ریشه عرض
تکرار در قرآن: ۷۸(بار)
قاموس قرآن
(بر وزن فلس) ظهور و اظهار چنانكه در صحاح و اقرب هست. در مجمع از زجّاج نقل شده كه اصل آن به معنى ناحيه شىء است و عرض خلاف طول از آن مىباشد عرض: (بر وزن فرس) در قرآن به متاع دنيا اطلاق شده مثل [انفال:67] در مجمع فرموده: بر هر چيز ناپايدار عرض گويند و گفتهاند: «الدنيا عرض حاضر» قول راغب نيز چنين است. گوئى از اين جهت متكلمون به عرض در مقابل جوهر عرض گفتهاند كه ثبات ندارد به نظرم متاع دنيا را از آن عرض گفتهاند كه خود نمائى مىكند اعراض: روگردانى. اين در واقع براى آن است كه شخص معرض خلاف جانب امر را در پيش مىگيرد در اقرب گويد: حق آن است كه همزه آن براى صيرورت باشد. [كهف:100]. آن روز جهنّم را بر كفّار به طرز مخصوصى آشكار مىكنيم. [بقره:31]، [كهف:48] در حال صف بر پروردگار آشكار مىشوند يا نشان داده مىشوند. تعريض: ضد تصريح و آن به كنايه سخن گفتن است در مجمع فرموده: [بقره:235] مراد از آن خواستگارى از زن به اشاره است زنى كه در عدّه وفات است. گوئى با گوشه سخن خواستگارى مىكند. * [حديد:21]، [آل عمران:133] مراد از عرض در اين دو آيه ظاهراً وسعت است و آن يكى از معانى شايع عرض است چنانكه در مجمع و قاموس و اقرب گفته. الميزان فرموده: مراد از عرض وسعت و آن استعمال شايع است. ظاهراً «اَلسَّماء» در آيه اول براى جنس است على هذا آن مطابق با «السَّموات» در آيه دوم مىباشد. و چون در آيه اول «كَعَرْض» با كاف تشبيه آمده ظاهراً آن در آيه دوم نيز در نظر است يعنى «عَرْضُها كَعَرْضِ السَّموات وَ الْاَرْضِ». آيا مراد از اين تشبيه نشان دادن وسعت بهشت است و يا حقيقتاً همه جا در قيامت بهشت خواهد بود؟ آيا مراد از سموات و ارض همه جهان است و يا فقط منظومه شمسى است؟ به نظرم مراد نشان دادن وسعت بهشت است نه اينكه آن تمام عالم را خواهد گرفت (والله اعلم) به نظر بعضى آيه دوم درباره سابقين و مقرّبين است و آيه اول در خصوص عامه مؤمنان، و بهشت گروه عامه از بهشت گروه مقرّبين اوسع است كه فرموده «عَرْضُهَا السَّمواتُ وَ الْاَرْضُ» و درباره گروه سابقين آمده «عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ». در ذيل آيه اوّل آمده. «اُعِدَّتْ لِلَّذينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ» و اين مطلق اهل ايمان را مىرساند ولى ذيل آيه دوم و ما بعدش اوصافى آمده از قبيل «يُنْفِقُونَ فِى السَّراءِ والضَّراءِ...» و آن با مقرّبين سازگار است. والله العالم. در مجمع فرموده: از رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلم» روايت شده كه گفتند. هر گاه آسمانها و زمين وسعت بهشت باشد پس جهنّم در كجا خواهد بود؟ فرمود «سُبْحانَ اللّهِ اِذا جاءَ النَّهارُ فَاَيْنَ اللَّيْلُ» اين حديث در تفسير ابن كثير نيز به چند طريق نقل شده كه هر قل امپراطور روم به آن حضرت نوشت: تو مرا به بهشتى كه وسعت آن آسمانها و زمين است دعوت مىكنى پس آتش كجاست؟ حضرت فرمودند: «سُبْحانَ اللّهِ فَاَيْنَ اللّيْلُ اِذا جاءَ النَّهارُ» الميزان آن را از مجمع و درّ المنثور نقل كرده و در توجيه حديث ضمن بيان مفصّلى فرموده به گمانم روايت ناظر به آن است كه در قيامت مثل دنيا تزاحم نيست سموات و ارض در عين اينكه ظرف بهشتاند ظرف آتش نيز هستند (به اختصار). نگارنده گويد: به نظر مىآيد مطلب چنين باشد كه درباره گفتگوى اهل بهشت با اهل آتش و ديدن همديگر آيات بسيار است قهراً از تزاحم دنيا در آخرت خبرى نيست و شايد آخرت در ظرفى بهشت و در ظرفى جهنّم باشد مثل وضع جنّ و انس در دنيا و شايد مكانهاى هر