تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۴۷: تفاوت میان نسخه‌ها

در اين سوره، رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» را دستور مى دهد به اين كه: برائت خود از كيش «وثنيّت» آنان را علنا اظهار داشته، خبر دهد كه آن ها نيز، پذيراى دين وى نيستند. پس نه دين او مورد استفاده ايشان قرار مى گيرد، و نه دين آنان، آن جناب را مجذوب خود مى كند. بنابراين، نه كفّار مى پرستند آنچه را كه آن جناب مى پرستد؛ و نه تا ابد، آن جناب مى پرستد آنچه را كه ايشان مى پرستند. پس كفّار بايد براى ابد از سازشكارى و مداهنه آن جناب، مأيوس باشند.

* «'''قُلْ يَا أَيّهَا الْكافِرُونَ:'''»

* «'''لا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ:'''»

از اين آيه تا آخر سوره آن، مطلبى است كه در جملۀ «'''قُل يا أيّها الكافرون'''» مأمور به گفتن آن است؛ و مراد از «'''مَا تَعبُدُون'''»، بت هايى است كه كفّار مك،ه مى پرستيدند. و مفعول «'''تَعبُدُون'''» ضميرى است كه به ماى موصول بر مى گردد، و با اين كه مى توانست بفرمايد: «'''ما تعبدونه'''»، اگر ضمير را حذف كرده، براى اين بود كه كلام دلالت بر آن مى كرده، حذف كرد تا قافيه آخر آيات هم درست در آيد. و عين اين سؤال و جواب در جمله هاى «'''أعبد'''» و «'''عبدتم '''» و «'''أعبد'''» مى آيد. چون در آن ها هم بايد مى فرمود: «'''أعبده '''» و «'''عبدتموه'''» و «'''أعبده '''».

و جملۀ «'''لا أعبد'''» نفى استقبالى است. براى اين كه حرف «'''لا'''» مخصوص نفى آينده است، همچنان كه حرف «'''ما'''» براى نفى حال است. و معناى آيه اين است كه: من، ابدا نمى پرستم آنچه را كه شما بت پرستان، امروز مى پرستيد.

* «'''وَ لا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ:'''»

اين دو آيه، با انضمام امر «'''قُل '''» كه در آغاز سوره است، اين معنا را به دست مى دهد كه گويا رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» به كفّار فرموده: پروردگار من مرا دستور داده به اين كه به طور دائم او را بپرستم؛ و اين كه به شما خبر دهم كه شما هرگز و تا ابد، او را نمى پرستيد. پس تا ابد، اشتراكى بين من و شما در دين واقع نخواهد شد.

بنابراين، آيه شريفه در معناى آيه «'''لقد حقّ القول على أكثرهم فهم لا يؤمنون'''»، و آيه شريفه زير است كه مى فرمايد: «'''إنّ الّذين كفروا سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تُنذرهم لا يؤمنون'''».

در آيه مورد بحث، جا داشت بفرمايد: «'''و لا أنتم عابدون من أعبد: و شما نخواهيد پرستيد كسى را كه من مى پرستم'''». چون بين معبود رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» و معبود بت پرستان فرق بسيار است. يكى اين است كه معبود بت پرستان جماد و بى شعور است، و موصولى كه از آن تعبير مى كند، موصول مخصوص بى شعوران، يعنى كلمه «'''ما'''» است؛ وموصول مخصوص صاحبان شعور، كلمۀ «'''من: كسى كه'''» است. پس چرا در آيه مورد بحث، به جاى اين كلمه، كلمۀ «'''ما'''» را به كار برده؟ پاسخش اين است كه: منظور صرفا مطابقت اين آيه با آيۀ: «'''لا آعبد ما تعبدون'''» است.

* «'''وَ لا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُمْ وَ لا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ:'''»

اين دو آيه، تكرار مضمون دو آيه قبل است كه به منظور تأكيد آن تكرار شده. نظير تكرارى كه در آيه: «'''كلّا سوف تعلمون ثمّ كلّا سوف تعلمون'''» آمده، و نيز تكرارى كه در آيه: «'''فقتل كيف قدّر ثمّ قتل كيف قدّر'''» آمده است.

