المائدة ٤٨

وَ أَنْزَلْنَا إِلَيْکَ‌ الْکِتَابَ‌ بِالْحَقِ‌ مُصَدِّقاً لِمَا بَيْنَ‌ يَدَيْهِ‌ مِنَ‌ الْکِتَابِ‌ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ‌ فَاحْکُمْ‌ بَيْنَهُمْ‌ بِمَا أَنْزَلَ‌ اللَّهُ‌ وَ لاَ تَتَّبِعْ‌ أَهْوَاءَهُمْ‌ عَمَّا جَاءَکَ‌ مِنَ‌ الْحَقِ‌ لِکُلٍ‌ جَعَلْنَا مِنْکُمْ‌ شِرْعَةً وَ مِنْهَاجاً وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ‌ لَجَعَلَکُمْ‌ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لٰکِنْ‌ لِيَبْلُوَکُمْ‌ فِي‌ مَا آتَاکُمْ‌ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ‌ إِلَى‌ اللَّهِ‌ مَرْجِعُکُمْ‌ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُکُمْ‌ بِمَا کُنْتُمْ‌ فِيهِ‌ تَخْتَلِفُونَ‌

ترجمه

و این کتاب [= قرآن‌] را به حق بر تو نازل کردیم، در حالی که کتب پیشین را تصدیق می‌کند، و حافظ و نگاهبان آنهاست؛ پس بر طبق احکامی که خدا نازل کرده، در میان آنها حکم کن! از هوی و هوسهای آنان پیروی نکن! و از احکام الهی، روی مگردان! ما برای هر کدام از شما، آیین و طریقه روشنی قرار دادیم؛ و اگر خدا می‌خواست، همه شما را امت واحدی قرارمی‌داد؛ ولی خدا می‌خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید؛ (و استعدادهای مختلف شما را پرورش دهد). پس در نیکیها بر یکدیگر سبقت جویید! بازگشت همه شما، به سوی خداست؛ سپس از آنچه در آن اختلاف می‌کردید؛ به شما خبر خواهد داد.

ما اين كتاب (قرآن) را به راستى و حق بر تو نازل كرديم كه مصدق و نگهبان كتاب‌هاى پيش از خود است. پس ميان آنها بر طبق آنچه خدا نازل كرده داورى كن، و به جاى حقى كه از جانب خدا آمده از هوس‌هاى آنها پيروى مكن. ما براى هر يك از شما شريعت و راه روشنى قرار دا

و ما اين كتاب [=قرآن‌] را به حق به سوى تو فرو فرستاديم، در حالى كه تصديق‌كننده كتابهاى پيشين و حاكم بر آنهاست. پس ميان آنان بر وفق آنچه خدا نازل كرده حكم كن، و از هواهايشان [با دور شدن‌] از حقى كه به سوى تو آمده، پيروى مكن. براى هر يك از شما [امتها] شريعت و راه روشنى قرار داده‌ايم. و اگر خدا مى‌خواست شما را يك امت قرار مى‌داد، ولى [خواست‌] تا شما را در آنچه به شما داده است بيازمايد. پس در كارهاى نيك بر يكديگر سبقت گيريد. بازگشت [همه‌] شما به سوى خداست؛ آنگاه در باره آنچه در آن اختلاف مى‌كرديد آگاهتان خواهد كرد.

و ما این (قرآن عظیم) را به حق بر تو فرستادیم که تصدیق به درستی و راستی همه کتب که در برابر اوست نموده و بر حقیقت کتب آسمانی پیشین گواهی می‌دهد. پس حکم کن میان آنها به آنچه خدا فرستاد و در اثر پیروی از خواهش‌های ایشان حکم حقی که بر تو آمده وامگذار، ما برای هر قومی از شما شریعت و طریقه‌ای مقرّر داشتیم، و اگر خدا می‌خواست همه شما را یک امت می‌گردانید، و لیکن (این نکرد) تا شما را به احکامی که در کتاب خود به شما فرستاد بیازماید. پس به کارهای نیک سبقت گیرید، که بازگشت همه شما به سوی خداست و در آنچه اختلاف می‌نمایید شما را به (حقیقت) آن آگاه خواهد ساخت.

و ما این کتاب [قرآن] را به درستی و راستی به سوی تو نازل کردیم در حالی که تصدیق کننده کتاب های پیش از خود و نگهبان و گواه بر [حقّانیّت همه] آنان است؛ پس میان آنان بر طبق آنچه خدا نازل کرده است داوری کن، و [به هنگام داوری] سرپیچی از حقّی که به سوی تو آمده از هواهای نفسانی آنان پیروی مکن. برای هر یک از شما شریعت و راه روشنی قرار دادیم. و اگر خدا می خواست همه شما را امت واحدی قرار می داد، ولی می خواهد شما را در آنچه به شما داده امتحان کند؛ پس به سوی کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. بازگشت همه شما به سوی خداست؛ پس شما را به آنچه همواره درباره آن اختلاف می کردید، آگاه می کند.

و اين كتاب را به راستى بر تو نازل كرديم؛ تصديق‌كننده و حاكم بر كتابهايى است كه پيش از آن بوده‌اند. پس بر وفق آنچه خدا نازل كرده است در ميانشان حكم كن و از پى خواهشهاشان مرو تا آنچه را از حق بر تو نازل شده است واگذارى. براى هر گروهى از شما شريعت و روشى نهاديم. و اگر خدا مى‌خواست همه شما را يك امت مى‌ساخت. ولى خواست در آنچه به شما ارزانى داشته است بيازمايدتان. پس در خيرات بر يكديگر پيشى گيريد. همگى بازگشتتان به خداست تا از آنچه در آن اختلاف مى‌كرديد آگاهتان سازد.

و کتاب آسمانی [قرآن‌] را به راستی و درستی بر تو نازل کردیم که همخوان با کتابهای آسمانی پیشین و حاکم بر آنهاست، پس در میان آنان بر وفق آنچه خداوند نازل کرده است، داوری کن و به جای حق و حقیقتی که بر تو نازل شده از هوی و هوس آنان پیروی مکن برای هریک از شما راه و روشی معین داشته‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امت یگانه‌ای قرار می‌داد ولی [چنین کرد] تا شما را در آنچه به شما بخشیده است بیازماید پس به انجام خیرات بشتابید، بازگشت همگی شما به سوی خداست، آنگاه شما را به [حقیقت‌] آنچه اختلاف داشتید آگاه خواهد ساخت‌

و [اين‌] كتاب- قرآن- را براستى و درستى سوى تو فرستاديم، باوردارنده آنچه پيش آن بوده از كتاب [الهى‌] و نگاهبان بر آن، پس ميان آنان بدانچه خدا فرو فرستاده حكم كن و با روى‌گرداندن از آن حقّى كه به سوى تو آمده است از هوى و هوس آنان پيروى مكن. براى هر امّتى از شما- آدميان- راه و روشى پديد كرديم، و اگر خدا مى‌خواست شما را يك امّت مى‌ساخت و ليكن مى‌خواهد شما را در آنچه به شما داده بيازمايد، پس به نيكيها پيشى گيريد. بازگشت همه شما به خداست و شما را بدانچه در آن اختلاف مى‌كرديد آگاه خواهد كرد.

