الرحمن ٦٢

وَ مِنْ‌ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ‌

کپی متن آیه
وَ مِنْ‌ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ‌

ترجمه

و پایین تر از آنها، دو باغ بهشتی دیگر است.

|و غير از آن دو [باغ‌] دو باغ [ديگر نيز] هست

و غير از آن دو [باغ‌]، دو باغ [ديگر نيز] هست.

و ورای آن دو بهشت دو بهشت دیگر است.

و جز آن دو بهشت، دو بهشت دیگر [هم] هست.

و جز آنها دو بهشت ديگر است.

و جز آن دو نیز دو بوستان است‌

و فروتر از آنها- نزديك آن دو بهشت- دو بهشت ديگر هست.

جدای از باغهای پیشین، باغهای دیگری وجود دارد.

و پایین‌تر از آن دو (باغ)، دو باغ (دیگر نیز) هست.

و نزدیک آنها است دو بهشت‌

And beneath them are two gardens.

ترتیل:

ترجمه:

الرحمن ٦١	آیه ٦٢	الرحمن ٦٣
سوره : سوره الرحمن نزول : ٢ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٤ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«مِن دُونِهِمَا»: علاوه از دو باغ قبلی. «جَنَّتَانِ»: دو باغ. مراد باغها و باغها است.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ لِمَنْ‌ خَافَ‌ مَقَامَ‌ رَبِّهِ‌... (۱)

تفسیر

---

• آيات ۳۱ - ۷۸ سوره الرحمان
• معناى آیه: «سَنَفرُغُ لَكُم أيّهَا الثّقَلَان»
• معناى اين كه به جن و انس فرمود: «نمى توانيد بگريزيد، جز به سلطان»
• مراد از مقام پروردگار در آيه: «وَ لِمَن خَافَ مَقَامَ رَبّهِ جَنّتَان»
• خوف از مقام پروردگار چیست؟
• اقوال مختلف درباره اين كه: خائف از مقام ربّ، دو بهشت دارد
• توصیف حوريان و زنان بهشتى
• ثنائى جميل بر خداوند، كه اين همه رحمت ارزانى داشته
• بحث روايتى
• رواياتى در ذيل آيه: «هَل جَزَاءُ الإحسَان إلّا الإحسَان»

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ «62» فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ «63»

و پايين‌تر از آن دو باغ، دو باغ ديگر هست. پس كدام يك از نعمت‌هاى پروردگارتان را انكار مى‌كنيد؟

---

«1». نحل، 126.

«2». محمّد، 7.

«3». صف، 5.

«4». امالى طوسى، ج 2، ص 182.

تفسير نور(10جلدى)، ج‌9، ص: 409

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ (62)

وَ مِنْ دُونِهِما: و از نزديك آن دو بوستان كه موعودند براى خائفان، جَنَّتانِ‌: دو بوستان ديگر است، يعنى اين دو بهشت نزديكترند به قصور و اماكن خائفان كه در آن بوستان ديگر داشته باشد تا به سبب انتقال ايشان از دو جنت اول به اين دو جنت ديگر سرور و فرح ايشان مضاعف شود، چه آن دور خواهد بود از ملال و كلال كه لازم طبع انسان است.

تفسير برهان- جابر جعفى از حضرت باقر عليه السّلام روايت نموده كه بهشت چهار است: دو تاى آن در فرمايش‌ «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» شخص هيجان نمايد به شهوتى از شهوات دنيا و حال آنكه معصيت است، متذكر شود مقام عظمت و محاسبه پروردگار خود را و واگذارد آن را از ترس خدا؛ پس در اين آيه دو بهشت را فرمايد براى مؤمنين و سابقين، و اما دو بهشت ديگر فرمايش‌ «وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ» دو بهشت ديگر نزديك آن در فضل نه در قرب، و اين دو براى اصحاب يمين و اين دو بهشت يكى جنت النعيم و ديگر جنت‌

---

«1» منهج الصادقين ج 9 ص 136- 137.

جلد 12 - صفحه 435

المأوى باشد «1».

