الأنعام ٤٣

فَلَوْ لاَ إِذْ جَاءَهُمْ‌ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَ لٰکِنْ‌ قَسَتْ‌ قُلُوبُهُمْ‌ وَ زَيَّنَ‌ لَهُمُ‌ الشَّيْطَانُ‌ مَا کَانُوا يَعْمَلُونَ‌

کپی متن آیه
فَلَوْ لاَ إِذْ جَاءَهُمْ‌ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَ لٰکِنْ‌ قَسَتْ‌ قُلُوبُهُمْ‌ وَ زَيَّنَ‌ لَهُمُ‌ الشَّيْطَانُ‌ مَا کَانُوا يَعْمَلُونَ‌

ترجمه

چرا هنگامی که مجازات ما به آنان رسید، (خضوع نکردند و) تسلیم نشدند؟! بلکه دلهای آنها قساوت پیدا کرد؛ و شیطان، هر کاری را که می‌کردند، در نظرشان زینت داد!

پس چرا هنگامى كه عذاب ما به سراغشان آمد زارى و خاكسارى نكردند، بلكه دل‌هاشان سخت شد و شيطان كارهايى را كه مى‌كردند در نظرشان بياراست

پس چرا هنگامى كه عذاب ما به آنان رسيد تضرّع نكردند؟ ولى [حقيقت اين است كه‌] دلهايشان سخت شده، و شيطان آنچه را انجام مى‌دادند برايشان آراسته است.

-پس چرا وقتی که بلای ما به آنها رسید تضرّع و زاری نکردند (تا نجات یابند)؟ ولی (بدین سبب که نکردند) دلهاشان را قساوت فرا گرفت و شیطان کردار زشت آنان را در نظرشان زیبا نمود.

پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید، فروتنی و زاری نکردند؟ بلکه دل هایشان سخت شد و شیطان، اعمال ناپسندی که همواره مرتکب می شدند در نظرشان آراست.

پس چرا هنگامى كه عذاب ما به آنها رسيد زارى نكردند؟ زيرا دلهايشان را قساوت فراگرفته و شيطان اعمالشان را در نظرشان آراسته بود.

پس چرا هنگامی که عذاب ما به سراغشان آمد زاری و خاکساری نکردند؟ زیرا دلهایشان سخت شده و شیطان کار و کردارشان را در نظرشان آراسته بود

پس چرا هنگامى كه عذاب ما به آنها رسيد زارى نكردند؟! بلكه دلهايشان سخت شد و شيطان كارهاشان را در نظرشان بياراست.

آنان چرا نباید هنگامی که به عذاب ما گرفتار می‌آیند، خشوع و خضوع کنند (و بیدار شوند و اندرز گیرند و با تضرّع و زاری دست دعا به سوی باری بلند کنند و آمرزش خواهند؟) ولی دلهایشان سخت شده است و (نرود میخ آهنین بر سنگ! و علاوه از قساوت قلب) اهریمن (هم) اعمالی را که انجام می‌دهند برایشان آراسته و پیراسته است.

پس چرا هنگامی که عذاب ما به آنان رسید تضرّع نکردند؟ ولی (حقیقت این است که) دل‌هایشان سخت شده و شیطان آنچه را انجام می‌داده‌اند برایشان آراسته است

چرا هنگامی که بیامدشان خشم ما زاری نکردند لیکن سنگین شد دلهای آنان و آراست برای ایشان شیطان آنچه را بودند عمل می‌کردند

If only, when Our calamity came upon them, they humbled themselves. But their hearts hardened, and Satan made their deeds appear good to them.

ترتیل:

ترجمه:

الأنعام ٤٢	آیه ٤٣	الأنعام ٤٤
سوره : سوره الأنعام نزول : ٦ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٧ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«بَأْس»: قوّت و شدّت. در اینجا مراد عذاب است (نگا: انعام / اعراف / ). «قَسَتْ»: قساوت پیدا کرد. سخت و سنگین شد.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ لَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ‌ بِالْعَذَابِ‌... (۱)