و بر تو (ای پیغمبر) کتاب (کامل و شامل قرآن) را نازل کردیم که (در همه‌ی احکام و اخبار خود) ملازم حق، و موافق و مصدّق کتابهای پیشین (آسمانی)، و شاهد (بر صحّت و سقم) و حافظ (اصول مسائل) آنها است. پس (اگر اهل کتاب از تو داوری خواستند) میان آنان بر طبق چیزی داوری کن که خدا بر تو نازل کرده است، و به خاطر پیروی از امیال و آرزوهای ایشان، از حق و حقیقتی که برای تو آمده است روی مگردان. (ای مردم!) برای هر ملّتی از شما راهی (برای رسیدن به حقائق) و برنامه‌ای (جهت بیان احکام) قرار داده‌ایم. اگر خدا می‌خواست همه‌ی شما (مردمان) را ملّت واحدی می‌کرد (و بر یک روال و یک سرشت می‌سرشت، و لذا راه و برنامه‌ی ارشادی آنان در همه‌ی امکنه و ازمنه یکی می‌شد) و امّا (خدا چنین نکرد) تا شما را در آنچه (از شرائع) به شما داده است بیازماید (و فرمانبردار یزدان و سرکش از فرمان منّان جدا و معلوم شود). پس (فرصت را دریابید و) به سوی نیکیها بشتابید (و به جای مشاجره‌ی در اختلافات به مسابقه‌ی در خیرات بپردازید و بدانید که) جملگی بازگشتتان به سوی خدا خواهد بود، و از آنچه در آن اختلاف می‌کرده‌اید آگاهتان خواهد کرد (و هر یک را برابر کردار خوب یا بد پاداش و پادافره خواهد داد).

و ما این کتاب [:قرآن] را به تمامی حقّ سوی تو فروفرستادیم، حال آنکه تصدیق‌کننده‌ی کتاب‌های پیشین برابرش و حاکم و محیط و نگهبان بر آنهاست. پس میان آنان برآنچه خدا نازل کرده حکم کن و هواهایشان را - با تجاوز از حقّی که سوی تو آمده - پیروی مکن. برای هر یک از شما (امّت‌های ولایت عزم ) شریعت و راهی روشنگر قرار داده‌ایم. و اگر خدا می‌خواست شما را (در تکوین و دین) همواره امّت واحدی قرار می‌داد، ولی همی‌خواهد شما را در آنچه به شما داده است بیازماید. پس در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت بجویید. بازگشت همه‌ی شما سوی خداست؛ پس درباره‌ی آنچه در آن اختلاف می‌کرده‌اید به خوبی خبری مهم خواهد داد.

فرستادیم بر تو کتاب را به حقّ تصدیق‌کننده آنچه پیش روی اوست از کتاب و نگهبانی بر آن پس حکم کن میان ایشان بدانچه خدا فرستاد و پیروی مکن آرزوهای ایشان را که متجاوز است از آنچه بیامده است تو را از حقّ برای هر کدام قرار دادیم راه و روشی و اگر می‌خواست خدا می‌گردانید شما را یک ملّت لیکن تا بیازماید شما را در آنچه به شما داده است پس بشتابید به سوی نیکیها به سوی خدا است بازگشت شما همگی سپس آگهی دهد شما را بدانچه بودید در آن اختلاف‌کنندگان‌

المائدة ٤٧	آیه ٤٨	المائدة ٤٩
سوره : سوره المائدة نزول : اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٥٧ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«مُهَیْمِناً»: حافظ و نگهبان. گواه و دیدبان. یعنی قرآن حافظ و شاهد کتب آسمانی پیشینیان است. نگاهدار اصول مسائل، و شاهد بر حقائق الهی و انحرافات و عقائد خرافی است. «شِرْعَةً»: شریعت. راه و روشی که خداوند برای ملّتی معیّن فرموده است (نگا: حجّ / و ، جاثیه / ). «مِنْهَاجاً»: برنامه. راه و روش. عطف (مِنْهَاجاً) بر (شِرْعَةً) از قبیل عطف تفسیر است. «إسْتَبِقُوا»: مسابقه دهید. بر همدیگر پیشی جوئید.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

شَرَعَ‌ لَکُمْ‌ مِنَ‌ الدِّينِ‌ مَا... (۲)

وَ لِکُلٍ‌ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا... (۸) إِنَّا نَحْنُ‌ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ... (۲) قُلْ‌ آمِنُوا بِهِ‌ أَوْ لاَ تُؤْمِنُوا... (۱) وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ‌ قَبْلِکَ‌ مِنْ‌... (۰) فَإِنْ‌ تَوَلَّيْتُمْ‌ فَمَا... (۱) إِنَ‌ هٰذِهِ‌ أُمَّتُکُمْ‌ أُمَّةً... (۳) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ‌ آمَنُوا کُتِبَ‌... (۲) وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي‌ کُلِ‌ أُمَّةٍ... (۵) وَ يَقُولُونَ‌ سُبْحَانَ‌ رَبِّنَا إِنْ‌... (۱)

تفسیر

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- قرآن، کتابى فرو فرستاده شده از جانب خداوند بر پیامبر(ص) (و انزلنا إلیک الکتب)

۲- قرآن، کتابى سراسر حق و پیراسته از هرگونه باطل (و انزلنا إلیک الکتب بالحق) در برداشت فوق «بالحق» حال براى «الکتب» گرفته شده است.

