النمل ١٩

فَتَبَسَّمَ‌ ضَاحِکاً مِنْ‌ قَوْلِهَا وَ قَالَ‌ رَبِ‌ أَوْزِعْنِي‌ أَنْ‌ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ‌ الَّتِي‌ أَنْعَمْتَ‌ عَلَيَ‌ وَ عَلَى‌ وَالِدَيَ‌ وَ أَنْ‌ أَعْمَلَ‌ صَالِحاً تَرْضَاهُ‌ وَ أَدْخِلْنِي‌ بِرَحْمَتِکَ‌ فِي‌ عِبَادِکَ‌ الصَّالِحِينَ‌

کپی متن آیه
فَتَبَسَّمَ‌ ضَاحِکاً مِنْ‌ قَوْلِهَا وَ قَالَ‌ رَبِ‌ أَوْزِعْنِي‌ أَنْ‌ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ‌ الَّتِي‌ أَنْعَمْتَ‌ عَلَيَ‌ وَ عَلَى‌ وَالِدَيَ‌ وَ أَنْ‌ أَعْمَلَ‌ صَالِحاً تَرْضَاهُ‌ وَ أَدْخِلْنِي‌ بِرَحْمَتِکَ‌ فِي‌ عِبَادِکَ‌ الصَّالِحِينَ‌

ترجمه

سلیمان از سخن او تبسّمی کرد و خندید و گفت: «پروردگارا! شکر نعمتهایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته‌ای به من الهام کن، و توفیق ده تا عمل صالحی که موجب رضای توست انجام دهم، و مرا برحمت خود در زمره بندگان صالحت وارد کن!»

|سليمان از گفتار او تبسمى كرد و خنديد و گفت: پروردگارا! مرا بر آن دار تا نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى شكر كنم و عمل صالحى كه مى‌پسندى انجام دهم، و مرا به رحمت خويش در جمع بندگان شايسته‌ات در آور

[سليمان‌] از گفتار او دهان به خنده گشود و گفت: «پروردگارا، در دلم افكن تا نعمتى را كه به من و پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى سپاس بگزارم، و به كار شايسته‌اى كه آن را مى‌پسندى بپردازم، و مرا به رحمت خويش در ميان بندگان شايسته‌ات داخل كن.»

سلیمان از گفتار مور بخندید و گفت: پروردگارا، مرا توفیق شکر نعمت خود که به من و پدر و مادر من عطا فرمودی عنایت فرما و مرا به عمل صالح خالصی که تو بپسندی موفق بدار و مرا به لطف و رحمت خود در صف بندگان خاص شایسته‌ات داخل گردان.

پس سلیمان از گفته اش با تبسم، حالت خنده به خود گرفت، و [به سبب نعمت فهم گفتار حیوانات] گفت: پروردگارا! به من الهام کن تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم عطا کرده ای به جای آورم، و اینکه کار شایسته ای که آن را بپسندی انجام دهم، و مرا به رحمتت در میان بندگان شایسته ات درآور.

سليمان از سخن او لبخند زد و گفت: اى پروردگار من، مرا وادار تا سپاس نعمت تو را كه بر من و پدر و مادر من ارزانى داشته‌اى به جاى آورم و كارهاى شايسته‌اى كنم كه تو خشنود شوى، و مرا به رحمت خود در شمار بندگان شايسته‌ات درآور.

[سلیمان‌] از سخن او دهان به خنده گشود و گفت پروردگارا به من الهام کن [و توفیق ده‌] که بر نعمتت که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشتی سپاسگزارم و کاری نیک کنم که آن را بپسندی، و مرا به رحمتت در زمره بندگان شایسته‌ات درآور

پس [سليمان‌] از گفتار آن مورچه به لبخندى خندان شد، و گفت: پروردگارا، مرا الهام كن- توفيق ده- كه نعمتت را كه بر من و بر پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى سپاس دارم و كارى نيك و شايسته كنم كه آن را مى‌پسندى و مرا به بخشايش خود در ميان بندگان نيك و شايسته‌ات در آر.

سلیمان از سخن آن مورچه تبسّم کرد و خندید و گفت: پروردگارا! چنان کن که پیوسته سپاسگزار نعمتهائی باشم که به من و پدر و مادرم ارزانی داشته‌ای، و (مرا توفیق عطاء فرما تا) کارهای نیکی را انجام دهم که تو از آنها راضی باشی (و من بدانها رستگار باشم)، و مرا در پرتو مرحمت خود از زمره‌ی بندگان شایسته‌ات گردان.

پس (سلیمان) از گفتارش- در حال خنده‌اش- تبسمی کرد و گفت: «پروردگارم! مرا از گسیختگی نگه‌دار تا نعمتی را که به من و پدر و مادرم داده‌ای سپاس بگزارم و به کار شایسته‌ای که آن را می‌پسندی بپردازم و مرا به رحمت خویش در میان شایستگانِ (از) بندگانت داخل گردان.»

پس لبخندی زد خندان از گفتارش و گفت پروردگارا توفیقم ده که سپاسگزارم نعمتت را که ارزانی داشتی بر من و بر پدر و مادرم و آنکه شایسته‌ای کنم که تو را پسند آید و درآور مرا به رحمت خود در بندگان شایسته خویش‌

He smiled and laughed at her words, and said, “My Lord, direct me to be thankful for the blessings you have bestowed upon me and upon my parents, and to do good works that please You. And admit me, by Your grace, into the company of Your virtuous servants.”