تفسیر

---

• آيات ۵۵ - ۳۷، سوره انعام
• سبب اينكه مشركين به منظور عاجز ساختن پيامبر (ص ) درخواست معجزه از او كردندجهل به دو امر بوده است .
• وجه اشتراكى كه بين انسان و حيوانات ديگر وجود دارد و موجب تشابه انسان و حيوانات ديگر در مساءله (( حشر )) و بازگشت به خدا مى باشد، داشتن شعور است .
• پاسخ به چند سؤ ال در مورد حشر حيوانات غير انسانى و حشرامثال آسمانها و زمين و آفتاب و ماه و...
• تاءمل و دقت در (( مختار )) بودن بود و حالات نفسانيه اى كه به وسيله آن افعال اختيارى خود را انجام مى دهد.
• اختلاف فاحشى كه در مبادى (( اختيار )) و اسباب آن در انسان وجود دارد.
• مى توان گفت حيوانات هم تا اندازه اى مختار هستند و احتمالا به تكاليفى مناسب با افق فهم و اختيارشان مكلف هستند.
• چند احتمال در معناى (( كتاب )) در (( ما فرطنا فى الكتاب من شى ء )) .
• سخنان نادرستى كه در معناى آيه مربوط به (( امت بودن )) و (( محشور شدن )) حيوانات غير انسانى گفته شده است .
• نكته اى كه در توصيف مشركين به گنگى و كورى و كرى ، گاه به وصل و گاه به فصل ، وجود دارد.
• در شدائد و سختى ها، روى آوردن به خدا از فطريات بشر است .
• نكاتى چند كه از توضيحات قبلى روشن گرديد.
• بيان عدم منافات آيه مورد بحث با: (( و ما دعا الكافرين الا فىضلال )) .
• ابتلاء امم قبل از امت اسلام به (( باءساء )) و (( ضراء )) ، تا شايد در برابر خدا سرفرود آورند.
• تا زمانى كه شدت باءسا و ضراء باعث انقطاع از اسباب ظاهرى نشود فطرت توحيدىانسان مشرك بروز نمى كند.
• فساد اين گفتار كه امم سابق حتى در شدائد اضطرارآور زير بار توحيد نرفته اند!
• احتياج عليه مشركين به عجز شركاى ادعائى و بت هايشان از هردخل و تصرفى در عالم .
• مشركين ، همان ستمكارانند و جز به خاطر ظلمشان غذاب نمى شوند.
• مراد از: (( خزائن الله )) .
• مراد از نفى علم غيب (( و لا اعلم الغيب )) از لسان پيامبر (ص ).
• جمله : (( و لا اقول لكم انى ملك )) تعبير ديگرى است از: (( انما انا بشر مثلكم )) .
• فرق بين پيامبر(ص ) و ديگر مردمان ، مانند فرق بينا و نابينا است .
• وجه اينكه در جمله : (( و ليس لهم من دونه ولى و لا شفيع )) شفاعت ، بدون استثناء، نفىشده است .
• معناى جمله : (( و انذر به الذين يخافون ان يحشروا )) با توجه به اينكه مشركين موردخطاب در سوره انعام ، معتقد به حشر نبوده اند.
• برحذر داشتن رسول خدا(ص ) از راندن مؤ منين فقير، كه خواست امتياز طلب هاى ثروتمندبود.
• نظر راغب اصفهانى در مورد معناى (( وجه )) در: (( وجه الله )) ، (( وجه ربك )) وامثال آن .
• مراد از (( وجه الله )) ذات خدا نيست ، بلكه هر چيزى كه به خدا انتساب دارد و نيز آنچه كه بنده از خداى خود انتظار دارد، وجه خدا مى باشد.
• معناى جمله : (( ما عليك من حسابهم من شى ء و ما من حسابك من شى ء )) .
• فاصله طبقاتى بين مردم امتحانى الهى است .
• كرامت و عزت ، با شكر كه همانا توحيد است همراه مى باشد و تفاوت هاى مادى ، امتحان است .
• چند روايت درباره توبه كه از آيه : (( و اذا جائك الذين يؤ منون ... )) استفاده مى شود.
• چند روايت درباره (( قدريه )) و توضيحى در مورد حديث معروف : (( قدريه مجوس اين امت است )) .
• چند روايت در مورد سنت (( املاء )) و (( استدراج )) و مهلت دادن خداوند به كفار در دنيا.
• رواياتى پيرامون درخواست اشراف و اغنياء از پيامبر(ص ) كه فقراء را از خود دور كند،و نهى خداوند از اين عمل .
• توضيحى درباره روش تطبيق ، در تفسير آيات قرآن و روايات شاءن نزول ، و اشاره به اينكه اين روايات ، قابل اعتماد نيستند.