۳- قرآن در سیر نزولش بر پیامبر(ص)، مصون از هرگونه باطل (و انزلنا إلیک الکتب بالحق) برداشت فوق بر این مبناست که «بالحق» متعلق به «انزلنا» باشد. یعنى نزول قرآن همراه حق بوده و به هنگام نزول هیچ باطلى بدان راه نیافته است.

۴- قرآن، به صورت مکتوب و جمع آورى شده در عهد پیامبر(ص) (و انزلنا إلیک الکتب) اطلاق «کتاب» (نوشته) بر قرآن حاکى از آن است که در زمان رسول خدا(ص) به صورت مکتوب بوده است.

۵- گواهى قرآن بر راستى و درستى کتب آسمانى پیشین (تورات و انجیل) (و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً لما بین یدیه من الکتب) به دلیل آیات گذشته مراد از «ما بین یدیه من الکتب»، تورات و انجیل است.

۶- وجود قرآن، گواه راستى و درستى کتب آسمانى پیشین (و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً لما بین یدیه من الکتب) با در نظر گرفتن اینکه کتابهاى آسمانى به آمدن قرآن نوید داده بودند، لذا نزول قرآن دلیل حقانیت آنها خواهد بود.

۷- کتابهاى آسمانى و ادیان الهى، همسو و هماهنگ با یکدیگر (و ءاتینه الانجیل ... و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً لما بین یدیه من الکتب)

۸- قرآن، نگهبان حقایق و معارف تورات و انجیل (و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً ... و مهیمناً علیه) «مهیمن» به معناى مراقب و محافظ است.

۹- عظمت و ارزش برتر قرآن نسبت به دیگر کتابهاى آسمانى (و انزلنا إلیک الکتب بالحق مصدقاً ... و مهیمناً علیه) حفاظت و نگهبانى از کتابهاى آسمانى که به عهده قرآن گذارده شده است، نشانه برترى آن است.

۱۰- پیامبر(ص)، وظیفه دار قضاوت در بین اهل کتاب بر اساس احکام الهى (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه) برداشت فوق بر این مبناست که ضمیر در «بینهم» به اهل کتاب باز گردد.

۱۱- گستره دین اسلام و حکومت و ولایت پیامبر(ص)، فراگیر پیروان دیگر ادیان آسمانى (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه)

۱۲- انتخاب قرآن از میان کتب آسمانى، براى داورى بین اهل کتاب، وظیفه پیامبر(ص) (و انزلنا الیک الکتب ... مهیمناً علیه فاحکم بینهم بما أنزل اللّه) «فاء» در «فاحکم» پس از ذکر مهیمن بودن قرآن، بیانگر این است که مراد از «ما انزل اللّه» قرآن است.

۱۳- قضاوت بین مردم بر اساس احکام الهى از وظایف پیامبر(ص) (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه) بنابر اینکه مراد از ضمیر «بینهم» همه مردم باشند، نه خصوص اهل کتاب.

۱۴- تنها احکام الهى باید اساس و معیار قضاوتها قرار گیرد. (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه)

۱۵- تمامى قوانین و مقررات باید تنها بر پایه تعالیم قرآن تدوین و تنظیم گردد. (و انزلنا الیک الکتب ... فاحکم بینهم بما أنزل اللّه)

۱۶- نفوذ و اعتبار قوانین و داوریها در گرو پى ریزى آنها بر اساس تعالیم قرآن است. (و انزلنا الیک الکتب ... فاحکم بینهم بما أنزل اللّه)

۱۷- خداوند بر حذر دارنده پیامبر(ص) از پیروى تمایلات اهل کتاب و عدول از حق (احکام قرآن) در قضاوت (فاحکم ... و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق) کلمه «عن» در «عما جاءک» مى رساند که معناى عدول در «لاتتبع» تضمین شده است. یعنى لاتعدل عن الحق متبعاً اهواءهم.

