تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۱۰: تفاوت میان نسخه‌ها

«'''اولم تكونوا اقسمتم من قبل ما لكم من زوال '''» - كلمه «اقسام» به معناى اين است كه گوينده، گفتار خود را به امر شريفى - البته به جهت شرافت آن امر - پيوسته كند، تا بدين وسيله صدق گفتار خود را برساند. چون اگر با چنين پيوندى باز هم دروغ بگويد، در حقيقت به شرافت آن امر شريف، توهين نموده است. و چون كسى را جرأت چنين توهينى نيست، پس شنونده مطمئن مى شود كه گوينده راست مى گويد. مثل اين كه بگويد: و الله من رفتم؛ و يا به جان خودم، مطلب از اين قرار است. و در ادبيات، قسم از محكم ترين، وسائل تأكيد شمرده مى شود. و بعيد نيست كه منظور از «اقسام» در اين آيه، كنايه باشد از اين كه گوينده، كلام خود را قاطع و جزمى و بدون ترديد بگويد.

اين جمله، عطف بر محل جمله «أقسمتُم» است و معنايش اين است كه: و باز مگر شما نبوديد كه در خانه و قريه و شهر مردمى منزل كرديد، كه آنان نيز ظلم كردند و به كيفر ظلمشان منقرض شدند. پس از دو جهت برايتان روشن شد كه اين دعوت، دعوت حقى است كه سرپيچى از آن، عذاب استيصال را به دنبال دارد: جهت اول از راه «مشاهده» كه ديديد ما با آن ها كه ظلم كردند، چه معامله كرديم و چگونه منقرضشان نموديم، و شما را در منازل آنان جاى داديم. جهت دوم از راه «بيان»، كه با زدن مَثَل ها و بيان روشنى كه به سمعتان رسانديم و به وسيله خبر دادن از اين كه از عذاب استيصال، كيفر انكار حق و سرپيچى از دعوت نبوى است، حجت را بر شما تمام كرديم.

اين جمله تفريع بر مطالب قبل است كه مى فرمود: عذاب نكردن ستمكاران به خاطر أاخير تا قيامت است، و وقتى چنين است، ديگر خيال نكن كه خدا از وعده اى كه بر نصرت فرستادگان خود داده، خُلف مى كند. اگر وعده نصرت داده، وفا مى كند و اگر وعده عذاب به متخلفين داده، نيز وفا مى كند. و چطور ممكن است وفا نكند و حال آن كه او عزيز و داراى انتقام شديد است. و لازمه عزت مطلقه او نيز، همين است كه خُلف وعده نكند. چون خُلف وعده، يا بدين جهت است كه نمى توانند وعده خود را وفا كند و يا بدين سبب است كه رأيش برگشته و وضعى برايش پيش آمده كه او را مجبور كرده بر خلاف حال قبلی اش رفتار كند.

و كلمه «ذُو انتقام»، يكى از اسماى حُسناى خداى تعالى است، و در چند جاى قرآن، خود را به آن اسم ناميده است، و در همه جا آن را در كنار اسم عزيز آورده. از آن جمله فرموده: «وَ اللهُ عَزِيزٌ ذُو انتقام». و نيز فرموده: «ألَيسَ اللهُ بِعَزِيزٍ ذِى انتقام». و نيز در آيه مورد بحث فرموده: «إنّ الله عَزِيزٌ ذُو انتقام». و از اين جا فهميده مى شود كه اسم «ذُو انتقام»، از فروعات اسم «عَزيز» است.