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ «43»

پس چرا هنگامى كه ناگوارى‌هاى ما به آنان رسيد، توبه و زارى نكردند؟

آرى (حقيقت آن است كه) دل‌هاى آنان سنگ و سخت شده و شيطان كارهايى را كه مى‌كردند، برايشان زيبا جلوه داده است.

پیام ها

1- تضرّع به درگاه خداوند، سبب رشد و قرب به او و ترك آن نشانه‌ى سنگدلى و فريفتگى است. فَلَوْ لا ... تَضَرَّعُوا

2- انسان فطرتاً زيبايى را دوست دارد تا آنجا كه شيطان نيز از همين غريزه، او را اغفال مى‌كند. «زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ»

3- براى افراد لجوج، نه تبليغ مؤثّر است، نه تنبيه. «قَسَتْ قُلُوبُهُمْ»

4- ريشه‌ى غرور و ترك تضرّع، مفتون شدن به تزيينات شيطانى است. فَلَوْ لا ... تَضَرَّعُوا ... زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ‌

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (43)

فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا: پس چرا وقتى كه آمد ايشان را عذاب ما تَضَرَّعُوا زارى نكردند و روى تضرع و تذلل به درگاه ما نياوردند، كه اگر تضرع كردندى بلا از آنها مندفع شدى‌ وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ‌: و لكن سخت شده بود دلهاى آنها و ترك تضرع و زارى و عدم تنبه، از قساوت قلب است‌ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ‌: و

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 269

آراسته و زينت داد براى ايشان شيطان به وسوسه و اغراء به معصيت آنچه در آن بودند از لذت عاجله‌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ‌: آنچه بودند كه عمل مى‌كردند. اين استدراك است در معنى و بيان صارف آنها از تضرع و تنبه.

تنبيه- آيه دلالت دارد بر آنكه موجب قساوت قلب، عجب به اعمال بود كه شيطان تزيين نمود در نظر آنان، لذا ترك تضرع و انابه و توبه نمودند.

نهج البلاغه- قال عليه السّلام و لو انّ النّاس حين تنزل بهم النّقم و تزول عنهم النّعم فزعوا الى ربّهم بصدق من نيّاتهم و وله من قلوبهم لردّ عليهم كلّ شارد و اصلح لهم كلّ فاسد «1». حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد: اگر بدرستى كه مردم در حين نزول نقمت و زوال نعمت، فزع كنند بسوى پروردگار خود به صدق نيتشان و سرگشتگى قلوبشان، هر آينه رد شود بر ايشان هر رميده شده، و اصلاح فرمايد براى ايشان هر فاسدى را.

تتمه- يكى از صفات مهلكه، عجب است. چنانچه در حديث وارد شده:

ثلث مهلكات: شحّ مطاع و هوى متّبع و اعجاب المرء بنفسه. «2» سه چيز از مهلكات است: 1- بخلى كه اطاعت شود 2- هوى كه پيروى شود 3- باليدن شخص به خود.

مروى است كه روزى حضرت موسى عليه السّلام نشسته شيطان وارد شد، و بر او برنسى‌ «3» رنگارنگ بود. چون نزديك حضرت رسيد برنس را كند و ايستاد و سلام كرد. حضرت پرسيد: كيستى؟ گفت: ابليس، آمدم سلام بر تو كنم به سبب مرتبه عظيم كه نزد خدا دارى. حضرت پرسيد: اين برنس چيست؟ گفت:

اين را به جهت آن دارم كه قلوب فرزندان آدم را به سوى خود كشم. حضرت موسى عليه السّلام گفت: كدام گناه است چون بنى آدم مرتكب آن شد تو بر آن غالب شوى؟ گفت: هر وقت عجب به خود نمايد و طاعت خود را به نظر آورد و

---

«1» نهج البلاغه، خطبه 176.

«2» خصال صدوق، باب الثلاثه، صفحه 84، حديث 10 و 11 و 12.

«3» برنس كلاه دراز.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 270

گناهش را حقير داند. «1»

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (43)

ترجمه‌

پس چرا چون آمد ايشانرا سختى ما تضرّع ننمودند ولى سخت شد دلهاى ايشان و آرايش داد از براى آنها شيطان آنچه را بودند كه بجا مى‌آوردند.

