روایت:الکافی جلد ۱ ش ۱۴۱۶

آدرس: الكافي، جلد ۱، كِتَابُ الْحُجَّة

علي بن ابراهيم بن هاشم عن ابيه عن حماد بن عيسي عن بعض اصحابنا عن العبد الصالح ع قال :

اَلْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْيَاءَ مِنَ اَلْغَنَائِمِ‏ وَ اَلْغَوْصِ‏ وَ مِنَ اَلْكُنُوزِ وَ مِنَ اَلْمَعَادِنِ وَ اَلْمَلاَّحَةِ يُؤْخَذُ مِنْ كُلِّ هَذِهِ اَلصُّنُوفِ اَلْخُمُسُ فَيُجْعَلُ لِمَنْ جَعَلَهُ اَللَّهُ تَعَالَى لَهُ‏ وَ يُقْسَمُ اَلْأَرْبَعَةُ اَلْأَخْمَاسِ‏ بَيْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَيْهِ وَ وَلِيَ ذَلِكَ وَ يُقْسَمُ بَيْنَهُمُ اَلْخُمُسُ‏ عَلَى سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ وَ سَهْمٌ‏ لِرَسُولِ اَللَّهِ‏ وَ سَهْمٌ لِذِي اَلْقُرْبَى وَ سَهْمٌ لِلْيَتَامَى وَ سَهْمٌ لِلْمَسَاكِينِ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ اَلسَّبِيلِ فَسَهْمُ اَللَّهِ وَ سَهْمُ‏ رَسُولِ اَللَّهِ‏ لِأُولِي اَلْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اَللَّهِ ص‏ وِرَاثَةً فَلَهُ ثَلاَثَةُ أَسْهُمٍ سَهْمَانِ وِرَاثَةً وَ سَهْمٌ مَقْسُومٌ لَهُ مِنَ اَللَّهِ وَ لَهُ نِصْفُ اَلْخُمُسِ كَمَلاً وَ نِصْفُ اَلْخُمُسِ اَلْبَاقِي بَيْنَ أَهْلِ بَيْتِهِ‏ فَسَهْمٌ لِيَتَامَاهُمْ وَ سَهْمٌ لِمَسَاكِينِهِمْ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ يُقْسَمُ بَيْنَهُمْ عَلَى‏ اَلْكِتَابِ‏ وَ اَلسُّنَّةِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ فِي سَنَتِهِمْ‏ فَإِنْ فَضَلَ عَنْهُمْ شَيْ‏ءٌ فَهُوَ لِلْوَالِي‏ وَ إِنْ عَجَزَ أَوْ نَقَصَ عَنِ اِسْتِغْنَائِهِمْ كَانَ عَلَى اَلْوَالِي أَنْ يُنْفِقَ مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ وَ إِنَّمَا صَارَ عَلَيْهِ أَنْ يَمُونَهُمْ‏ لِأَنَّ لَهُ مَا فَضَلَ عَنْهُمْ وَ إِنَّمَا جَعَلَ اَللَّهُ هَذَا اَلْخُمُسَ خَاصَّةً لَهُمْ دُونَ مَسَاكِينِ اَلنَّاسِ وَ أَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ عِوَضاً لَهُمْ مِنْ صَدَقَاتِ اَلنَّاسِ تَنْزِيهاً مِنَ اَللَّهِ لَهُمْ لِقَرَابَتِهِمْ‏ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص‏ وَ كَرَامَةً مِنَ اَللَّهِ لَهُمْ عَنْ أَوْسَاخِ اَلنَّاسِ‏ فَجَعَلَ لَهُمْ خَاصَّةً مِنْ عِنْدِهِ مَا يُغْنِيهِمْ بِهِ عَنْ أَنْ يُصَيِّرَهُمْ فِي مَوْضِعِ اَلذُّلِّ وَ اَلْمَسْكَنَةِ وَ لاَ بَأْسَ بِصَدَقَاتِ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ وَ هَؤُلاَءِ اَلَّذِينَ جَعَلَ اَللَّهُ لَهُمُ اَلْخُمُسَ هُمْ قَرَابَةُ اَلنَّبِيِّ ص‏ اَلَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اَللَّهُ فَقَالَ‏ وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ اَلْأَقْرَبِينَ‏ وَ هُمْ‏ بَنُو عَبْدِ اَلْمُطَّلِبِ‏ أَنْفُسُهُمْ اَلذَّكَرُ مِنْهُمْ وَ اَلْأُنْثَى لَيْسَ فِيهِمْ مِنْ أَهْلِ بُيُوتَاتِ‏ قُرَيْشٍ‏ وَ لاَ مِنَ‏ اَلْعَرَبِ‏ أَحَدٌ وَ لاَ فِيهِمْ وَ لاَ مِنْهُمْ‏ فِي هَذَا اَلْخُمُسِ مِنْ مَوَالِيهِمْ وَ قَدْ تَحِلُّ صَدَقَاتُ اَلنَّاسِ لِمَوَالِيهِمْ‏ وَ هُمْ وَ اَلنَّاسُ سَوَاءٌ وَ مَنْ كَانَتْ أُمُّهُ مِنْ‏ بَنِي هَاشِمٍ‏ وَ أَبُوهُ مِنْ سَائِرِ قُرَيْشٍ‏ فَإِنَّ اَلصَّدَقَاتِ تَحِلُّ لَهُ وَ لَيْسَ لَهُ مِنَ اَلْخُمُسِ شَيْ‏ءٌ لِأَنَّ اَللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ‏ اُدْعُوهُمْ لِآبََائِهِمْ‏ وَ لِلْإِمَامِ صَفْوُ اَلْمَالِ‏ أَنْ يَأْخُذَ مِنْ هَذِهِ اَلْأَمْوَالِ صَفْوَهَا اَلْجَارِيَةَ اَلْفَارِهَةَ وَ اَلدَّابَّةَ اَلْفَارِهَةَ وَ اَلثَّوْبَ وَ اَلْمَتَاعَ بِمَا يُحِبُّ أَوْ يَشْتَهِي فَذَلِكَ لَهُ قَبْلَ اَلْقِسْمَةِ وَ قَبْلَ إِخْرَاجِ اَلْخُمُسِ‏ وَ لَهُ أَنْ يَسُدَّ بِذَلِكَ اَلْمَالِ جَمِيعَ مَا يَنُوبُهُ مِنْ مِثْلِ إِعْطَاءِ اَلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا يَنُوبُهُ فَإِنْ بَقِيَ بَعْدَ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ أَخْرَجَ اَلْخُمُسَ مِنْهُ فَقَسَمَهُ فِي أَهْلِهِ‏ وَ قَسَمَ اَلْبَاقِيَ عَلَى مَنْ وَلِيَ ذَلِكَ وَ إِنْ لَمْ يَبْقَ بَعْدَ سَدِّ اَلنَّوَائِبِ شَيْ‏ءٌ فَلاَ شَيْ‏ءَ لَهُمْ وَ لَيْسَ لِمَنْ قَاتَلَ شَيْ‏ءٌ مِنَ اَلْأَرَضِينَ‏ وَ لاَ مَا غَلَبُوا عَلَيْهِ إِلاَّ مَا اِحْتَوَى عَلَيْهِ اَلْعَسْكَرُ وَ لَيْسَ لِلْأَعْرَابِ مِنَ اَلْقِسْمَةِ شَيْ‏ءٌ وَ إِنْ قَاتَلُوا مَعَ اَلْوَالِي لِأَنَ‏ رَسُولَ اَللَّهِ ص‏ صَالَحَ‏ اَلْأَعْرَابَ‏ أَنْ يَدَعَهُمْ فِي دِيَارِهِمْ وَ لاَ يُهَاجِرُوا عَلَى أَنَّهُ إِنْ دَهِمَ‏ رَسُولَ اَللَّهِ ص‏ مِنْ عَدُوِّهِ دَهْمٌ‏ أَنْ يَسْتَنْفِرَهُمْ فَيُقَاتِلَ بِهِمْ وَ لَيْسَ لَهُمْ فِي اَلْغَنِيمَةِ نَصِيبٌ وَ سُنَّتُهُ جَارِيَةٌ فِيهِمْ وَ فِي غَيْرِهِمْ وَ اَلْأَرَضُونَ اَلَّتِي أُخِذَتْ عَنْوَةً بِخَيْلٍ وَ رِجَالٍ فَهِيَ مَوْقُوفَةٌ مَتْرُوكَةٌ فِي يَدِ مَنْ يَعْمُرُهَا وَ يُحْيِيهَا وَ يَقُومُ عَلَيْهَا عَلَى مَا يُصَالِحُهُمُ اَلْوَالِي‏ عَلَى قَدْرِ طَاقَتِهِمْ مِنَ اَلْحَقِّ اَلنِّصْفِ أَوِ اَلثُّلُثِ أَوِ اَلثُّلُثَيْنِ وَ عَلَى قَدْرِ مَا يَكُونُ لَهُمْ صَلاَحاً وَ لاَ يَضُرُّهُمْ فَإِذَا أُخْرِجَ مِنْهَا مَا أُخْرِجَ بَدَأَ فَأَخْرَجَ مِنْهُ اَلْعُشْرَ مِنَ اَلْجَمِيعِ مِمَّا سَقَتِ اَلسَّمَاءُ أَوْ سُقِيَ سَيْحاً وَ نِصْفَ اَلْعُشْرِ مِمَّا سُقِيَ بِالدَّوَالِي وَ اَلنَّوَاضِحِ‏ فَأَخَذَهُ اَلْوَالِي فَوَجَّهَهُ فِي اَلْجِهَةِ اَلَّتِي وَجَّهَهَا اَللَّهُ عَلَى ثَمَانِيَةِ أَسْهُمٍ لِلْفُقَرََاءِ وَ اَلْمَسََاكِينِ‏ وَ اَلْعََامِلِينَ عَلَيْهََا وَ اَلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي اَلرِّقََابِ وَ اَلْغََارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اَللََّهِ وَ اِبْنِ اَلسَّبِيلِ‏ ثَمَانِيَةَ أَسْهُمٍ يَقْسِمُ بَيْنَهُمْ فِي مَوَاضِعِهِمْ بِقَدْرِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ فِي سَنَتِهِمْ‏ بِلاَ ضِيقٍ وَ لاَ تَقْتِيرٍ فَإِنْ فَضَلَ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ رُدَّ إِلَى اَلْوَالِي‏ وَ إِنْ نَقَصَ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ وَ لَمْ يَكْتَفُوا بِهِ كَانَ عَلَى اَلْوَالِي أَنْ يَمُونَهُمْ مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ سَعَتِهِمْ حَتَّى يَسْتَغْنُوا وَ يُؤْخَذُ بَعْدُ مَا بَقِيَ مِنَ اَلْعُشْرِ فَيُقْسَمُ بَيْنَ اَلْوَالِي وَ بَيْنَ شُرَكَائِهِ‏ اَلَّذِينَ هُمْ عُمَّالُ اَلْأَرْضِ وَ أَكَرَتُهَا فَيُدْفَعُ إِلَيْهِمْ أَنْصِبَاؤُهُمْ عَلَى مَا صَالَحَهُمْ عَلَيْهِ وَ يُؤْخَذُ اَلْبَاقِي فَيَكُونُ بَعْدَ ذَلِكَ أَرْزَاقَ أَعْوَانِهِ عَلَى دِينِ اَللَّهِ وَ فِي مَصْلَحَةِ مَا يَنُوبُهُ مِنْ تَقْوِيَةِ اَلْإِسْلاَمِ‏ وَ تَقْوِيَةِ اَلدِّينِ فِي وُجُوهِ اَلْجِهَادِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا فِيهِ مَصْلَحَةُ اَلْعَامَّةِ لَيْسَ لِنَفْسِهِ مِنْ ذَلِكَ قَلِيلٌ وَ لاَ كَثِيرٌ وَ لَهُ بَعْدَ اَلْخُمُسِ اَلْأَنْفَالُ وَ اَلْأَنْفَالُ كُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ قَدْ بَادَ أَهْلُهَا وَ كُلُّ أَرْضٍ‏ لَمْ يُوجَفْ عَلَيْهَا بِ خَيْلٍ وَ لاََ رِكََابٍ‏ وَ لَكِنْ صَالَحُوا صُلْحاً وَ أَعْطَوْا بِأَيْدِيهِمْ عَلَى غَيْرِ قِتَالٍ وَ لَهُ رُءُوسُ اَلْجِبَالِ وَ بُطُونُ اَلْأَوْدِيَةِ وَ اَلْآجَامُ وَ كُلُّ أَرْضٍ مَيْتَةٍ لاَ رَبَّ لَهَا وَ لَهُ صَوَافِي اَلْمُلُوكِ‏ مَا كَانَ فِي أَيْدِيهِمْ مِنْ غَيْرِ وَجْهِ اَلْغَصْبِ لِأَنَّ اَلْغَصْبَ كُلَّهُ مَرْدُودٌ وَ هُوَ وَارِثُ مَنْ لاَ وَارِثَ لَهُ‏ يَعُولُ‏ مَنْ لاَ حِيلَةَ لَهُ وَ قَالَ‏ إِنَّ اَللَّهَ لَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً مِنْ صُنُوفِ اَلْأَمْوَالِ إِلاَّ وَ قَدْ قَسَمَهُ‏ وَ أَعْطَى كُلَّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ اَلْخَاصَّةَ وَ اَلْعَامَّةَ وَ اَلْفُقَرَاءَ وَ اَلْمَسَاكِينَ وَ كُلَّ صِنْفٍ مِنْ صُنُوفِ اَلنَّاسِ فَقَالَ لَوْ عُدِلَ‏ فِي اَلنَّاسِ‏ لاَسْتَغْنَوْا ثُمَّ قَالَ إِنَّ اَلْعَدْلَ أَحْلَى مِنَ اَلْعَسَلِ‏ وَ لاَ يَعْدِلُ إِلاَّ مَنْ يُحْسِنُ اَلْعَدْلَ قَالَ وَ كَانَ‏ رَسُولُ اَللَّهِ ص‏ يَقْسِمُ صَدَقَاتِ اَلْبَوَادِي‏ فِي اَلْبَوَادِي وَ صَدَقَاتِ أَهْلِ اَلْحَضَرِ فِي أَهْلِ اَلْحَضَرِ وَ لاَ يَقْسِمُ بَيْنَهُمْ بِالسَّوِيَّةِ عَلَى ثَمَانِيَةٍ حَتَّى يُعْطِيَ أَهْلَ كُلِّ سَهْمٍ ثُمُناً وَ لَكِنْ يَقْسِمُهَا عَلَى قَدْرِ مَنْ يَحْضُرُهُ مِنْ أَصْنَافِ اَلثَّمَانِيَةِ عَلَى قَدْرِ مَا يُقِيمُ كُلَّ صِنْفٍ مِنْهُمْ يُقَدِّرُ لِسَنَتِهِ لَيْسَ فِي ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ مَوْقُوتٌ وَ لاَ مُسَمًّى وَ لاَ مُؤَلَّفٌ‏ إِنَّمَا يَضَعُ ذَلِكَ عَلَى قَدْرِ مَا يَرَى وَ مَا يَحْضُرُهُ حَتَّى يَسُدَّ فَاقَةَ كُلِّ قَوْمٍ مِنْهُمْ وَ إِنْ فَضَلَ مِنْ ذَلِكَ فَضْلٌ عَرَضُوا اَلْمَالَ جُمْلَةً إِلَى غَيْرِهِمْ‏ وَ اَلْأَنْفَالُ إِلَى اَلْوَالِي‏ وَ كُلُّ أَرْضٍ فُتِحَتْ فِي‏ أَيَّامِ‏ اَلنَّبِيِّ ص‏ إِلَى آخِرِ اَلْأَبَدِ وَ مَا كَانَ اِفْتِتَاحاً بِدَعْوَةِ أَهْلِ اَلْجَوْرِ وَ أَهْلِ اَلْعَدْلِ لِأَنَّ ذِمَّةَ رَسُولِ اَللَّهِ‏ فِي اَلْأَوَّلِينَ وَ اَلْآخِرِينَ ذِمَّةٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَ‏ رَسُولَ اَللَّهِ ص‏ قَالَ اَلْمُسْلِمُونَ‏ إِخْوَةٌ تَتَكَافَى دِمَاؤُهُمْ وَ يَسْعَى بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ‏ وَ لَيْسَ فِي مَالِ اَلْخُمُسِ زَكَاةٌ لِأَنَّ فُقَرَاءَ اَلنَّاسِ جُعِلَ أَرْزَاقُهُمْ فِي أَمْوَالِ اَلنَّاسِ عَلَى ثَمَانِيَةِ أَسْهُمٍ فَلَمْ يَبْقَ مِنْهُمْ أَحَدٌ وَ جَعَلَ لِلْفُقَرَاءِ قَرَابَةِ اَلرَّسُولِ ص‏ نِصْفَ اَلْخُمُسِ فَأَغْنَاهُمْ بِهِ عَنْ صَدَقَاتِ اَلنَّاسِ وَ صَدَقَاتِ‏ اَلنَّبِيِّ ص‏ وَ وَلِيِّ اَلْأَمْرِ فَلَمْ يَبْقَ فَقِيرٌ مِنْ فُقَرَاءِ اَلنَّاسِ وَ لَمْ يَبْقَ فَقِيرٌ مِنْ فُقَرَاءِ قَرَابَةِ رَسُولِ اَللَّهِ ص‏ إِلاَّ وَ قَدِ اِسْتَغْنَى‏ فَلاَ فَقِيرَ وَ لِذَلِكَ لَمْ يَكُنْ عَلَى مَالِ‏ اَلنَّبِيِّ ص‏ وَ اَلْوَالِي زَكَاةٌ لِأَنَّهُ لَمْ يَبْقَ فَقِيرٌ مُحْتَاجٌ وَ لَكِنْ عَلَيْهِمْ أَشْيَاءُ تَنُوبُهُمْ‏ مِنْ وُجُوهٍ وَ لَهُمْ مِنْ تِلْكَ اَلْوُجُوهِ‏ كَمَا عَلَيْهِمْ‏

ترجمه

کمره ای, اصول کافی ترجمه کمره ای جلد ۳, ۶۰۷

از امام كاظم (ع) فرمود: خمس در پنج چيز است: از غنيمت، و از غوص، و از گنجها كه بجويند، و از معادن، و از نمكزارها، و از همه اين انواع خمس دريافت شود و براى كسى باشد كه خدا تعالى براى او مقرر ساخته، و چهار قسمت ديگر غنيمت ميان كسانى كه براى آن نبرد كرده‏اند و در كار آن بوده‏اند پخش شود، و خمس شش سهم شود: ۱- سهم خدا ۲- سهم رسول خدا ۳- سهم ذى القربى ۴- سهم يتيمان ۵- سهم مستمندان ۶- سهم ابناء السبيل سهم خدا و سهم رسول خدا (ص) پس از وى از آن اولى الامر است به وراثت پس او را سه سهم باشد، دو سهم ارثى و يك سهم قسمى از طرف خدا، و نيم خمس بالتمام از آن او است و نيم‏ ديگرش از آن خاندان او است، يك سهم از يتيمان آنها و يك سهم از مستمندان آنها و يك سهم براى ابناء السبيل از آنان طبق قرآن و سنت بر آنها تقسيم شود تا اندازه‏اى كه در مدت يك سال بى‏نياز گردند، اگر چيزى از آن فزون آيد به امام تعلق دارد، و اگر گنجايش ندارد يا كم آيد از هزينه سال آنان، بر امام است از خود بر آنان انفاق كند به اندازه‏اى كه بى‏نياز شوند بدان، و همانا بر او لازم گرديده كه هزينه آنها را بدهد براى آنكه هر چه