده بودند. (حتى اذا ضاقت علیهم الأرض بما رحبت)

۴ - تحریم ارتباط با متخلفان از جنگ تبوک و انزواى اجتماعى آنان از سوى مسلمانان (ضاقت علیهم الأرض بما رحبت) با توجّه به شأن نزول که تنگ شدن زندگى بر متخلفان از جنگ تبوک را، ناشى از قطع رابطه مسلمانان با ایشان معرفى کرده است، مطلب فوق استفاده مى شود.

۵ - گرفتار شدن سه مسلمان متخلف از جنگ تبوک به عذاب وجدان (و ضاقت علیهم أنفسهم)

۶ - اذعان متخلفان از جنگ تبوک، به ناگزیرى خود از التجا به خداوند (و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إلیه)

۷ - براى گریز از خشم خدا، چاره اى نیست جز پناهنده شدن به درگاه خود او. (لا ملجأ من اللّه إلا إلیه)

۸ - ناتوانى همه قدرتها و نیروها در ایمن ساختن انسان از کیفر الهى (لا ملجأ من اللّه إلا إلیه)

۹ - تنگ شدن عرصه زندگى بر متخلفان جنگ تبوک، زمینه التجاى آنان به خداوند (حتى اذا ضاقت علیهم الأرض ... و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إلیه)

۱۰ - مبارزه منفى و تحریم روابط با خطاکاران، از روشهاى مؤثر و سازنده در برخورد با آنان (ضاقت علیهم الأرض ... و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إلیه) برداشت فوق با توجّه به شأن نزول آیه شریفه است که مسلمانان، با متخلفان از جنگ تبوک، قطع رابطه کردند.

۱۱ - تنگناهاى اجتماعى و روحى، از زمینه هاى التجاى انسان به درگاه الهى (ضاقت علیهم الأرض ... و ضاقت علیهم أنفسهم و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إلیه) با توجّه به شأن نزول که محاصره اجتماعى متخلفان را از سوى مسلمانان زمینه التجاى آنان به خداوند شمرده است، این برداشت استفاده مى شود.

۱۲ - پذیرش توبه سه مسلمان متخلف جنگ تبوک، از سوى خداوند (و على الثلثة الذین خلّفوا ... ثم تاب علیهم لیتوبوا إن اللّه هو التواب)

۱۳ - التجا به خداوند و پناه بردن به درگاه او، زمینه جلب رحمت او و توفیق یافتن براى توبه (و ظنوا أن لا ملجأ من اللّه إلا إلیه ثم تاب علیهم لیتوبوا)

۱۴ - خداوند، خواهان توبه انسانهاى خطاکار و فراهم کننده زمینه توبه براى آنان (ثم تاب علیهم لیتوبوا)

۱۵ - توبه انسان به درگاه الهى، محفوف به دو رحمت از سوى خداوند (ثم تاب علیهم لیتوبوا إن اللّه هو التواب) توبه خداوند بر خطاکاران، (لطف و رحمت خدا به آنان) زمینه آن شد که آنان به سوى خدا توبه کنند و سپس خداوند هم رحمت خویش را بر آنان نازل کرده و خطایشان را ببخشید.

۱۶ - توبه پذیرىِ آمیخته به رحمت گسترده، تنها از آن خداست. (إن اللّه هو التواب الرحیم) خبر محلى به الف و لام جنس (التواب الرحیم) مفید حصر است.

۱۷ - فراهم آوردن زمینه توبه براى خطاکاران و پذیرش توبه آنان، تبلور رحمت گسترده خداوند (ثم تاب علیهم لیتوبوا إن اللّه هو التواب الرحیم)

۱۸ - فراهم آوردن زمینه و شرایط مناسب توبه براى خطاکاران - پس از یک دوره مبارزه منفى - از روشهاى مؤثر و سازنده در اصلاح آنان (و على الثلثة الذین خلّفوا حتى إذا ضاقت علیهم الأرض ... ثم تاب علیهم لیتوبوا إن اللّه هو التواب الرحیم)

۱۹ - دست نیافتن انسان به توبه بدون توفیق الهى* (تاب علیهم لیتوبوا) از اینکه خداوند فرموده است: «تاب علیهم لیتوبوا» ممکن است استفاده شود که اگر توبه و رحمت الهى نبود، آنان هرگز به توبه و استغفار راه نمى یافتند.