تفسير

نزول بلا مقتضى تضرّع و زارى و توبه و انابه است ولى گاهى ميشود بقدرى قلب قساوت پيدا كرده و نفس متوّغل در معصيت و شهوت شده و شيطان جلوه داده است لذّات فانيه دنيا را در نظر اهل دنيا و مغرور نموده است آنها را بخود پسندى و نخوت و سركشى كه در آن حال هم متوجّه بحق نميشوند و دفع بلا را از خداى نمى‌خواهند با آنكه در آنحال هم اگر با خلوص نيّت رو بخدا بروند و تضرّع و زارى نمايند اگر نعمتى از دست آنها رفته باشد خدا بآنها برمى‌گرداند و اگر نقمتى بآنها روى آورده باشد از ايشان دفع ميفرمايد چنانچه در نهج البلاغه بيان فرموده است و حاصل اين آيه ملامت مبتلايان است بر ترك تضرّع و بيان علّت آن بنحويكه ذكر شد ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

فَلَو لا إِذ جاءَهُم‌ بَأسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِن‌ قَسَت‌ قُلُوبُهُم‌ وَ زَيَّن‌َ لَهُم‌ُ الشَّيطان‌ُ ما كانُوا يَعمَلُون‌َ (43)

‌پس‌ چرا زماني‌ ‌که‌ آمد بأس‌ ‌ما تضرّع‌ نكردند ولي‌ علت‌ عدم‌ تضرّع‌ ‌آنها‌ قساوت‌ قلوب‌ ‌آنها‌ و زينت‌ دادن‌ شيطان‌ اعمال‌ زشت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌در‌ نظر ‌آنها‌ ‌است‌.

تأثير شي‌ء ‌در‌ شي‌ء منوط بدو چيز ‌است‌ يكي‌ بايد مؤثّر تام‌ الفاعلية ‌باشد‌ ‌از‌ وجود مقتضي‌ و اجتماع‌ جميع‌ شرائط تأثير و متأثر تام‌ القابلية ‌از‌ وجود شرائط تأثر و فقدان‌ موانع‌ و ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ بهر دو امر اشاره‌ دارد اما ‌از‌ طرف‌ فاعل‌ اقتضاء تام‌ ‌است‌ ارسال‌ رسل‌ و شرائط تأثير ابتلاء ببأساء و ضرّاء لذا بنحو تعجب‌ ميفرمايد فَلَو لا إِذ جاءَهُم‌ بَأسُنا تَضَرَّعُوا زيرا اسباب‌ تضرّع‌ و توجّه‌ بحق‌ و ايمان‌ و اطاعت‌ رسل‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهتي‌ تمام‌ ‌است‌ ‌پس‌ كانّه‌ قائلي‌ ميگويد ‌پس‌ چرا تأثير نميكند و تضرّع‌ نميكنند جواب‌ اينكه‌ قابليت‌ تأثير ندارند بواسطه‌ قساوت‌ قلب‌ لذا ميفرمايد وَ لكِن‌ قَسَت‌ قُلُوبُهُم‌ و منشأ قساوت‌ قلب‌ بسيار ‌است‌ عناد، عصبيت‌، تقليد آباء، اخلاق‌ رذيله‌، اعمال‌ سيّئه‌ و نحو اينها و بواسطه‌ وجود موانع‌ ‌از‌ تأثير و ‌آن‌ اينست‌ ‌که‌ اعمال‌ ‌خود‌ ‌را‌ نيكو ميپندارند چنانچه‌ ميفرمايد وَ زَيَّن‌َ لَهُم‌ُ الشَّيطان‌ُ ما كانُوا يَعمَلُون‌َ چنانچه‌ ‌در‌ جاي‌ ديگر ميفرمايد قُل‌ هَل‌ نُنَبِّئُكُم‌ بِالأَخسَرِين‌َ أَعمالًا الَّذِين‌َ ضَل‌َّ سَعيُهُم‌ فِي‌ الحَياةِ الدُّنيا وَ هُم‌ يَحسَبُون‌َ أَنَّهُم‌ يُحسِنُون‌َ صُنعاً كهف‌ ‌آيه‌ 103 و 104، و ‌در‌ حديث‌ نبوي‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌است‌ ‌که‌ بسلمان‌ فرمود ‌در‌ آخر الزمان‌ امر بمعروف‌ و نهي‌ ‌از‌ منكر نميكنند بلكه‌ امر بمنكر و نهي‌ ‌از‌ معروف‌ مينمايند بلكه‌ معروف‌ ‌در‌ نظر ‌آنها‌ منكر و منكر ‌در‌ نظر ‌آنها‌ معروف‌ ميشود.