پس در انتقام هاى فردى، انگيزه آدمى احساس رنج باطنى است، نه عقل. چون بسيارى از انتقام هاى فردى هست كه عقل آن را تجويز مى كند و بسيارى هست كه آن را تجويز نمى كند. به خلاف انتقام اجتماعى، كه همان قصاص و انواع مؤاخذه ها است. چون تا آن جايى كه ما از سنن اجتماعى و قوانين موجود در ميان اجتماعات بشرى - چه اجتماعات پيشرفته و چه عقب افتاده - به دست آورده ايم، غالبا انگيزه انتقام، غايت فكرى و عقلائى است، و منظور از آن، حفظ نظام اجتماعى از خطر اختلال و جلوگيرى از هرج و مرج است. چون اگر اصل انتقام يك اصل قانونى و مشروع نبود و اجتماعات بشرى آن را به موقع اجرا در نمى آوردند، و مجرم و جانى را در برابر جرم و جنايتش مؤاخذه نمى كردند، امنيت عمومى در خطر مى افتاد و آرامش و سلامتى از ميان اجتماع رخت بر مى بست.

پس با توضيح فوق، سقوط و ابطال اين اشكال ظاهر مى شود كه: «انتقام، همواره به منظور رضايت خاطر و دقّ دل گرفتن است»؟ چون وقتى مى دانيم كه خداوند از هيچ عملى از اعمال خوب و بد بندگانش منتفع و متضرر نمى شود، ديگر نمى توانيم نسبت انتقام به او بدهيم، همچنان كه نمى توانيم عذاب خالد و ابدى را با حفظ اعتقاد به غيرمتناهى بودن رحمتش توجيه كنيم. و چطور توجيه كنيم، با اين كه انسان هاى رحمدل را مى بينيم كه به مجرم خود - كه از روى نادانى او را مخالفت نموده است - رحم نموده، از عذابش صرف نظر مى كنند، با اين كه رحمت انسان هاى رحمدل متناهى است و اين خود خداى تعالى است كه در مقام توصيف انسان - كه يكى از مخلوقات اوست و به وضع او كمال آگاهى را دارد - مى فرمايد: «إنّهُ كَانَ ظَلُوماً جَهُولاً».

و لذا مى بينيم عذاب خلق، همواره در باره جرم هايى است كه استعداد رحمت و امكان افاضه را از بين مى برد، همچنان كه فرموده است: «بَلى مَن كَسَبَ سَيّئَةً وَ أحَاطَت بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأولئكَ أصحَابُ النّارِ هُم فِيهَا خَالِدُون». در اين جا، نكته اى است كه تذكرش لازم است، و آن اين است: معنايى كه ما براى انتقام به خداى تعالى منسوب كرديم، معنايى است كه بر مسلك مجازات و ثواب و عقاب تمام مى شود؛ و اما اگر زندگى آخرت را نتيجه اعمال دنيا بدانيم، برگشت معناى انتقام الهى به تجسّم صورت هاى زشت و ناراحت كننده از ملكات زشتى است كه در دنيا، در اثر تكرار گناهان، در آدمى پديد آمده است.  

و اين گونه تعبيرها، تنها در روايات نيست، بلكه در آيات كريمه قرآن نيز آمده است. مانند آيه: «وَ أشرَقَت الأرضُ بِنُور رَبّهَا»، و آيه: «وَ سُيّرَتِ الجِباَلُ فَكَانَت سَرَاباً»، و آيه: «وَ تَرَى الجِبَالَ تَحسَبُها جَامِدَة وَ هِىَ تَمُرُّ مَرّ السّحَاب» - البته در صورتى كه مربوط به قيامت باشد - و همچنين آياتى ديگر، كه مانند روايات، از نظامى خبر مى دهد كه ربط و شباهتى به نظام معهود دنيوى ندارد. چون پر واضح است كه روشن شدن زمين به نور پروردگارش، غير از روشن شدن به نور آفتاب و ستارگان است. و همچنين سير و به راه افتادن كوه ها در آن روز، غير از سير در اين نشئه است. زيرا سير كوه در اين نشئه، نتيجه اش متلاشى شدن و از بين رفتن آن است، نه سراب شدن آن، همچنين بقيه آيات وارده در باب قيامت. و ما اميدواريم خداى سبحان توفيقمان دهد كه در اين معانى بحث مفصلى ايراد كنيم - إن شاء الله تعالى.