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ (62) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (63) مُدْهامَّتانِ (64) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (65) فِيهِما عَيْنانِ نَضَّاخَتانِ (66)

فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (67) فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ (68) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (69) فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ (70) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (71)

حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِي الْخِيامِ (72) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (73) لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (74) فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (75) مُتَّكِئِينَ عَلى‌ رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِيٍّ حِسانٍ (76)

فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (77) تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ (78)

ترجمه‌

و فروتر از آن دو بهشت دو بهشت ديگر است‌

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

آن دو از شدّت سبزى و خرّمى بسياهى رسيده‌اند

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

در آن دو است دو چشمه كه فوّاره آبند

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

در آن دو است ميوه و درخت خرما و انار

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

در آنها زنانى هستند خوش خوى خوب روى‌

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

آنان زنان سفيد پوستى هستند بازداشت شدگان در خيمه‌ها

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

دست درازى نكرده است بآنها

---

جلد 5 صفحه 122

آدمى پيش از آنان و نه جنّى‌

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

با آنكه تكيه‌كنندگانند بر بالشهاى سبز و بساطهاى قيمتى و نگارين از اجناس خوب‌

پس بكدام يك از نعمتهاى پروردگارتان انكار ميورزيد

با خير و بركت شد نام پروردگارت كه صاحب بزرگى و عظمت وجود و مكرمت است.

تفسير

كلمه دون بمعناى غير و نزديك و فروتر استعمال ميشود و در اينجا بعضى از مفسرين گفته‌اند غير آن دو بهشت كه در آيات سابقه بيان و توصيف شد براى اهل تقوى و خوف از خدا دو باغ ديگر است براى تنزّه و تفريح ايشان غير از آن دو باغ كه بمنزله بيرونى و اندرونى آنان بود و بعضى گفته‌اند اين دو باغ پست تر از آن دو است براى آنكه مقامات اهل تقوى متفاوت است عالى مسلّط بر دانى است و دانى از حال عالى باخبر نيست و بعضى گفته‌اند آن دو باغ در عالم آخرت است و اين دو باغ در عالم برزخ در مجمع از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه دو باغ تمام ابنيه و اثاثيه آن از طلا است و دو باغ تمام ابنيه و اثاثيه آن نقره است و از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه نگوئيد بهشت يكى است خدا ميفرمايد و من دونهما جنّتان و نگوئيد يكدرجه است خدا ميفرمايد درجات بعضها فوق بعض جز اين نيست كه تفاضل افراد بأعمال است و بآنحضرت عرض كردند كه مردم از ما تعجّب ميكنند كه ميگوئيم بعضى از ما از جهنّم بيرون ميآيند و ببهشت ميروند و بما ميگويند پس آنها با اولياء خدا خواهند بود در بهشت فرمود خدا ميفرمايد و من دونهما جنّتان چنين نيست قسم بخدا نميباشند با اولياء خدا و قمّى ره از آن حضرت نقل نموده كه پرسيدند از قول خداوند و من دونهما جنّتان فرمود دو بهشت سبز و خرّم است در دنيا كه اهل ايمان متنعّمند در آن دو تا فارغ شوند از حساب خداوند هم در آيه بعد به سبزى و خرّمى آن دو تا بحدّيكه نزديك بسياهى شده تصريح فرموده و آنكه در آن دو دو چشمه آب است كه فوران دارند از زمين و بعدا جريان پيدا ميكنند و در آن دو باغ از هر نوع ميوه فراوان است و درخت خرما و انار بسيار است چون خرما غذا است و آب انار مشروب است و اين دو نوع ميوه اختصاص بتفكّه ندارند و بر ساير ميوجات مزيّت دارند در خير و بركت لذا مخصوص بذكر شده‌اند و در آن باغها كه براى اهل ايمان و تقوى مقرّر شده زنهاى خوش اخلاق خوب‌