67

برگزیده تفسیر نمونه

---

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- آدمى موظف به تضرع و کرنش در برابر خداوند جهان است. (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا)

۲- تضرع نکردن مردم به درگاه خداوند، حتى در شداید و سختیها، امرى شگفت و سزاوار سرزنش (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا)

۳- خداوند، زمینه ساز تضرع انسانها به درگاه او (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا)

۴- سنگدلى، مانع تضرع به درگاه خداوند، حتى در شداید و سختیها (فلولا ... و لکن قست قلوبهم)

۵- سنگدلى، موجب هدایت ناپذیرى و اجابت نکردن دعوت انبیا (و لقد أرسلنا ... فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا و لکن قست قلوبهم)

۶- شیطان اعمال ناروا و ناپسند آدمى را زیبا جلوه مى دهد. (و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون)

۷- زیبا دیدن کردارهاى زشت، مانع تضرع آدمى به درگاه خداوند، حتى در شداید است. (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا و لکن قست قلوبهم و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون)

۸- زیبا پنداشتن اعمال زشت، موجب هدایت ناپذیرى و اجابت نکردن دعوت انبیا (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا ... و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون)

۹- انسان داراى گرایش فطرى به سوى نیکیها و زیباییهاست. (و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون) حرکت انسان به دنبال شیطان، پس از زینت و زیبا جلوه دادن اعمال، بیانگر این نکته است که آدمى زیباییها را مى طلبد و خواهان حرکت به دنبال آن است. از این روست که شیطان همان زشتیها را زیبا جلوه مى دهد و آدمى را مى فریبد.

۱۰- شیطان مانع رشد و کمال و تضرع انسان به درگاه خداوند (فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا ... و زین لهم الشیطن)

۱۱- تضرع در مقابل خداوند موجب کمال و رشد انسان مى شود. (فأخذنهم بالبأساء ... لعلهم یتضرعون. فلولا إذ جاءهم بأسنا تضرعوا) از اینکه خداوند مشکلاتى پیش آورده تا انسان تضرع کند و با جمله «فلو لا ... » ترغیب به تضرع کرده است، معلوم مى شود که تضرع موجب کمال و رشد انسان مى شود.

۱۲- قساوت دل زمینه اى مناسب براى القاى تزیینات شیطان (و لکن قست قلوبهم و زین لهم الشیطن ما کانوا یعملون) جمله «زین لهم» مى تواند از قبیل عطف مسبب بر سبب باشد ; یعنى تزیین شیطان پس از قساوت دل حاصل مى گردد.

موضوعات مرتبط

• امور: شگفتخ آور ۲
• انبیا: عوامل عصیان از انبیا ۵، ۸
• انسان: ابعاد انسان ۹ ; فطرت انسان ۹ ; گرایشهاى انسان ۹ ; مسؤولیت انسان ۱
• تضرّع: آثار تضرّع ۱۱ ; اهمیت تضرّع ۱ ; زمینه تضرّع ۳ ; سرزنش عدم تضرّع ۲ ; موانع تضرّع ۴، ۷، ۱۰
• خدا: افعال خدا ۳
• رشد: عوامل رشد ۱۱ ; موانع رشد ۱۰
• سختى: آثار ابتلا به سختى ۲، ۴
• شیطان: اغواگرى شیطان ۶ ; زمینه اغواگرى شیطان ۱۲ ; نقش شیطان ۱۰
• عمل: آثار تزیین عمل ناپسند ۷ ; تزیین عمل ناپسند ۶، ۸
• قلب: آثار قساوت قلب ۴، ۵، ۱۲
• گرایشها: گرایش به خیر ۹ ; گرایش به زیبایى ۹
• هدایت: موانع هدایت ۵، ۸