بعضى از مفسّران در توجيه اين كه چرا بين دو موصول فرق نگذاشت، گفته اند: اصلا كلمۀ «'''ما'''» در دو جمله: «'''ما عبدتم'''» و «'''ما أعبد'''» موصوله نيست، بلكه مصدريّه است، و معناى آيه اين است كه: من نحوۀ پرستش شما را نخواهم پرستيد، و شما نحوۀ پرستش مرا نخواهيد پرستيد. و خلاصه: نه من شريك شما در پرستش هستم و نه شما شريك منيد. نه در عبادت مشتركيم و نه در معبود. چون معبود من، خداى تعالى است و معبود شما، بت است. عبادت من، عبادتى است كه خدا تشريعش كرده، و عبادت شما چيزى است كه خودتان، از درِ جهل و افترا، بدعت نهاده ايد،

بيان اين كه آيه: «'''لكم دينكم و لِىَ دينِ '''» إخبار از اين است كه كافران مخاطب پيامبر «صلّى الله عليه و آله» به دين او نخواهند گرويد.  

* چند وجه ديگر در معناى اين آيه:

* «'''لَكمْ دِينُكُمْ وَ لِىَ دِينِ:'''»

اين آيه به حسب معنا، تأكيد مطلب گذشته، يعنى مشترك نبودن پيامبر و مشركان است، و لام در «'''لكم'''» و در «'''لِىَ '''»، لام اختصاص است، مى فرمايد: دين شما - كه همان پرستش بت هاست - مخصوص خود شماست، و به من تعدّى نمى كند و دين من نيز، مخصوص خودم است، شما را فرا نمى گيرد.

بعضى ديگر گفته اند: در اين آيه، مضافى حذف شده، و تقديرش «'''لكم جزاء دينكم و لِىَ جزاء دينى'''» مى باشد. يعنى جزاى دين شما، مال شما و جزاى دين من، مال من. ولى اين دو وجه، دور از فهم است.

* «'''بحث روایى:'''»

در الدرّالمنثور آمده كه: ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابن انبارى، در كتاب «'''المصاحف'''»، از سعيد بن ميناء، مولاى ابى البخترى روايت كرده اند كه گفت:

«وليد بن مغيره» و «عاصى بن وائل» و «أسود بن مطلب» و «أمية بن خلف»، رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» را ديدند و گفتند: اى محمّد! بيا خدايانمان را روى هم بريزيم، ما خداى تو را بپرستيم و تو خدايان ما را. در نتيجه، غائله و كدورت بين ما بر طرف شود، همه در پرستش معبودها مشترك باشيم. و بالاخره، يا معبود ما حق است و يا معبود تو. اگر معبود ما حق و صحيح تر بود، سرِ تو بى كلاه نمانده، و از عبادت آن ها، حظّى برده اى؛ و اگر معبود تو حق و صحيح تر از معبود ما باشد، سرِ ما بى كلاه نمانده، از پرستش او بهره مند شده ايم.  

* مؤلّف: مرحوم شيخ در امالى، به سند خود از ميناء، از عده اى از اصحاب اماميّه، قريب به اين معنا را روايت كرده.

حضرت فرمود: سبب نزول اين سوره و تكرار مطلبش، اين بود كه: قريش به رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» پيشنهاد كرده بود، بيا تا بر سر پرستش خدايان مصالحه اى كنيم. يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن و يك سال، ما خداى تو را. باز يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن و يك سال، ما خداى تو را. خداى تعالى در پاسخشان، عين سخن آنان - يعنى تكرار مطلب - را به كار برد. آن ها گفته بودند: يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن، در پاسخ فرمود: «'''لا أعبد ما تعبدون'''»، آن ها گفته بودند: و يك سال ما خداى تو را، در پاسخ فرمود" «'''و لا أنتم عابدون ما أعبد'''». آن ها گفته بودند: باز يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن؛ در پاسخ فرمود: «'''و لا أنا عابد ما عبدتم'''». آن ها گفته بودند: و يك سال، ما خداى تو را، در پاسخشان فرمود: «'''و لا أنتم عابدون ما أعبد لكم دينكم و لِىَ دين'''».

* مؤلّف: مفاد «تكرار» در كلام قريش، اين است كه: بيا تا به آخر عمر، يك سال، تو خدايان ما را و يك سال، ما خداى تو را بپرستيم.