ترتیل:

ترجمه:

النمل ١٨	آیه ١٩	النمل ٢٠
سوره : سوره النمل نزول : ٨ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٢٨ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«فَتَبَسَّمَ ضَاحِکاً»: لبخند زد و خندید. واژه (ضَاحِکاً) حال مؤکّده است. خندیدن سلیمان به خاطر یاد نعمتهای سترگ خدا بر خود است که از جمله آنها فهم سخنان مورچگان و پرندگان است. همچنین از این که او و سپاهیانش حتی عمداً به مورچه‌ای زیان نمی‌رسانند، و این که حیوانات و پرندگان و حتی حشراتی چون مورچگان هم او را می‌شناسند. «أَوْزِعْنِی ...»: مرا ملازم شکر خود گردان. چنان کن که دائماً سپاسگزار نعمتهای تو باشم و آنها را هیچ وقت فراموش نکنم.

تفسیر

---

• آيات ۱۵ - ۴۴، سوره نمل
• نبوت و علم انبياء عليه السّلام اكتسابى نيست و از ديگران به ارث نمى برند
• مقصود از ((منطق الطير)) در سخن سليمان عليه السّلام ((علمنا منطق الطير...))
• بيان اينكه مراد از منطق طير در قرآن معناى ظاهرى آن نيست
• طوايف مخصوص از جن و انس و طير لشكريان سليمان عليه السّلام بوده اند
• عبور سليمان و لشكر او بر فراز وادى مورچه گان
• عدم منافات علم سليمان عليه السّلام به منطق الطير با فهميدن كلام مورچه
• سليمان عليه السّلام در دعاى خود، الهام شكر نعمت ، انجام عمل صالح و نيز صلاح ذاتى و نفسانى را مى طلبد
• ذكاتى كه در دعاى سليمان عليه السّلام مورد توجه است
• بيان آيات مربوط به داستان سليمان عليه السّلام و هدهد و ملكه سباء و...
• حكايت ملكه سبا و قوم او از زبان هدهد
• معناى ((خب ء)) و مفاد آيه : ((الا يسجدوا لله الذى يخرج الخب ء فى السموات و الارض...))
• و حجتى كه عليه پرستش آفتاب متضمن است
• واكنش سليمان عليه السّلام درباره اخبار هدهد
• توضيح سخن ملكه بعد از ديدن نامه سليمان عليه السّلام : ((قالت يا ايها الملوا انىالقى الى كتاب ...))
• اشكالات توجيه مفسرين كريم بودن نامه سليمان را
• تفسير مضمون نامه سليمان عليه السّلام به ملكه سبا
• مشاوره ملكه با قوم خود درباره جنگ يا تسليم
• راءى ملكه سبا پس از مشورت با قوم خود
• سبائيان براى سليمان هديه مى فرستند و او هديه آنان را رد مى كند
• تهديد سليمان عليه السّلام خطاب به رئيس هيت اعزامى سبا
• درخواست احضار تخت ملكه توسط سليمان عليه السّلام
• آورده شدن تخت بلقيس به وسيله كسى كه ((عنده علم من الكتاب ))
• اختلاف مفسرين در علم الكتاب و اسم اعظم احضار كننده عرش
• معناى ((ارتداد طرف )) و نقل سخن ديگران درباره آن و مخاطب به آن
• احضار تخت بلقيس اظهار معجزه اى با هر از آيات نبوت سليمان عليه السّلام است
• ورود ملكه به دربار سليمان عليه السّلام و ايمان آوردنش به رب العالمين
• گفتارى پيرامون داستان سليمان (عليه السّلام )
• ۲ - آياتى كه آن جناب را مى ستايد
• ۳ - سليمان (عليه السّلام ) در عهد عتيق
• ۴ رواياتى كه در اين داستان وارد شده
• احتجاج حضرت زهرا سلام الله عليها به آيه ((وورث سليمان داود)) عليه ابوبكر درمسئله غصب فدك
• اشاره به وجوهى درباره آوردن تخت بلقيس ((قبل ان يرتد اليك طرفك ))
• آصف بن برخيا وصى سليمان و حجت پس از او بوده است

---

• آيه ۱۷ - ۱۹
• آيه و ترجمه
• تفسير:
• نكته ها:
• ۱ - آگاهى سليمان از سخن حيوانات
• ۲ - سليمان و الهام شكر پروردگار
• ۳ - سليمان و عمل صالح

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‌ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ «19»

پس (سليمان) از سخن اين مورچه با تبسّمى خندان شد و گفت:

پروردگارا! به من الهام كن (و توفيق ده) كه نعمتى كه به من و به والدينم بخشيده‌اى شكر كنم و عمل صالحى كه آن را مى‌پسندى انجام دهم و در سايه‌ى رحمت خود، مرا در زمره‌ى بندگان شايسته‌ات وارد كن.

نکته ها

در آيه‌ى 16 ذكر شد كه حضرت سليمان عليه السلام گفت: زبان پرندگان را مى‌دانيم، از اين آيه معلوم مى‌شود كه دانستن زبان پرندگان از باب نمونه بوده است. زيرا آن حضرت كلام و گفتگوى مورچه را هم مى‌دانست.

كلمه‌ى «ايزاع» بالاتر از توفيق و چيزى شبيه الهام است، نظير آيه‌ى‌ «وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ» «1» يعنى ما انجام كارهاى خير را به انبيا الهام كرديم. «2»

كار صالح به تنهايى كافى نيست، ورود در گروه صالحان مهم است، زيرا:

• گاهى كار، صالح است، ولى فرد از نظر نفسانى صالح نيست و گرفتار ريا، سُمعه، غرور، عُجب و حَبط مى‌شود.