۱۸- لزوم پایبندى به حق در حکم و داورى و پرهیز از تمایلات نفسانى افراد (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق)

۱۹- قضاوت بر اساس احکام الهى در گرو پرهیز از تمایلات و هواهاى نفسانى منحرفان (فاحکم بینهم بما أنزل اللّه و لاتتبع اهواءهم) نهى «لاتتبع» پس از «فاحکم» براى تفهیم این معناست که در صورت تبعیت از خواسته دیگران، قضاوت بر اساس احکام الهى میسر نیست.

۲۰- هواهاى نفسانى و تمایلات اشخاص و گروهها، لغزشگاهى بس خطرناک براى حاکم و قاضى (فاحکم ... و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق)

۲۱- پیروى از تمایلات منحرفان، زمینه انحراف از حق (و لاتتبع اهواءهم عما جاءک من الحق)

۲۲- هر امتى برخوردار از شریعت و آیینى خاص از جانب خداوند (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً) «شرعة» به معناى طریقى است که به آب منتهى مى شود و مراد از آن دین و آیین است، چون آدمى را به کمال و حیات واقعى راهنمایى مى کند قابل ذکر است که در برداشت فوق مخاطب «منکم»، همه انسانها دانسته شده است.

۲۳- هر امتى، نیازمند آیین و شریعتى الهى* (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً) چون خداوند براى تمامى امتها آیین و شریعت قرار داده، معلوم مى شود بشر نمى تواند بدون آیین و شریعتى از سوى خداوند، حیاتى مطلوب داشته باشد و به کمال خویش برسد.

۲۴- یهودیان، مسیحیان و مسلمانان، هر کدام داراى آیین و شریعتى خاص (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً) با توجه به آیات گذشته که درباره یهودیان، مسیحیان و مسلمانان سخن داشت، مى توان گفت خطاب در «منکم» متوجه همه آنهاست.

۲۵- شرایط و مقتضیات خاص هر امت، دلیل ارائه شریعتهاى متعدد از جانب خداوند (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً) ظاهراً «منکم» متعلق به «جعلنا» است و اشاره به ریشه تعدد شرایع دارد. یعنى اختصاص هر امتى از شما مردم به شریعتى خاص، برخاسته از خصلتهاى خودتان مى باشد.

۲۶- دستیابى به آیینها و شرایع الهى، داراى روش و طریقى خاص و روشن (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً) «شرعة» به معناى شریعت است و «منهاجاً» یعنى راه رسیدن به آن شریعت.

۲۷- قدرت خداوند بر قرار دادن انسانها در یک شریعت و به صورت یک امت (و لو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة)

۲۸- تشکل تمام آدمیان در یک امت، خواست خداوند نیست. (و لو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة)

۲۹- تعدد شرایع و امتها، برخاسته از مشیت الهى (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة)

۳۰- وحدت امتها در گرو وحدت شریعت و آیین آنهاست. (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة) مقتضاى ارتباط دو جمله «لکل جعلنا ...» و «لو شاء اللّه ...» ، این است که پیدایش امت واحده به وسیله شریعت واحد تحقق مى یابد. بنابراین وحدت انسانها، وابسته به وحدت شریعت و دین است.

۳۱- مسائل اعتقادى و دینى، زیربناى تشکیل امتها (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة) از اینکه شریعت واحد، همه مردم را امتى واحد مى سازد و تعدد شرایع، مایه تعدد امتهاست، معلوم مى شود که شکل گیرى امتها بر اساس اعتقادات دینى است.