---

جلد 5 صفحه 123

روئى هستند كه در دنيا با معرفت و صلاح و ايمان زندگانى نمودند و آنها آنجا از حور العين جميل‌ترند چنانچه در مجمع از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم و در كافى از امام صادق عليه السّلام و در فقيه از آن حضرت اين معانى بتفريق و ترتيب نقل شده و بعضى گفته‌اند آنها در آخرت بشوهرهاى خودشان در دنيا از اهل تقوى مسترد ميشوند اگر طرفين طالب باشند و قمّى ره نقل فرموده كه آنها دخترانى هستند كه روئيده شده‌اند در اطراف شط كوثر هر زمان كه يكى از آنها گرفته شود ديگرى بجاى او ميرويد و در كافى از امام صادق عليه السّلام اين معنى تأييد شده است و ظاهرا غير از زنان قاصرات الطرف كه در آيات سابقه ذكر شد زنانى در باغهاى بهشتى هستند كه در نهايت خوبى از سفيدى ميباشند و در خيمه‌هائى از درّ و ياقوت و مرجان تحت نظر دربانانى از ملائكه جاى دارند و بيرون نميآيند و هر روز براى كرامت خدا بر اهل ايمان آنها را براى ايشان حاضر و تسليم مينمايند چنانچه از روايت كافى از امام صادق عليه السّلام استفاده ميشود و ظاهرا اينها همان خيرات حسانند و محتمل است غير آنها باشند و در هر حال دست احدى از جنّ و انس قبل از شوهرشان در بهشت بآنها نرسيده و غير قاصرات الطرفند و گفته‌اند لذا اين جمله تكرار شده است ولى ظاهر از اين جمله آنست كه اين صفت زنان بهشتى است نه دنيوى و اگر خيرات حسان زنان دنيوى باشند اينها غير از آنهايند و بنابراين تقدير كلام آنست كه در آن باغها حوريان مقصورات در خيام هستند و نميتوان گفت آنانكه خيرات حسانند حورانند كه مقصورات در خيام ميباشند و حقير ترجمه را مبنى بر ظاهر نمودم و محتمل است كه اينها همان قاصرات الطرف باشند و اينها همه اوصاف حور العين بهشتى باشد چنانچه قمّى ره در تفسير حور مقصورات في الخيام نقل فرموده قريب بهمان معنى را كه در ذيل قاصرات الطرف از او نقل شد و در مجمع از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه خيمه يك درّه است كه طول آن در آسمان شصت ميل است و در هر زاويه از آن اهلى است براى مؤمن كه نمى‌بينند آنرا ديگران و نيز از آنحضرت نقل فرموده كه مرور نمودم در شبى كه مرا بآسمان سير دادند بنهرى كه محفوف بود بقبه‌هاى مرجان پس از آن ندا رسيد بمن السّلام عليك يا رسول اللّه پس گفتم اى جبرئيل‌

---

جلد 5 صفحه 124

اينها كيانند گفت اينها دخترانى از حور العين ميباشند كه از خدا اذن گرفتند بشما سلام كنند و خدا بآنها اذن داده پس آنها گفتند ما هميشه زنده‌ايم و نمى‌ميريم و هميشه ما تازه جوانيم يائسه نميشويم زنهاى مردهاى كراميم پس قرائت فرمود حور مقصورات في الخيام و بنابراين محتمل است وجه تكرار اهتمام بشأن اين وصف باشد و تأكيد و تقرير و تثبيت آن در اذهان كه معمول در كلام الهى و بلغا است و مكرّر اشاره بآن شده و اهل بهشت تكيه و استناد دارند بر بالشها و مخدّه‌هاى سبز از پارچه‌هاى قيمتى و نگارين بسيار خوب اعلا كه ظاهرا آن سبزى از جلاء آنها و انعكاس مدهامّتان توليد شده چون رفرف بوساده و بالش و بساط اطلاق شده و عبقرى بپارچه‌هاى منقوش نوظهور اعلاى قيمتى اطلاق ميشود و اينجا مقصود جنس است و لذا موصوف بجمع شده و رفارف خضر و عباقرى نيز نادرا قرائت شده و در مجمع آنرا از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده است و اينجا خيلى مناسب است تكرار شود پس كدام يك از نعمتهاى خدا را انكار مينمائيد و نام خداوند برتر و بالاتر از هر نام و پرخير و بركت است چه رسد بذات مباركش كه داراى جلال و مبرّى از نقص و صاحب اكرام و انعام و احسان بر بندگان است و ذو الجلال برفع نيز قرائت شده و بنابراين صفت اسم است باعتبار مسمّى و قمّى ره در اين آيه از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه ما جلال خدا و كرامت اوئيم كه اكرام فرموده است خداى تعالى بندگان خود را بطاعت ما و محبّت ما و در كافى از جابر بن عبد اللّه نقل نموده كه چون پيغمبر سوره الرّحمن را قرائت فرمود بر مردم آنها ساكت شدند و چيزى نگفتند پس پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود جن از شما بهتر جواب دادند وقتى كه اين سوره را براى آنها قرائت نمودم چون من وقتى ميگفتم فبأى آلاء ربّكما تكذّبان آنها ميگفتند لا بشى‌ء من آلاء ربّنا نكذّب و در ثواب الاعمال از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كسيكه بخواند سوره الرّحمن را و بگويد بعد از هر فبأى آلاء ربّكما تكذبان لا بشى‌ء من آلائك رب اكذّب چه شب بخواند و چه روز پس بميرد شهيد مرده و اخبار در فضيلت و ثواب اين سوره خصوصا در شب و روز جمعه بسيار است و پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم آنرا عروس قرآن خوانده چنانچه در مجمع از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده اين فضيلت را و از امام صادق عليه السّلام فضائل ديگرى را كه آنجا مفصّلا ذكر شده و الحمد للّه رب العالمين‌

---

جلد 5 صفحه 125

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ مِن‌ دُونِهِما جَنَّتان‌ِ (62) فَبِأَي‌ِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبان‌ِ (63)

و ‌از‌ ‌غير‌ ‌آن‌ دو جنّت‌ دو جنّت‌ ديگريست‌ دون‌ ‌آن‌ دو جنّت‌.

وَ مِن‌ دُونِهِما جَنَّتان‌ِ كلمه دون‌ سه‌ نحوه‌ تفسير ‌شده‌.

1‌-‌ ‌يعني‌ ‌اينکه‌ دو بهشت‌ درجاتش‌ كمتر ‌از‌ ‌آن‌ دو بهشت‌ ‌است‌ و دون‌ ‌آنها‌ ‌است‌.

2‌-‌ بمعني‌ ‌غير‌ ‌يعني‌ ‌غير‌ ‌آن‌ دو بهشت‌ دو بهشت‌ ديگر ‌است‌.

3‌-‌ بمعني‌ نزديك‌ ‌يعني‌ ‌اينکه‌ دو نزديك‌تر ‌است‌ ‌از‌ ‌آن‌ دو ‌که‌ ذكر شد.

اقول‌: البتّه‌ مؤمنين‌ ‌که‌ داخل‌ جنّت‌ مي‌شوند درجات‌ مختلفه‌ دارند ‌هر‌ ‌که‌ ايمانش‌ قوي‌تر و اعمال‌ صالحه ‌او‌ بهتر و تقواي‌ ‌او‌ زيادتر ‌باشد‌ ‌هم‌ جنّاتش‌ بيشتر و ‌هم‌ درجاتش‌ بالاتر ‌است‌ ‌از‌ درجات‌ انبياء گرفته‌ ‌تا‌ كمترين‌ درجات‌ و نيز ‌در‌ ‌هر‌

جلد 16 - صفحه 389

يك‌ ‌از‌ جنّات‌ قصرهاي‌ مختلف‌ ‌است‌ يكي‌ ‌از‌ نقره‌ يكي‌ ‌از‌ طلا يكي‌ ‌از‌ ياقوت‌، ‌از‌ زمرد، ‌از‌ زبرجد، ‌از‌ درّ بلكه‌ ‌در‌ ‌هر‌ يك‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ جنّات‌ حورياني‌ هستند ‌غير‌ ‌از‌ جنّات‌ ديگر و فواكه‌ و اشجار و ساير نعم‌ بهشتي‌ چنانچه‌ ‌در‌ اخبار داريم‌ يك‌ حديث‌ ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ ‌است‌ مي‌فرمايد:

(جنّتان‌ ‌من‌ فضّة ابنيتهما و ‌ما فيهما و جنّتان‌ ‌من‌ ذهب‌ ابنيتهما و ‌ما فيهما)

و ‌در‌ روايت‌ عيّاشي‌ ‌از‌ ابي‌ بصير ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ (ع‌) فرمود:

(‌لا‌ تقولن‌ّ الجنّة واحدة فان‌ اللّه‌ يقول‌ و ‌من‌ دونهما جنّتان‌ و ‌لا‌ تقولن‌ّ درجة واحدة ‌ان‌ اللّه‌ يقول‌ درجات‌ بعضها فوق‌ بعض‌ انّما تفاضل‌ القوم‌ بالاعمال‌ الحديث‌).