• گاهى كار صالح است، ولى عاقبت انحرافى پيش مى‌آيد و شخص عاقبت به خير نمى‌شود.

• گاهى كار صالح است، ولى يك نوع تك‌روى در آن است و شخص حاضر نيست با بندگان خدا همراه باشد. أَعْمَلَ صالِحاً ... فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ‌

---

«1». انبياء، 73.

«2». تفسير الميزان.

جلد 6 - صفحه 406

پیام ها

1- يكى از اصول و شرايط رهبرى و مديريّت، سعه‌ى صدر است. حضرت سليمان جمله‌ى‌ «لا يَشْعُرُونَ» را آن هم از مورچه‌اى مى‌شنود، ولى به روى خود نمى‌آورد و لبخند مى‌زند. «فَتَبَسَّمَ»

2- انتقاد وحرف حقّ را از هر كس بشنويد و از آن استقبال كنيد. (سليمان سخن مورچه را پسنديد) «فَتَبَسَّمَ» انتقادپذيرى، يك ارزش است.

3- خداوند اولياى خود را تحت تربيت مخصوص خود قرار مى‌دهد. «وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ‌- فَتَبَسَّمَ» خداوند، سليمان را با آن مقام و سلطنتش گرفتار حرف يك مورچه مى‌كند تا بدين وسيله در وجود او تعادل برقرار كند.

4- زمانى بايد شاد و خندان باشيم كه حتّى مورچه‌ها به عدالت ما اميدوار باشند.

«وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ‌- فَتَبَسَّمَ»

5- خنده‌ى انبيا، تبسّم است نه قهقهه. سليمان در حالى كه خنده‌اش گرفته بود، تبسّم كرد. «فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً»

6- سليمان سخنان مورچه را فهميد و به زيردستان خود توجّه كرد. «مِنْ قَوْلِها»

7- دعا، مخصوص هنگام اضطرار نيست؛ انبيا در اوج عظمت و قدرت دعا مى‌كردند. «رَبِّ»

8- توفيق شكرگزارى را از خدا بخواهيم. «رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ»

9- انسان در برابر نعمت‌هايى كه تاكنون به او رسيده بايد شكر كند و در برابر مسئوليّت آينده بايد به فكر عمل صالح و جلب رضاى خدا و ملحق شدن به نيكان باشد. أَشْكُرَ- أَعْمَلَ صالِحاً ...

10- فرزندان، هم بايد در مقابل نعمت‌هايى كه خداوند به آنان داده شكر كنند و هم در مقابل نعمت‌هايى كه به والدين آنان داده است. «عَلَيَّ وَ عَلى‌ والِدَيَّ»

11- شكر خدا تنها با زبان نيست، عمل صالح و استفاده‌ى صحيح از نعمت‌ها نيز شكر الهى است. أَشْكُرَ ... أَعْمَلَ صالِحاً

12- سليمان با آن كه لشكريان فراوان و حاكميّت قوى دارد و زبان حيوانات را نيز مى‌داند، باز به فكر عمل صالح است نه به دنبال لذّت و توسعه‌ى قدرت و

جلد 6 - صفحه 407

افتخار. «أَعْمَلَ صالِحاً»

13- دعا وتلاش حاكمان بايد براى انجام كار خوب باشد. «أَعْمَلَ صالِحاً»

14- كار، به شرطى نيك است كه خداپسند باشد. «صالِحاً تَرْضاهُ»

15- كار نيكى ارزش دارد كه رضاى خدا را جلب كند، نه فقط رضاى مردم را.

«صالِحاً تَرْضاهُ»

16- عالى‌ترين مقصد در حكومت صالحان، رضاى خداست. «تَرْضاهُ»

17- انبيا نيز به امداد الهى نياز دارند. أَوْزِعْنِي‌ ... أَدْخِلْنِي‌

18- زندگى در جامعه صالح ارزش است، نه زندگى در ميان مردم ناصالح، آن هم به خاطر رفاه يا درآمد و لذّت. أَدْخِلْنِي‌ ... فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ‌

19- برخوردارى از امكانات، و قدرت امروز خود را نشانه‌ى رسيدن به رحمت الهى ندانيد و براى رشد و تعالى خود دعا كنيد. «وَ أَدْخِلْنِي»

20- امكانات انسان، نتيجه‌ى كار او نيست بلكه از رحمت الهى سرچشمه مى‌گيرد. «بِرَحْمَتِكَ»

21- هر كس، در هر شرايطى بايد به رحمت الهى متوسّل شود، حتّى پيامبران. «بِرَحْمَتِكَ»

22- تكروى، ممنوع. «وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‌ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ «19»

فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها: پس تبسم نمود در حالتى كه شروع كننده بود در خنديدن از گفتار آن مورچه يعنى از حد تبسم به ضحك تجاوز نمود به جهت تعجب از حذر و عاقبت بينى او و اهتداء به مصالح او. يا شادان و خرم شد از آنچه حق تعالى او را به آن مخصوص گردانيد از ادراك مقاوله مورچه و فهم غرض او. و يا به جهت عدل او بر وجهى كه موران آن را دريافته‌اند. وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي‌: و گفت اى پروردگار من الهام كن مرا، أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَ‌: به انيكه شكر گويم تو را كه به محض كرم و لطف انعام فرمودى بر من از نبوت و دانستن نطق حيوانات و شنوانيدن گفتار آنان از دور و پادشاهى جميع انس و جن و وحش و طيور، وَ عَلى‌ والِدَيَ‌: و نعمتى كه انعام فرمودى بر پدر و مادر من به اين وجه كه نبوت و فصل الخطاب و نرم شدن آهن و غير آن از اسباب ملك به پدرم عطا نمودى و مادرم را زوجه پيغمبر خود گردانيدى. وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ‌: و ديگر آن كه ملهم ساز و بر سبيل دوام توفيق ده مرا كه بجاى آرم كارهاى شايسته را كه بپسندى آن را، يعنى اعمال شايسته‌اى كه رضاى تو باشد لازم حال من گردان و

جلد 10 - صفحه 29

از من منفكّ مساز. وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ‌: و داخل فرما مرا به رحمت و بخشايش خود، فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ‌: در بندگان شايسته خود يعنى در عداد و سلك ايشان در روضه بهشت. حاصل آنكه مرا از اهل بهشت گردان.