۳۲- خداوند آزمایش کننده جوامع انسانى با جعل شرایع متعدد و اختلاف امتها (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً ولو شاء اللّه لجعلکم امة وحدة و لکن لیبلوکم)

۳۳- آزمون انسانها، فلسفه ایجاد شریعتهاى گوناگون و امتهاى متعدد (لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجاً ... لیبلوکم)

موضوعات مرتبط

• اتحاد: عوامل اتحاد ۳۰
• احکام: نقش احکام ۱۴
• ادیان: اختلاف ادیان ۳۳ ; تعدد ادیان ۲۹، ۳۲ ; فلسفه تعدد ادیان ۲۵، ۳۳ ; هماهنگى ادیان ۷
• اسلام: جهانشمولى اسلام ۱۱
• امتها: اتحاد امتها ۳۰ ; اختلاف امتها ۲۹ ; امتحان امتها ۳۲ ; امت واحده ۲۷، ۲۸ ; دین امتها ۲۲، ۲۵ ; عوامل تشکیل امتها ۳۱
• امتحان: با دین ۳۲
• انبیا: نقش انبیا ۱۰
• انجیل: حقانیت انجیل ۵، ۸
• انحراف: زمینه انحراف ۲۱
• انسان: اختلاف انسان ها ۲۸ ; امتحان انسان ۳۳ ; نیازهاى معنوى انسان ۲۳
• اهل کتاب: تمایلات اهل کتاب ۱۷
• تورات: حقانیت تورات ۵، ۸
• خدا: دین خدا ۲۶ ; عطایاى خدا ۱ ; قدرت خدا ۲۷ ; مشیت خدا ۲۸، ۲۹ ; نواهى خدا ۱۷
• دین: اهمیت دین ۲۳ ; خاستگاه دین ۲۲ ; روش تحصیل دین ۲۶ ; نقش دین ۳۰
• عقیده: اهمیت عقیده ۳۱
• قاضى: لغزش قاضى ۲۰
• قانونگذارى: مبانى قانونگذارى ۱۵ ; ملاک قانونگذارى مشروع ۱۶
• قرآن: برگزیدگى قرآن ۱۲ ; تاریخ قرآن ۴ ; تعالیم قرآن ۱۵، ۱۶ ; جمع قرآن ۴ ; حقانیت قرآن ۲ ; عظمت قرآن ۹ ; قرآن از کتب آسمانى ۱ ; قرآن در صدر اسلام ۴ ; قرآن و انجیل ۵ ; قرآن و تورات ۵ ; قرآن و کتب آسمانى ۶، ۹ ; کتابت قرآن ۴ ; گواهى قرآن ۵ ; مصونیت قرآن ۳ ; نزول قرآن ۱، ۳ ; نقش قرآن ۶، ۸، ۱۲، ۱۷
• قضاوت: شرایط قضاوت ۱۸، ۱۹ ; مبانى قضاوت ۱۰، ۱۳، ۱۴، ۱۷ ; ملاک قضاوت مشروع ۱۶
• کتب آسمانى: حقانیت کتب آسمانى ۵، ۶ ; هماهنگى کتب آسمانى ۷
• لغزش: عوامل لغزش ۲۰
• محمّد(ص): جهان شمولى رسالت محمّد(ص) ۱۱ ; قضاوت محمّد(ص) ۱۰، ۱۲، ۱۳ ; کتاب محمّد(ص) ۱ ; محمّد(ص) و اهل کتاب ۱۰، ۱۲، ۱۷ ; مسؤولیت محمّد(ص) ۱۰، ۱۲، ۱۳ ; ولایت محمّد(ص) ۱۱
• مسلمانان: دین مسلمانان ۲۴
• مسیحیان: دین مسیحیان ۲۴
• مقتضیات: و دین ۲۵
• ملتها: دین ملتها ۲۲
• منحرفان: اطاعت از منحرفان ۲۱ ; تمایلات منحرفان ۱۹، ۲۱
• نظام اجتماعى:۳۰
• هواپرستى: آثار هواپرستى ۲۰ ; اجتناب از هواپرستى ۱۸ ; ترک هواپرستى ۱۹
• یهود: دین یهود ۲۴