تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۳۷: تفاوت میان نسخه‌ها

چند وجه درباره مرجع ضمير در «'''والنّهار اذا جلّها'''»

كلمۀ «'''جلى '''» از مصدر تجليه است ، كه به معناى اظهار و بر ملا كردن است ، و ضمير مونث «'''ها'''» به ارض بر مى گردد (البته كلمه ارض قبلا ذكر نشده بود، ولى از فحواى كلام معلوم است كه روز زمين را ظاهر و آشكار مى كند).

ولى بعضى از مفسّران گفته اند: ضمير فاعل در «'''جلى '''» به كلمه «'''نهار'''» و ضمير مفعول «'''ها'''» به كلمه «'''شمس '''» برمى گردد، و معنايش اين است كه: سوگند مى خورم به روز كه خورشيد را نمايان مى كند، چون با بر آمدن روز خورشيد نمايان مى شود. ولى اين سخن با آيه قبل نمى سازد، چون در آيه قبل مى فرمود: خورشيد روز را روشن مى كند، و واقع هم همين است ، نه اين كه روز خورشيد را روشن كند.

بعضى ديگر گفته اند: ضمير «'''ها'''» به دنيا بر مى گردد، و معنايش اين است كه : قسم به خورشيد كه دنيا را روشن مى كند.

بعضى ديگر گفته اند: فاعل فعل «'''جلى '''» خداى سبحان و ضمير «'''ها'''»به كلمه «'''شمس '''» بر مى گردد، و معنايش اين است كه : سوگند مى خورم به روز، آن هنگامى كه خدا خورشيد را ظاهر مى سازد، و ليكن همه اين وجوه بعيد است .

وَ الَّيْلِ إِذَا يَغْشاهَا

يعنى به شب سوگند در آن هنگام كه زمين را فرا مى گيرد، پس ضمير «'''ها'''» به ارض بر مى گردد، همچنان كه در «'''جليها'''» نيز گفتيم به آن بر مى گردد.

و بعضى گفته اند به كلمه «'''شمس '''» بر مى گردد، و معنايش اين است كه : «'''به شب سوگند كه بر خورشيد احاطه مى يابد'''»، و اين معنا بعيد است ، چون شب به خورشيد احاطه ندارد، بلكه زمين و موجودات روى آن را فرا مى گيرد.

در اينجا سؤ الى پيش مى آيد، كه چرا در آيه قبل روشن شدن زمين را با صيغه ماضى تعبير كرد، و فرمود: «'''حليها'''» و در اين آيه مساءله فرا گرفتن شب در روى زمين را با صيغه مضارع تعبير كرده ، آنجا فرموده : «'''و النهار اذا جليها'''»، و اينجا مى فرمايد: «'''و الليل اذا يغشيها'''»، با اينكه ممكن بود بفرمايد «'''و الليل اذا غشيها'''»، و يا در آنجا بفرمايد: «'''و النهار اذا يجليها'''»؟.

پاسخ اين سؤ ال اين است كه : با اين تعبير خواست بر حال حاضر دلالت كند، و اشاره كند به اينكه در ايام نزول آيه كه آغاز ظهور دعوت اسلامى بوده ، تاريكى فجور زمين را پوشانده بود، قبلا هم گفتيم كه بايد بين قسم و مطلبى كه برايش قسم مى خورند نوعى تناسب و ارتباط باشد، و اگر فرموده بود: «'''و الليل اذا غشيها'''» سخن از تاريكى رانده بود، ولى به تاريكى جهل و فسق حال حاضر اشاره نشده بود، جواب ديگرى كه مى توان داد اين است كه به منظور رعايت فواصل فرمود: «'''يغشيها'''».

وجه اينكه در آيه : «'''والسّماء و ما بنيها'''» از بانى آسمانى تعبير به «'''ما'''» شده است

وَ السمَاءِ وَ مَا بَنَاهَا وَ الاَرْضِ وَ مَا طحَاهَا

كلمه «'''طحو'''» كه مصدر فعل «'''طحى '''» است به معناى گستردن است ، و كلمه «'''ما'''» در جمله «'''و ما بنيها'''»، و در جمله «'''و ما طحيها'''» موصوله است ، و فاعل «'''بنيها'''» و «'''طحيها'''» خداى سبحان است ، و اگر از حضرتش تعبير به ما - چيزى كه كرد با اينكه بايد تعبير به «'''من - كسى كه '''» كرده باشد، براى اين بود كه نكته اى مهم تر را افاده كند، و آن بزرگ جلوه دادن و شگفتى انگيختن است و معنايش ‍ اين است كه سوگند مى خورم به آسمان و آن چيز قوى عجيبى كه آن را بنا كرده و سوگند مى خورم به زمين و آن چيز نيرومند و شگفت آور كه آن را گسترده .

ولى بعضى از مفسرين كلمه «'''ما'''» را مصدريه گرفته ، آيه را چنين معنا كرده اند. سوگند به آسمان و بناى آن ، و سوگند به زمين و گستردگيش . ليكن سياق آيات - با در نظر گرفتن اينكه آيه «'''و نفس و ما سويها فالهمها'''» در آن قرار دارد - با اين نظريه سازگار نيست .