ابن عباس گفته: مراد سليمان از «صالحين» ابراهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و انبيائى بود كه بعد از ايشان بودند، يعنى مرا در جمله ايشان و اسم مرا در اسامى ايشان ثبت فرما «1».

تنبيه: آيه شريفه علوّ شأن و رفعت مقام بندگان شايسته درگاه الهى را مبين سازد كه در مرتبه‌اى باشند كه سليمان با آن حشمت درخواست مى‌نمايد كه خداوند او را در زمره آنان محسوب دارد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنا عَلى‌ كَثِيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنِينَ «15» وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينا مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ «16» وَ حُشِرَ لِسُلَيْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ «17» حَتَّى إِذا أَتَوْا عَلى‌ وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ «18» فَتَبَسَّمَ ضاحِكاً مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‌ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ «19»

ترجمه‌

و بتحقيق داديم داود و سليمان را دانشى و گفتند ستايش خدايرا است كه برترى داد ما را بر بسيارى از بندگانش كه مؤمنانند

و ميراث برد سليمان از داود و گفت اى مردمان آموخته شديم زبان پرندگان را و داده شديم از همه چيز همانا اين هر آينه مزيّتى است آشكار

و جمع كرده شد براى سليمان لشكرهايش از جنّى و آدمى و پرنده پس آنها مرتّب باز داشته ميشدند

تا وقتى كه وارد شدند در وادى موران گفت مورى اى موران داخل شويد در مسكن‌هاى خود براى آنكه شكسته و پايمال نكنند شما را سليمان و لشكرهايش در حاليكه آنها درك نكنند

پس تبسّم نمود خندان از سخنش و گفت پروردگار من وادار كن مرا كه شكر كنم نعمت تو را كه انعام كردى بر من و بر پدر و مادرم و آنكه بجا آورم كار نيكى كه بپسندى آنرا و داخل كن مرا برحمت خود در بندگانت كه نيكوكارانند.

تفسير

خداوند متعال بحضرت داود و سليمان عليه السّلام علم خاصى عنايت فرمود كه ظاهرا علم معارف و احكام و حكمت و قضاوت و سياست و رياست باشد و هر دو شكر و حمد خدا را بجاى آوردند براى مزيّت علمى خودشان بفضل خدا بر بسيارى از بندگان مؤمن او نه بر تمام آنها مانند پنج پيغمبر اولو العزم و اوصياء پيغمبر خاتم عليهم السلام و از اينجا معلوم ميشود فضيلت علم و شرف اهلش كه آندو بزرگوار با داشتن مال و جاه و جلال و سلطنت و اقبال، بعلم و دانش خرسند بودند نه بغير آن چون علم است كه سر چشمه سعادات و منشأ بركات است و حضرت داود هر چه داشت از مال و ملك و نبوّت و قضاوت باقى گذارد و حضرت سليمان آنها را بارث و وصيّت مالك و متصرّف گرديد و بمردم فرمود خداوند بما انبيا زيان پرندگانرا آموخته و از هر موجودى از موجودات دنيا براى ما بهره و نصيبى قرار داده كه ميتوانيم از آن استفاده نمائيم و مسخّر خود قرار دهيم و اين تمكّن و توانائى فضيلت آشكارى است كه كسى نميتواند منكر

---

جلد 4 صفحه 143

آن شود و اين معنى را براى اداء شكر از مواهب الهيه و اثبات نبوت خود باعجاز اظهار فرمود در جوامع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مراد از فضل مبين سلطنت و نبوت است و در مجمع از آنحضرت نقل نموده از پدر بزرگوارش كه خداوند بسليمان بن داود عطا فرمود سلطنت روى زمين از مشرق تا مغرب را در مدت هفتصد سال و شش ماه و او حكم فرما شد بر تمام اهل عالم از جن و انس و شياطين و دواب و پرندگان و درندگان و عطا فرمود باو علم بهر چيزى را و زبان هر چيزيرا و در زمان او صنايع عجيبه‌ئى بروز نمود كه مشهور شد در ميان مردم و اين مراد از آيه است و از روايات متعدّده اين مقام استفاده ميشود كه اين علم اختصاص بحضرت سليمان نداشته بلكه ائمه اطهار هم علم بتمام اشياء و تمام السنه دائره از انسان و حيوان و ساير موجودات حيّه دارند و جمع آورى شد براى آنحضرت لشكريان بسيارى از جن و انس و پرندگان پس آنها با نظم و ترتيب مخصوصى كه مانع از تقديم و تأخير افراد و تفرقه و تزاحم آنها بود بازداشت يا سير داده ميشدند تا وقتى مشرف شدند بر وادى مورچگان مورى كه گفته‌اند از آنها بزرگتر و امتيازاتى داشت و بر آنها فرمانفرما بود گفت اى موران داخل شويد در لانه‌هاى خودتان براى آنكه پايمال نكنند شما را سليمان و لشكريانش وقتى كه ملتفت شما نباشند و باد صوت آن مور را وقتى كه حضرت سليمان بر كرسى خود نشسته بود و در هوا سير ميكرد بگوش او رسانيد و حضرت اولا تعجب فرمود از ملاحظه كارى آن مور و تبسّم فرمود و بعدا خوشحال شد و خنديد از آنكه نسبت ظلم باو و لشكريانش نداد چون مقيّد نمود پايمال نمودن ايشان را بعدم توجه و التفات و اينكه نسبت پايمال نمودنرا باو و لشكريانش داد با آنكه آنحضرت بتوسط باد در هوا سير ميفرمود شايد بملاحظه آن باشد كه لشكريان بامر حضرت سير مينمودند و اسناد فعل بسبب اقوى از مباشر است و شايد براى آن باشد كه حضرت ميخواسته آنجا نزول فرمايد و آن مور متوجه شده و اين مراعات را نموده و لذا بعضى گفته‌اند عساكر آنحضرت هم با او در بساط زربفتى كه اجنّه براى آنحضرت تهيه نموده بودند كه يك فرسخ در يك فرسخ وسعت‌