دو غير از هم باشد كه آيات بهشت فقط مفيد وسعتاند نه اينكه آن همه جا را خواهد گرفت چنانكه در گذشته گفتيم. * [فصّلت:51]. عريض به معنى وسيع و كثير است چنانكه در «وَجَنَّةٍ عَرْضُها...» گذشت. و ظاهراً مراد از دعا در آيه تضرّع و جزع است مثل [معارج:20]. * [احقاف:24] ضمير. «رَأَوْهُ» شايد به عذاب موعود راجع باشد كه از «بِما تَعِدُنا» در آيه قبل به نظر مىآيد و شايد ضمير مبهم باشد كه «عارِضاً» آن را توضيح مىكند. عارض به معنى ظاهر شونده است از آيه روشن مىشود كه آن عارض باد بود «ريحٌ فيها عَذابٌ» گفتهاند آن تكهى ابرى بود كه در افق نمايان شد و باد به وسيله آن شروع به وزيدن گرفت. يعنى: چون آن را آشكار ديدند كه به سوى واديشان مىآيد گفتند. اين باد يا ابرى است كه به ما باران خواهد باراند، نه بلكه آن بادى است داراى عذاب دردناك. * [بقره:224]. عرضه آن است كه در معرض چيزى واقع شود مثل: «اَلْمَرْئَةُ عُرْضَةٌ لِلنِكاحِ - اَلدّابَّةُ عُرْضَةٌ لِلسَّفَرِ - اَلْغَذاءُ عُرْضَةٌ لِلْاَكْلِ»راغب گفته است: «اَلْعُرْضَةُ ما يَجْعَلُ مَعْرَضاً لِلشَّىْءِ». ظاهراً مراد از آن در آيه اين است كه خدا را معرض و مورد قسم قرار بدهند در عدم انجام كارهاى نيك. يعنى: خدا را معرض سوگندهای خویش قرار ندهید سوگندهائيكه ياد كردهايد تا نيكى و تقوى و اصلاح بين الناس نكنيد زيرا خدا دوست ندارد نام او وسيله امتناع از نيكى باشد. در تفسير عياشى از امام باقر و صادق عليهما السلام درباره آيه نقل شده... آن اين است كه كسى سوگند ياد مىكند تا با برادرش سخن نگويد و نظير آن يا با مادرش تكلم نكند «قالَ: يَعْنى الرَّجُلُ يَحْلِفُ اَنْ لا يُكَلِّمُ اَخاهُ وَما اَشْبَه ذلِكَ اَوْ لا يُكَلِّمَ اُمَّهُ». در حديث ديگر در مجمع و تفسير عيّاشى از ايّوب خزّاز از امام صادق «عليه السلام» نقل شده مىفرمود: به خدا قسم ياد نكنيد، نه راست و نه دروغ كه خدا فرمايد «وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضِةً لِاَيْمانِكُمْ» و چون مردى از مردى درباره اصلاح استمداد كند كه ميان او و شخص ديگر سازش دهد، نگويد: من قسم ياد كردهام كه اين كار نكنم آن است قول خدا «وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةٌ لِاَيْمانِكُمْ اَنْ تَبَرَّوا وَتَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النّاسِ». روايت دوم مفيد دو مطلب است يكى نهى از مطلق قسم ديگرى نهى از قسم خوردن كه كار نيك نكند. * [توبه:76]. اين تعبير در چند آيه ديگر آمده است شايد مراد از «تَوَلَّوا» اعراض ظاهرى و از «مُعْرِضُونَ» اعراض قلبى باشد يعنى: برگشتند و عمل نكردند در حالى كه در دل نيز از آن اعراض كرده و به آن بىاعتنا بودند.
ریشه‌های نزدیک مکانی
کلمات مشتق شده در قرآن
| کلمه | تعداد تکرار در قرآن |
|---|---|
| عَرَضَهُمْ | ۱ |
| مُعْرِضُونَ | ۱۴ |
| عَرَّضْتُمْ | ۱ |
| عَرْضُهَا | ۲ |
| فَأَعْرِضُوا | ۲ |
| فَأَعْرِضْ | ۵ |
| عَرَضَ | ۴ |
| إِعْرَاضاً | ۱ |
| تُعْرِضُوا | ۱ |
| أَعْرِضْ | ۶ |
| تُعْرِضْ | ۱ |
| مُعْرِضِينَ | ۵ |
| إِعْرَاضُهُمْ | ۱ |
| عَرَضٌ | ۱ |
| عَرَضاً | ۱ |
| لِتُعْرِضُوا | ۱ |
| يُعْرَضُونَ | ۳ |
| تُعْرِضَنَ | ۱ |
| أَعْرَضْتُمْ | ۱ |
| أَعْرَضَ | ۶ |
| عُرِضُوا | ۱ |
| فَأَعْرَضَ | ۲ |
| عَرَضْنَا | ۲ |
| عَرْضاً | ۱ |
| أَعْرَضُوا | ۳ |
| فَأَعْرَضُوا | ۱ |
| عُرِضَ | ۱ |
| عَرِيضٍ | ۱ |
| يُعْرَضُ | ۲ |
| عَارِضاً | ۱ |
| عَارِضٌ | ۱ |
| يُعْرِضُوا | ۱ |
| کَعَرْضِ | ۱ |
| تُعْرَضُونَ | ۱ |
| يُعْرِضْ | ۱ |