وَ نَفْسٍ وَ مَا سوَّاهَا

يعنى سوگند مى خورم به نفس ، و آن چيز نيرومند و دانا و حكيمى كه آن را اين چنين مرتب خلق كرد و اعضايش را منظم و قوايش را تعديل كرد، و اگر كلمه «'''نفس '''» را نكره آورد به نظر بعضى براى اين بود كه به نفس ‍ شخص معينى نظر نداشت ، و به قول بعضى ديگر براى بزرگ جلوه دادن آن بود، ولى به نظر ما بعيد نيست براى اين بوده باشد كه اشاره كند به اينكه آنقدر اين خلقت اهميت دارد كه قابل تعريف و توصيف نيست ، و اينكه اين خلقت را خبرى هست .

و مراد از «'''نفس '''»، نفس انسانيت و جان همه انسانها است .

ولى بعضى گفته اند: مراد از آن جان آدم ابو البشر (عليه السلام ) است ، ولى اين سخن با سياق آيات و مخصوصا با آيات «'''قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها'''» نمى سازد، چون معنا ندارد كه كسى نفس آدم ابو البشر را تزكيه كند و يا آلوده سازد، مگر آنكه بگوييم در دو آيه مذكور استخدام شده علاوه بر اين ، هيچ علتى تصور نمى شود كه ما را وادار سازد كلمه «'''نفس '''» را به نفس آدم (عليه السلام ) اختصاص ‍ دهيم .

معناى «'''فجور'''» و «'''تقوى '''» و مراد از اينكه خداوند فجور و تقواى نفس را به او الهامكرده

عملى است كه با كمال نفس منافات داشته باشد، و در روايت هم تفسير شده به ورع و پرهيز از محرمات الهى .

كلمه «'''الهام '''» كه مصدر «'''الهم '''» است ، به معناى آن است كه تصميم و آگهى و علمى از خبرى در دل آدمى بيفتد، و اين خود افاضه اى است الهى ، و صور علميه اى است يا تصورى و يا تصديقى كه خداى تعالى به دل هر كس كه بخواهد مى اندازد، و اگر در آيه شريفه هم تقواى نفس را الهام خوانده ، و هم فجور آن را، براى اين بود كه بفهماند مراد از اين الهام اين است كه خداى تعالى صفات عمل انسان را به انسان شناسانده ،

و به او فهمانده عملى كه انجام مى دهد تقوى است و يا فجور است ، علاوه بر تعريفى كه نسبت به متن عمل و عنوان اولى آن كرده ، عنوانى كه مشترك بين تقوا و فجور است ، مثلا تصرف مال را كه مشترك بين تصرف در مال يتيم و تصرف در مال خويش است ، و همخوابگى را كه مشترك بين زنا و نكاح است ، به او شناسانده ، علاوه بر آن اين را هم به او الهام كرده كه تصرف در مال يتيم و همخوابگى با زن اجنبى فجور است ، و آن دوى ديگر تقوا است ، و خلاصه كلام اينكه منظور از الهام اين است كه خداى تعالى به انسانها شناسانده كه فعلى كه انجام مى دهند فجور است يا تقوا، و برايش مشخص كرده كه تقوا چگونه اعمالى ، و فجور چگونه اعمالى است .

در آيه شريفه با آوردن حرف «'''فاء'''» بر سر آن ، مساءله الهام را نتيجه تسويه قرار داده ، و فرموده : «'''و نفس و ما سويها'''»، و چون نفس را تسويه كرد «'''فالهمها...'''» پس به او الهام كرد...، و اين براى آن بود كه اشاره كند به اينكه الهام فجور و تقوا همان عقل عملى است ، كه از نتايج تسويه نفس است ، پس الهام مذكور از صفات و خصوصيات خلقت آدمى است ، همچنان كه در جاى ديگر فرمود: «'''فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت اللّه التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق اللّه ذلك الدين القيم '''».

و اضافه فجور و تقوا به ضميرى كه به نفس بر مى گردد، براى آن بوده كه اشاره كند به اينكه مراد از فجور و تقواى الهام شده ، فجور و تقواى مختص به نفسى است كه در آيه آمده ، يعنى نفس انسانى و نفس جن ، چون بر اساس آنچه از كتاب عزيز استفاده مى شود طايفه جن نيز مكلف به ايمان و عمل صالح هستند.

قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَ قَدْ خَاب مَن دَساهَا

كلمه «'''فلاح '''» كه مصدر ثلاثى مجرد «'''افلح '''» است ، و «'''افلح '''» ماضى از باب افعال آن است ، به معناى ظفر يافتن به مطلوب و رسيدن به هدف است ، بر خلاف «'''خيبت '''» كه به معناى ظفر نيافتن و نرسيدن به هدف است ، و كلمه «'''زكاة '''» كه مصدر ثلاثى مجرد «'''زكى '''» است و فعل «'''زكى '''» ماضى از باب تفعيل آن است ، به معناى روييدن و رشد گياه است به رشدى صالح و پر بركت و ثمر بخش ، و كلمه «'''تزكيه '''» كه مصدر باب تفعيل آن است به معناى روياندن آن است به همان روش و كلمه «'''دسى '''» از ماده «'''دس '''» بوده است چيزى كه هست يكى از دو سين آن قلب به ياء شده ،