---

جلد 4 صفحه 144

داشت جاى داشتند و باد آنرا حركت ميداد و در كنار آن وادى كه از اراضى شام يا طائف باختلاف اقوال بود ميخواستند پياده شوند و آن مور متوجه شد و اين سخن را گفت و حضرت شنيد و او را احضار كرد و فرمود مگر نميدانى من پيغمبرم و بموجودى ظلم نميكنم كه اين سخن را گفتى عرض كرد ميدانم ولى منهم پادشاه اينهايم بايد ملاحظه حال آنها را بنمايم كه بدون اختيار شما پايمال نشوند فرمود لشكريان من در هوا سير ميكردند و بر بساط خودشان جاى داشتند و بشما كارى نداشتند عرض كرد ميخواستم زينت و حشمت تو را نه بينند تا از ياد خدا غافل و بجمال دنيا مغرور نشوند بعد عرض كرد ميدانى خدا چرا باد را مأمور نقل بساط تو فرمود نه ملائكه را حضرت فرمود نميدانم مور عرضه داشت براى آنكه بدانى اعتبار بساط سلطنت تو بر باد است و مانند باد مى‌آيد و ميرود و در آنوقت حضرت متوجه بشكر خدا براى ادامه نعمت و اعمال صالحه براى آخرت گرديد و عرضه داشت بار الها بازدار مرا از هر امرى غير از شكر خود و وادار مرا تا شكر گزارى نمايم از نعمت علم و نبوت و سلطنت كه بمن و پدرم انعام فرمودى و نعمتهائى كه بمادرم كرم كردى كه نعمت بمن بوده و تا آنكه بجا آورم كار نيكى را كه مورد پسند و خوشنودى تو باشد چون توفيق بعمل خير هم بايد از جانب تو باشد و داخل كن برحمت خود مرا در زمره بندگان صالح خود مانند ابراهيم و اسمعيل و اسحق و يعقوب و داود پدرانم و ساير بزرگان و در بهشت با ايشان محشور فرما در حديث است كه نعمت وحشى و فرارى است آنرا بشكر خود در بند كنيد و نگهدارى نمائيد و در بصائر از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه سليمان عليه السّلام داراى اسم اكبر خدا بود كه وقتى به آن اسم طلب مينمود عطا ميشد و چون دعا ميكرد باجابت ميرسيد و اگر او در چنين روزى بود محتاج بما ميشد و اخبار در فضيلت آن ذوات مقدّسه بر انبياء عظام غير از حضرت ختمى مرتبت بسيار است و آنكه آنها در مشكلات باهل بيت اطهار توسل ميجستند.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

فَتَبَسَّم‌َ ضاحِكاً مِن‌ قَولِها وَ قال‌َ رَب‌ِّ أَوزِعنِي‌ أَن‌ أَشكُرَ نِعمَتَك‌َ الَّتِي‌ أَنعَمت‌َ عَلَي‌َّ وَ عَلي‌ والِدَي‌َّ وَ أَن‌ أَعمَل‌َ صالِحاً تَرضاه‌ُ وَ أَدخِلنِي‌ بِرَحمَتِك‌َ فِي‌ عِبادِك‌َ الصّالِحِين‌َ «19»

‌پس‌ حضرت‌ سليمان‌ تبسم‌ كرد خنده ضعيفي‌ ‌از‌ قول‌ ‌آن‌ نمله‌ و عرض‌ كرد:

پروردگار ‌من‌ توفيق‌ ده‌ اينكه‌ شكر كنم‌ نعمت‌ تو ‌را‌ ‌آن‌ نعمتي‌ ‌که‌ بمن‌ انعام‌ فرموده‌اي‌ و ‌بر‌ والدين‌ ‌من‌ و اينكه‌ عمل‌ صالح‌ ‌که‌ موجب‌ رضا و خشنودي‌ تو ‌باشد‌ بجا آورم‌ و مرا برحمت‌ ‌خود‌ داخل‌ فرما ‌در‌ بندگان‌ صالح‌ ‌خود‌ و مرا جزو ‌آنها‌ قرار ده‌.