۲۰ - خداوند، تواب (بسیار توبه پذیر) و رحیم (مهربان) است. (إن اللّه هو التواب الرحیم)

روایات و احادیث

۲۱ - «عن على بن ابى حمزة عن ابى عبداللّه (ع) قال: سئلته عن قول اللّه «و على الثلاثة الذین خلّفوا» قال: کعب و مرارة بن الربیع و هلال بن امیّه ... » ; على بن ابى حمزه گوید: از امام صادق (ع) درباره قول خدا «و على الثلاثة ... » پرسیدم: این سه نفر چه کسانى هستند، فرمود: کعب، مرارة بن ربیع و هلال بن امیّه».

موضوعات مرتبط

• آمرزش: مشمولان آمرزش ۲
• استعاذه: آثار استعاذه به خدا ۱۳ ; استعاذه به خدا ۶، ۷ ; زمینه استعاذه به خدا ۹، ۱۱
• اسماء و صفات: تواب ۲۰ ; رحیم ۲۰
• اصلاح: روش اصلاح ۱۰، ۱۸
• اعداد: عدد سه ۱، ۲
• توبه: آثار توبه ۱۵ ; توبه و رحمت خدا ۱۵ ; زمینه توبه ۱۳، ۱۴، ۱۷، ۱۸ ; عوامل توبه ۱۹
• خدا: اختصاصات خدا ۱۶ ; افعال خدا ۱۴ ; اهمیّت توفیقات خدا ۱۹ ; توبه پذیرى خدا ۱۴، ۱۶، ۱۷ ; خواسته هاى خدا ۱۴ ; رحمت خدا ۱۶ ; روش نجات از غضب خدا ۷ ; قدرت خدا ۸ ; کیفرهاى خدا ۸ ; نشانه هاى رحمت خدا ۱۷ ; موارد رحمت خدا ۱۵
• خطاکاران: ترک رابطه با خطاکاران ۱۰ ; روش برخورد با خطاکاران ۱۰، ۱۸
• رحمت: زمینه رحمت ۱۳ ; مشمولان رحمت ۲
• غزوه تبوک: آثار تخلف از غزوه تبوک ۳ ; آثار سختى بر متخلفان غزوه تبوک ۹ ; آمرزش متخلفان غزوه تبوک ۲ ; استعاذه متخلفان غزوه تبوک ۶، ۹ ; اقرار متخلفان غزوه تبوک ۶ ; انزواى اجتماعى متخلفان غزوه تبوک ۴ ; تخلف متخلفان غزوه تبوک ۱ ; عذاب وجدان متخلفان غزوه تبوک ۵ ; قبول توبه متخلفان غزوه تبوک ۱۲ ; قصه غزوه تبوک ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۱۲ ; متخلفان از غزوه تبوک ۲۱ ; موقعیت اجتماعى متخلفان غزوه تبوک ۳
• قدرت: ضعف قدرت غیر خدا ۸
• کعب بن اشرف: تخلف کعب بن اشرف ۲۱
• کنترل اجتماعى: روشهاى کنترل اجتماعى ۱۰، ۱۸
• مبارزه: مبارزه منفى ۱۰، ۱۸
• مرارة بن ربیع: تخلف مرارة بن ربیع ۲۱
• مسلمانان: مسلمانان و متخلفان غزوه تبوک ۴
• مشکلات اجتماعى: آثار مشکلات اجتماعى ۱۱
• هلال بن امیه: تخلف هلال بن امیه ۲۱