الْکِتَاب
«کتاب» به معناى مکتوب و نوشته شده است، و گاهى به معناى وسیع ترى اطلاق مى شود به معناى مطالبى که درخور نوشتن است و به صورت مکتوب بیرون خواهد آمد، هر چند تا آن زمان نوشته نشده باشد. منظور از «کتاب» در سوره «اعراف» مقدّراتى است که خداوند براى بندگان خود از نعمت هاى مختلف این جهان قرار داده است، اگر چه، بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «کتاب»، کیفر الهى و یا اعم از هر دو بوده باشد. تعبیر به «کِتاباً» در سوره «فاطر» به صورت نکره، آن هم با استناد به پروردگار، اشاره به این است که در هیچ یک از کتب آسمانى کوچک ترین دلیلى بر مدعاى آنها نیست. و «کِتابٌ حَفِیظ» به معناى کتابى است که حافظ اعمال تمام انسان ها و غیر آن است ، و اشاره به «لوح محفوظ» است. و «کتاب مبین» گر چه در بعضى از آیات قرآن، مانند آیه 61 سوره «یونس»: «وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاّ فِی کِتاب مُبِین» و آیه 6 سوره «هود»: «کُلٌّ فِی کِتاب مُبِین» به معناى «لوح محفوظ» تفسیر شده، ولى در سوره «قصص»، به قرینه ذکر «آیات» و همچنین جمله «نَتْلوُا عَلَیْک» که در آیه بعد، مى آید به معناى قرآن است.
ریشه کلمه
به معنى «مكتوب» و نوشته شده است و بدون ترديد منظور از كتاب در آيه ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى... (٢) قرآن مجيد است كه به عظمت آن اشاره كرده، مىگويد: «اين همان كتاب باعظمتى است كه هيچ گونه ترديد در آن وجود ندارد...»
بعلاوه كتاب گاهى به معنى وسيعترى اطلاق مىشود، به معنى مطالبى كه درخور نوشتن است و به صورت مكتوب بيرون خواهد آمد، هر چند تا آن زمان نوشته نشده باشد، در سوره ص آيه ۲۹ مىخوانيم: </كِتابٌ اَنزَلناهُ اِلَيكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا اياتِه.../> «اين كتابى است كه بر تو نازل كرديم، كتابى است پربركت تا مردم در آيات آن بينديشند...». مسلم است كه قرآن قبل از نزولش به صورت نوشتهاى در ميان انسانها وجود نداشت. اين احتمال وجود دارد كه تعبير به كتاب اشاره به مكتوب بودنش در «لوح محفوظ» باشد.
در آيه ۱۱ سوره فاطر مىخوانيم: </... وَ ما يُعَمَّرُ مِن مُعَمَّرٍ وَ لا يُنقَصُ مِن عُمُرِه اِلاّ فى كِتابٍ.../> «و هيچ انسانى عمر طولانى نمىكند و هيچ كس از عمرش كاسته نمىشود مگر اين كه در كتاب، ثبت است». در اين آيه منظور از «كتاب» همان علم بىپايان خداوند است و اين كه بعضى آن را به «لوح محفوظ» و يا «نامه حيات انسان» تفسير كردهاند آن هم به علم خداوند بازمىگردد.
در بسيارى از موارد، مادّه «كتابت» (نوشتن) كنايه از الزام و ايجاب و تعهّد مىباشد، زيرا يكى از آثار نوشتن مسلّم شدن و ثابت ماندن چيزى است، چنانكه در آيه ۵۴ سوره انعام مىخوانيم: </... كَتَبَ رَبُّكُم عَلى نَفسِهِ الرَّحمَةَ.../> «پروردگار شما رحمت را بر خود فرض كرده است».
«امّ الکتاب» (کتاب مادر) به معناى کتابى است که اصل و اساس همه کتب آسمانى مى باشد; و همان لوحى است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است. این همان کتاب «علم پروردگار» است که نزد او است و همه حقایق عالم و همه حوادث آینده و گذشته، و همه کتب آسمانى در آن درج است، و هیچ کس به آن راه ندارد، جز آنچه را که خدا بخواهد افشا کند.