سؤال‌: مسلم‌ ‌بين‌ تمام‌ مسلمين‌ و نصوص‌ قرآن‌ ‌است‌ ‌که‌ پيغمبر اسلام‌ ‌در‌ جميع‌ شئون‌ افضل‌ ‌از‌ تمام‌ انبياء ‌بود‌ و همچنين‌ مسلم‌ ‌بين‌ شيعه‌ و نصوص‌ اخبار متواتره‌ ‌است‌ ‌که‌ ائمه‌ اطهار ‌بعد‌ ‌از‌ ‌رسول‌ محترم‌ افضل‌ ‌از‌ جميع‌ انبياء بودند چرا همچه‌ مقام‌ و سلطنتي‌ بآنها عنايت‌ نشده‌!

جلد 14 - صفحه 123

جواب‌: فرق‌ ‌اينکه‌ مقام‌ بآنها عنايت‌ ‌شده‌ لكن‌ چون‌ مأمور بدعوت‌ بودند و مخصوصا ضعفاء قوم‌، و دنيا ‌در‌ نظر ‌آنها‌ پست‌تر ‌از‌ گوشت‌ گنديده‌ ‌بود‌ قبول‌ نميكردند و اظهار نمينمودند لكن‌ گاهگاهي‌ نشان‌ ميدادند. ‌اگر‌ حضرت‌ سليمان‌ غدوها شهر و رواحها شهر پيغمبر ‌در‌ ليلة المعراج‌ ‌تا‌ قاب‌ قوسين‌ ‌او‌ ادني‌ رفت‌ و مراجعت‌ كرد شايد يك‌ ساعت‌ بيش‌ طول‌ نكشيد. ‌اگر‌ جنود سليمان‌، جن‌ و انس‌ و طير بودند جنود حضرت‌ رسالت‌ ملائكه‌ بودند، ‌که‌ ميفرمايد وَ أَنزَل‌َ جُنُوداً لَم‌ تَرَوها (توبه‌ ‌آيه‌ 26) سنگ‌ ريزه‌ ‌در‌ كف‌ مباركش‌ شهادت‌ ميداد سوسمار شهادت‌ داد شتر شاهزاده‌ خراساني‌ ‌با‌ پيغمبر تكلم‌ كرد و خبر قتل‌ صاحبش‌ ‌را‌ داد و تمام‌ اشجار و جمادات‌ ‌در‌ تحت‌ فرمانش‌ بودند و ائمه‌ اطهار ‌در‌ طرفة العين‌ حضرت‌ رضا ‌از‌ مدينه‌ ‌در‌ زندان‌ بغداد آمد حضرت‌ جواد طرفة العين‌ ‌از‌ مدينه‌ بخراسان‌ آمد امروز حضرت‌ بقية اللّه‌ ‌در‌ تمام‌ مجالس‌ حاضر و ناظر ‌است‌. حضرت‌ ابا ‌عبد‌ اللّه‌ ‌از‌ مدينه‌ دست‌ دراز ميكند قبضه‌ خاكي‌ ‌از‌ گودال‌ قتلگاه‌ بدست‌ ام‌ السلمه‌ ميدهد خبر ‌از‌ آينده‌ ميدهد. امير المؤمنين‌ ‌تا‌ زير عرش‌ ‌را‌ مي‌بيند ‌که‌ جبرئيل‌ نيست‌ ميفرمايد تو جبرئيلي‌ و صدها ديگر ‌از‌ امثال‌ اينها.

(فَتَبَسَّم‌َ ضاحِكاً مِن‌ قَولِها) خنده‌ قهقهه‌ و بلند مذموم‌ ‌است‌ لكن‌ تبسم‌ ممدوح‌ ‌است‌ بخصوص‌ ‌در‌ صورت‌ مؤمنين‌ بايد ‌با‌ چهره باز و حال‌ تبسم‌ و خرمي‌ نگاه‌ كرد.

(وَ قال‌َ رَب‌ِّ أَوزِعنِي‌ أَن‌ أَشكُرَ نِعمَتَك‌َ) الهام‌ و توفيق‌ شكر گذاري‌ بمن‌ عنايت‌ فرما ‌که‌ فرمود اعمَلُوا آل‌َ داوُدَ شُكراً وَ قَلِيل‌ٌ مِن‌ عِبادِي‌َ الشَّكُورُ (سبأ ‌آيه‌ 13) و شكر نعمت‌ وجوب‌ عقلي‌ دارد و كفران‌ نعمت‌ مورث‌ عذاب‌ ‌است‌ لَئِن‌ شَكَرتُم‌ لَأَزِيدَنَّكُم‌ وَ لَئِن‌ كَفَرتُم‌ إِن‌َّ عَذابِي‌ لَشَدِيدٌ (ابراهيم‌ ‌آيه‌ 7).

(الَّتِي‌ أَنعَمت‌َ عَلَي‌َّ) مقام‌ نبوت‌ و سلطنت‌ و ساير نعم‌ مذكوره‌.

(وَ عَلي‌ والِدَي‌َّ) اما ‌علي‌ والده‌ داود معلوم‌ چنان‌ ‌که‌ گذشت‌ و اما ‌علي‌ والدته‌ همچه‌ شوهري‌ مثل‌ داود و همچه‌ فرزندي‌ مثل‌ سليمان‌ و چه‌ بسيار ‌از‌ انبياء ‌در‌ بني‌ اسرائيل‌ ‌از‌ نسل‌ ‌او‌ بودند‌-‌ البته‌ شكرگزار ميشود و سليمان‌ همچه‌ پدر و مادري‌ دارد بايد شكر الهي‌ بجا آورد.