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 62)- دو بهشت دیگر با اوصاف شگفت آورش! در ادامه بحث گذشته که پیرامون دو بهشت خائفان با ویژگیهای والا سخن می‌گفت در اینجا از دو بهشت سخن می‌گوید که در مرحله پایینتر و طبعا برای افرادی است که در سطح پائینتری از ایمان و خوف از پروردگار قرار دارند، و به تعبیر دیگر هدف بیان وجود سلسله مراتب به تناسب ایمان و عمل صالح است.

نخست می‌فرماید: «و پایین‌تر از آنها دو باغ بهشتی دیگر است» (وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ).

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می‌خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود:

«دو بهشت که بنای آنها و هر چه در آنهاست از نقره است، و دو بهشت است که بنای آنها و هر چه در آنهاست از طلاست».

ج5، ص66

تعبیر به طلا و نقره ممکن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد.

لذا در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «دو بهشت از طلا است برای مقربان، و دو بهشت از نقره برای اصحاب الیمین».

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - خائفان مقام پروردگار، علاوه بر دو بوستان بهشت، از دو بوستان دیگر نیز برخوردارند. (و لمن خاف مقام ربّه جنّتان ... و من دونهما جنّتان) واژه «دون» - در «من دونهما» - در صورتى که به معناى «غیر» باشد بیانگر برداشت بالا خواهد بود.

۲ - باغ هاى بهشت، داراى مراتب و ارزش متفاوت (و من دونهما جنّتان) برداشت بالا بر این اساس است که «دون» - در «من دونهما»- بیانگر مرتبه پایین تر باشد.

۳ - مؤمنان به تناسب عملکرد خویش، برخوردار از بهشت هاى متفاوت * (و لمن خاف مقام ربّه جنّتان ... و من دونهما جنّتان) در صورتى که «دونهما» به معناى مرتبه پایین تر باشد، احتمال مى رود که دو بهشت قبل مخصوص خائفان و این دو بهشت فروتر، از آنِ کسانى باشد که در مرتبه پایین تر قرار دارند.

۴ - ایمان و خوف از مقام ربوبى، داراى مراتب و درجات (و لمن خاف مقام ربّه جنّتان ... و من دونهما جنّتان) برداشت یاد شده، از تفاوت پاداش ها و مراتب آن در بهشت، به دست مى آید.

روایات و احادیث

۵ - «عن أبى جعفر(ع) قال: ...و أمّا قوله «و من دونهما جنّتان» یقول من دونهما فى الفضل و لیس من دونهما فى القرب و هما لأصحاب الیمین و هى جنّة النعیم و جنّة المأوى...; از امام باقر(ع) روایت شده: ...اما این قول خداوند «و من دونهما جنّتان» مى فرماید: پایین تر از آن دو در فضیلت نه پایین تر در نزدیکى (مکانى) و آن دو بهشت براى اصحاب الیمین است و آن [معروف] به «جنّة النعیم» و «جنّة المأوى» مى باشد».

موضوعات مرتبط

• اصحاب یمین: بهشت اصحاب یمین ۵
• ایمان: مراتب ایمان ۴
• بهشت: ارزش باغهاى بهشت ۲; تفاوت باغهاى بهشت ۲; جنة المأوى ۵; جنة النعیم ۵; درجات بهشت ۳، ۵
• پاداش: مراتب پاداش ۳
• خداترسان: باغهاى اخروى خداترسان ۱، ۵; بهشت خداترسان ۱; فضایل خداترسان ۱
• خشیت: مراتب خشیت ۴
• عمل: تناسب عمل و پاداش ۳
• مؤمنان: پاداش مؤمنان ۳