و معناى بروزشان براى واحد قهار، با اين كه تمامى موجودات هميشه براى خداى تعالى ظاهر و غير مخفى است، اين است كه: آن روز، تمامى علل و اسبابى كه آن ها را از خدايشان محجوب مى كرد، از كار افتاده، ديگر آن روز، با ديد دنيایی شان، هيچ يك از آن اسباب را كه در دنيا اختيار و سرپرستى آنان را در دست داشت، نمى بينند. تنها و تنها سبب مستقلى كه مؤثر در ايشان باشد، خداى را خواهند يافت. همچنان كه آيات بسيارى بر اين معنا دلالت دارد و مى رساند كه در قيامت، مردم به هيچ جا ملتفت نشده و به هيچ جهتى روى نمى آورند. نه با بدن هايشان و نه با دل هايشان، و نيز به احوال آن روزشان و به احوال و اعمال گذشته شان توجه نمى كنند، الا اين كه خداى سبحان را، حاضر و شاهد و مهيمن و محيط بر آن مى يابند.

كلمه «مُقَرّنِين»، از ماده «تقرين» است كه به معناى جمع نمودن چيزى است با فرد دوم همان چيز (و خلاصه قرين كردن ميان دو چيز است). و كلمه «اصفاد» جمع «صفد» است، كه به معناى غُل و زنجير مى باشد كه با آن، دست ها را به گردن مى بندند. ممكن هم هست به معناى مطلق زنجير باشد، كه دو نفر اسير را با هم جمع مى كند و قرين مى سازد. و كلمه «سَرابيل» جمع «سِربال» است، كه به معناى پيراهن مى باشد. و كلمه «قطران»، چيزى سياه رنگ و بدبو است كه به شتران مى مالند، و در قيامت، آن قدر بر بدن مجرمان مى مالند كه مانند پيراهن، بدنشان را بپوشاند. و كلمه «تَغشى» از «غَشاوة» - به فتح غين - به معناى پوشيدن مى باشد. وقتى گفته مى شود: «غشى، يغشى، غشاوه»، يعنى آن را پوشانيد و در لفافه پيچيد، و معناى اين دو آيه روشن است.

و خلاصه كلام اين كه: عظمت آن اسرار به حدّى است كه ممكن نيست آن را در قالب الفاظ - كه تنها راه تفهيم حقايق است - گنجانيد. آنچه ممكن است، اين است كه بشر را از آن ها ترسانيده، به وحدانيت خدا آگاه ساخت و مؤمنين را متذكر نمود و همين هم بس ‍ است، زيرا منظور اتمام حجت به وسيله آيات توحيد است. آن كه به خدا ايمان ندارد، با شنيدن آن آيات، حجت برايش تمام مى شود و آن كه ايمان دارد، از همين آيات توحيد به معارف الهى آشنا مى شود و نيز مؤمنين متذكر مى شوند.

و ما در ذيل آن گفتيم كه مدلول آن، مأمور شدن رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به دعوت و تبليغ به سوى راه خداست، به عنوان اين كه خدا، پروردگار عزيز و حميد ايشان است، و بدين وسيله، مردم را از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى آورد. حال، اگر پذيرفتند و ايمان آوردند، از ظلمت هاى كفر به سوى ايمان بيرون شده اند، و اگر نپذيرفتند، انذارشان كند و بر توحيد حق تعالى، واقفشان سازد و جهلشان را مبدل به علم نمايد، كه اين خود نيز نوعى بيرون كردن از ظلمت به نور است، و لو اين كه به ضرر آن ها تمام مى شود. (چون انكار دعوت يك پيغمبر از روى جهل، با انكار از روى علم و عمد يكسان نيست)، ولى در هر دو حال، دعوت پيغمبر انذار مردم است. چيزى كه هست، نسبت به عموم انذار و اعلام وحدانيت خداست و بس، ولى نسبت به خصوص مؤمنين، تذكر هم هست.

در معانى الاخبار، به سند خود، از ثوبان نقل كرده كه مردى يهودى، خدمت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و عرض كرد: اى محمّد! ثوبان ناراحت شد و او را با پايش بلند كرد و گفت بگو: يا رسول الله. يهودى در جوابش گفت: من او را جز به اسمى كه خانواده اش برايش گذاشته اند، صدا نمى زنم. آنگاه گفت: به من خبر بده از اين كلام خدا كه گفته است: «يَومَ تُبَدّلُ الأرضَ غَيرَ الأرض و السّماوات»، در آن روز مردم كجا هستند؟ رسول خدا فرمود: در ظلمت پايين تر از محشر. پرسيد: اولين چيزى كه اهل بهشت در هنگام ورودشان مى خورند، چيست؟ فرمود: جگر ماهى. پرسيد: بعد از آن اولين شربتى كه مى آشامند، چيست؟ فرمود: سلسبيل. گفت: درست گفتى، اى محمّد.

و در كافى به سند خود، از زراره، از امام باقر (عليه السلام) روايت كرده كه گفت: ابرش كلبى، از آن حضرت، از آيه «يَومَ تُبَدّلُ الأرضَ غَيرَ الأرض» سؤال كرد. امام فرمود: زمين، مبدّل به نانى پاكيزه مى شود كه مردم از آن مى خورند، تا رسيدگى به حساب ها تمام شود. ابرش مى گويد: پرسيدم آخر آن روز، مردم در گرفتارى محشرند، كجا حال و حوصله نان خوردن دارند؟ فرمود: چطور آن هايى كه در آتش اند، عذاب آتش، از خوردن ضريع و آشاميدن حميم بازشان نمى دارد، آن وقت محشر، محشريان را از خوردن باز مى دارد؟

در ارشاد مفيد و احتجاج طبرسى، از عبد الرحمان بن عبد الله زهرى، روايت آمده كه: زمانى هشام بن عبدالملك به زيارت خانه خدا آمده بود، وقتى وارد مسجد الحرام شد، تكيه بر دست پسر سالم، غلام خود كرده بود، و اتفاقا امام باقر (عليه السلام) هم، در مسجد نشسته بود. سالم غلام هشام به او گفت: يا اميرالمؤمنين! اين محمد بن على است كه اين جا نشسته. گفت: اين همان است كه مردم عراق، مفتون و شيفته اويند؟ گفت: آرى. گفت: نزد او برو و بگو اميرالمؤمنين مى گويد مردم در قيامت، تا تمام شدن حساب چه مى خورند و چه مى آشامند؟ امام باقر (عليه السلام) فرمود: مردم در سرزمينى محشور مى شوند كه مانند قرص نانى پاكيزه است و در آن، نهرها جارى است. هم مى خورند و هم مى آشامند، تا حساب ها پايان پذيرد.

راوى مى گويد: هشام از شنيدن اين پاسخ، خوشحال شد و پنداشت كه مى تواند با يك اشكال ديگر بر آن جناب غلبه كند. گفت: الله اكبر! برو بگو آن روز موقف محشر، كجا مى گذارد كسى به فكر خوردن و آشاميدن بيفتد؟ امام باقر در پاسخ واسطه فرمود: آتش، سخت تر است يا موقف حساب؟ اهل آتش غذا مى چشند و آشاميدنى مى آشامند، و عذاب آتش از اين كار بازشان نمى دارد. به اهل بهشت خطاب مى كنند كه براى ما آب و يا از آن نعمت ها كه خدا روزيتان كرده بياوريد. هشام بعد از شنيدن اين جواب ساكت شد و ديگر نتوانست چيزى بگويد.

و در الدر المنثور است كه: ابن مردويه، از افلح غلام ابى ايوب، روايت كرده كه گفت: مردى از يهود، نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و از معناى آيه «يَومَ تُبَدّلُ الأرضَ غَيرَ الأرض» پرسش كرد و گفت: آن چيزى كه زمين به آن عوض مى شود، چيست؟ فرمود: قرص نانى است. يهودى گفت: پدرم فدايت باد! در مكه است؟ رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) خنديد. آنگاه فرمود: خدا يهود را بكشد! هيچ می دانيد معناى «در مكه» چيست؟ در مكه، به معناى نان خالص و يا مغز نان است.