جلد 14 - صفحه 124

(وَ أَن‌ أَعمَل‌َ صالِحاً تَرضاه‌ُ) عمل‌ صالحي‌ ‌که‌ موجب‌ رضاي‌ الهي‌ ‌باشد‌ ‌هر‌ عبادتي‌ ‌که‌ جميع‌ شرائط قبول‌ ‌را‌ دارا ‌باشد‌ موجب‌ رضاي‌ الهي‌ ميشود و صاحب‌ نفس‌ مطمئنه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ميفرمايد:

يا أَيَّتُهَا النَّفس‌ُ المُطمَئِنَّةُ ارجِعِي‌ إِلي‌ رَبِّك‌ِ راضِيَةً مَرضِيَّةً فَادخُلِي‌ فِي‌ عِبادِي‌ وَ ادخُلِي‌ جَنَّتِي‌ (فجر ‌آيه‌ 28).

(وَ أَدخِلنِي‌ بِرَحمَتِك‌َ فِي‌ عِبادِك‌َ الصّالِحِين‌َ) گفتند مراد انبياء بودند لكن‌ مسلما حضرت‌ سليمان‌ داخل‌ انبياء ‌بود‌ ‌اينکه‌ دعا ‌بعد‌ ‌از‌ مقام‌ نبوت‌ ‌است‌ و ميتوان‌ ‌گفت‌ منظورش‌ حشر ‌با‌ ‌محمّد‌ و آل‌ ‌باشد‌ ‌صلي‌ اللّه‌ ‌عليهم‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 19)- «سلیمان از شنیدن این سخن مورچه تبسم کرد و خندید» (فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها).

در اینجا سلیمان رو به درگاه خدا کرد و چند تقاضا نمود.

نخست این که: «عرضه داشت: پروردگارا! راه و رسم شکر نعمتهایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته‌ای به من الهام فرما» (وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ).

تا بتوانم با بسیج همه نیروهایم این همه نعمتهای عظیم را در راهی که تو فرمان داده‌ای و مایه خشنودی توست به کار گیرم و از مسیر حق منحرف نگردم.

دیگر این که مرا موفق دار «تا عمل صالحی به جای آورم که تو از آن خشنود می‌شوی» (وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ).

و بالاخره سومین تقاضایش این بود که عرضه داشت: پروردگارا! «مرا به رحمتت در زمره بندگان صالحت داخل گردان» (وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ).

یعنی هدف نهایی به دست آوردن قدرت، انجام عمل صالح است و عمل صالح نیز مقدمه‌ای است برای جلب خشنودی و رضای خدا که هدف نهایی است.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - تبسم سلیمان از سخنان مورچه (فتبسّم ضاحکًا من قولها)

۲ - تبسم، خنده پیامبران (فتبسّم ضاحکًا من قولها) «ضاحکاً» حال براى ضمیر فاعل در «تبسّم» و «من قولها» متعلق به «ضاحکاً» است; یعنى، تبسم کرد در حالى که از سخن مورچه خنده اش گرفته بود. مقصود این است که سلیمان با این که از سخن مورچه خنده اش گرفته بود، با صداى بلند خنده نکرد; بلکه تنها تبسم نمود.

۳ - سلیمان(ع)، قادر به شنیدن صداى مورچگان و فهم زبان آنها (فتبسّم ضاحکًا من قولها)

۴ - خشنودى سلیمان از آگاهى به زبان مورچگان و سپاس گزارى او به درگاه خدا (فتبسّم ضاحکًا من قولها و قال ربّ أوزعنى أن أشکر)

۵ - دعاى سلیمان در طلب توفیق از پروردگار براى شکر نعمت هایش (نعمت دانش و قدرت) (و لقد ءاتینا داود و سلیمن علمًا... و قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک) «إیزاع» (مصدر «أوزع») مرادف «الهام» است; یعنى، پروردگارا در دلم افکن تا شکر نعمتت را به جا آورم.

۶ - توجه سلیمان به خدایى بودن نعمت هاى عطا شده به او و پدر و مادرش (أن أشکر نعمتک التى أنعمت علىّ و على ولدىّ)

۷ - لزوم سپاس گزارى به درگاه خدا به خاطر نعمت هایش (ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک)

۸ - علم و قدرت، دو نعمت بزرگ الهى و درخور شکر و سپاس (و لقد ءاتینا داود و سلیمن علمًا... و أوتینا من کلّ شىء... و قال ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک)

۹ - شکرگزارى و بندگى به درگاه خدا، نیازمند امداد الهى (ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک)

۱۰ - پدر و مادر سلیمان، برخوردار از نعمت هاى ویژه الهى (نعمتک التى أنعمت علىّ و على ولدىّ)

۱۱ - لزوم سپاس گزارى انسان به درگاه خدا به خاطر نعمت هاى عطا شده از سوى او به پدر و مادرش (ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک التى أنعمت علىّ و على ولدىّ)

۱۲ - تأثیر مثبت و سازنده برخوردارى پدر و مادر از نعمت هاى الهى در سعادت و سرنوشت فرزندان (ربّ أوزعنى أن أشکر نعمتک ... و على ولدىّ) شکر و سپاس حضرت سلیمان(ع) به خاطر برخوردار بودن پدر و مادرش از نعمت هاى الهى، گویاى این حقیقت است که این برخوردارى در سعادت و سرنوشت او مؤثر بوده است.

۱۳ - دعاى سلیمان به درگاه الهى براى توفیق در انجام عمل صالح و جلب خشنودى خدا (و أن أعمل صلحًا ترضه)

۱۴ - لزوم به کارگیرى علم و قدرت، در مسیر صلاح و سازندگى و جلب رضایت خداوند (و لقد ءاتینا داود۰ و سلیمن علمًا ... و أوتینا من کلّ شىء... و أن أعمل صلحًا ترضه)

۱۵ - جلب رضا و خشنودى خدا، آرمان مردان الهى (و أن أعمل صلحًا ترضه)

۱۶ - اهمیت ریشه داشتن صلاح و شایستگى در روح و سرشت آدمى و نه صرفاً ظهور سطحى آن در کردار (و أن أعمل صلحًا ترضه) قید «ترضاه» نشان مى دهد که هر عمل نیکى صرفاً به دلیل نیک بودن ارزشمند نیست; بلکه عمل صالح، آن گاه ارزش پیدا مى کند که مورد پسند خداوند قرار گیرد و آن در صورتى است که صلاح و شایستگى در ژرفاى وجود آدمى راه یابد و او عمل را صرفاً براى رضاى خدا انجام دهد.

۱۷ - عمل صالح و جلب رضاى الهى، نمود بارز شکر نعمت هاى او (أن أشکر نعمتک ... و أن أعمل صلحًا ترضه) عبارت «و أن أعمل...» مى تواند عطف تفسیرى براى «أن أشکر نعمتک» باشد; یعنى، پروردگارا به من شکر نعمتت (انجام عمل صالح) را الهام فرما.

۱۸ - دعاى سلیمان به درگاه خدا، براى قرار گرفتن در زمره بندگان صالح (و أدخلنى برحمتک فى عبادک الصلحین)

۱۹ - عبودیت و بندگى خدا، شرف و مقامى والا در بینش سلیمان(ع) (و أدخلنى برحمتک فى عبادک الصلحین)

۲۰ - قرار گرفتن در زمره صالحان، منوط به عمل نیک و رحمت ویژه الهى (و أن أعمل صلحًا ترضه وأدخلنى برحمتک فى عبادک الصلحین)

۲۱ - مقام بندگان صالح، بالاترین جایگاه کمالى انسان (أن أشکر نعمتک ... و أن أعمل صلحًا... و أدخلنى برحمتک فى عبادک الصلحین) برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که سلیمان(ع) مقام «عباد صالح» را به عنوان آخرین و عالى ترین آرزوى خود مطرح کرده است.

۲۲ - نیاز همه انسان ها حتى پیامبران، به دعا براى کسب توفیق از درگاه خدا (و قال ربّ أوزعنى أن أشکر ... و أن أعمل صلحًا ترضیه و أدخلنى)

۲۳ - شکوه و اقتدار مادى، رنگ باخته و غیرقابل اتکا در مقایسه با مقام صالحان، در نزد مردان الهى (و أدخلنى برحمتک فى عبادک الصلحین) برداشت یاد شده مبتنى بر این نکته است که سلیمان(ع) با داشتن همه امکانات، باز آرزوى مقام صالحان را داشت.

روایات و احادیث

۲۴ - «عن جعفربن محمد(ع) قال: لما قالت النملة «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم...» حملت الریح صوت النملة إلى سلیمان(ع)...; از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: هنگامى که آن مورچه [به سایر مورچگان] گفت: «یا أیّها النمل ادخلوا مساکنکم...» باد صداى آن مورچه را به سلیمان رسانید...».

موضوعات مرتبط

• ارزشها :۲۱
• اصلاح: اهمیت تعمیق اصلاح ۱۶; زمینه اصلاح ۱۴
• امکانات مادى: بى ارزشى امکانات مادى ۲۳
• انبیا: تبسم انبیا ۲; روش خنده انبیا ۲
• انسان: نیازهاى معنوى انسان ۲۲
• اولیاءالله: آرزوى اولیاءالله ۱۵; بینش اولیاءالله ۲۳
• بندگان خدا: مقامات بندگان خدا ۲۱
• خدا: آثار امدادهاى خدا ۹; آثار رحمت خدا ۲۰; آثار رضایت خدا ۱۷; اهمیت رضایت خدا ۱۵; درخواست رضایت خدا ۱۳; زمینه رضایت خدا ۱۴
• سلیمان(ع): بینش سلیمان(ع) ۶، ۱۹; تبسم سلیمان(ع) ۱; تکلم ملکه مورچگان قصه سلیمان(ع) ۲۴; دعاى سلیمان(ع) ۵، ۱۳، ۱۸; سرور سلیمان(ع) ۴; شکرگزارى سلیمان(ع) ۴; علم سلیمان(ع) ۳، ۴; قصه سلیمان(ع) ۱، ۴، ۲۴; نعمتهاى سلیمان(ع) ۶; نعمتهاى والدین سلیمان(ع) ۶، ۱۰
• شکر: اهمیت شکر نعمت ۷; توفیق شکر نعمت ۵; زمینه شکر ۹; شکر نعمت ۸، ۱۱; نشانه هاى شکر نعمت ۱۷
• صالحان: ارزش مقامات صالحان ۲۳; درخواست مقامات صالحان۱۸; زمینه مقامات صالحان ۲۰; مقامات صالحان ۲۱
• عبودیت: درخواست عبودیت ۱۸; زمینه عبودیت ۹; مقام عبودیت ۱۹
• علم: کیفیت استفاده از علم ۱۴
• عمل صالح: آثار عمل صالح ۱۷، ۲۰; درخواست عمل صالح ۱۳
• فرزند: عوامل سعادت فرزند ۱۲
• قدرت: کیفیت استفاده از قدرت ۱۴
• مورچگان: تکلم مورچگان ۳، ۴
• نعمت: مراتب نعمت ۸; مشمولان نعمت ۱۰; منشأ نعمت ۶; نعمت علم ۸; نعمت قدرت ۸
• نیازها: نیاز به دعا ۲۲
• والدین: شکر نعمتهاى والدین ۱۱; نقش نعمتهاى والدین ۱۲