از آنها فزون آيد از او است و همانا خداوند كه اين سهم خمس را خاص خاندان پيغمبر كرده است و به مستمندان و ابناء سبيل مردم ديگر نداده در عوض صدقه‏ها و زكاة مردم است كه از سادات دريغ داشته، براى آنكه خدا آنان را به واسطه خويشى با پيغمبر منزه دارد و آنها را خدا ارجمند شمارد از چرك مال مردم، پس نزد خود براى آنها حق مخصوصى مقرر داشته، به اندازه‏اى كه آنها را بى‏نياز كند از اين كه در معرض خوارى و زبونى در آيند و باكى ندارد كه خودشان به هم صدقه دهند و اينان كه خدا براى آنها خمس مقرر كرده همان خويشان پيغمبرند كه خدا آنها را در قرآن ياد كرده و فرموده (۲۱۴ سوره شعراء): «و بيم بده تبار نزديكان خود را» و آنان فرزندان عبد المطلبند خودشان از مرد و زن، كسى از خانواده‏هاى قريش و از عرب با آنها نيست، و موالى و وابسته‏هايشان در اين خمس با آنها شركت ندارند، و زكاة مال مردم ديگر براى موالى و وابسته‏هاى آنان حلال است و آنها با ديگر مردم برابرند، و هر كس مادرش از بنى هاشم است و پدرش از ديگر مردم صدقه بر او حلال است و از خمس حقى ندارد، زيرا خدا تعالى مى‏فرمايد (۶ سوره احزاب):

«آنها را به پدرانشان منسوب داريد» و براى امام است برگزيده مال‏ غنيمت و او را شايد كه زبده اموال را بردارد، چون كنيز زيبا، و پاكش خوب، و جامه و متاع چنانى كه دوست دارد و مى‏خواهد، از آن او است پيش از قسمت غنيمت و پيش از اخراج خمس، و او حق دارد كه با مال غنيمت هر خرجى كه براى او رخ دهد جبران كند و بدون قسمت آن از آن مصرف نمايد، مانند آن كه براى تأليف قلوب بدهد يا خرج ديگرى كه پيش آمد كند، و اگر پس از آن چيزى بماند خمسش را بيرون كند و آن را به اهلش قسمت كند، و آنچه بماند قسمت كند بر كسانى كه متصدى جنگ و گرفتن غنيمت شدند، و اگر پس از مصارف لازمه چيزى نماند، چيزى طلب ندارند.

زمين به هيچ وجه از آن لشكر فاتح نيست و حقى به آنچه در تصرف آوردند ندارند مگر خصوص آنچه در ميدان جنگ باشد، و بيابان‏نشين‏هاى عرب از غنيمت سهم نبرند گر چه با امام در جبهه نبرد شركت كنند، زيرا رسول خدا (ص) با اعراب بيابان پيمان بست كه آنها را در ديار خود بگذارد و از هجرت معاف دارد به شرط آنكه اگر دشمنى بر رسول خدا (ص) تاخت آورد، رسول خدا (ص) آنها را بسيج كند و به جبهه ببرد تا به سود او بجنگند و از غنيمت هم سهم نبرند، و سنت پيغمبر (ص) در باره آنها و ديگران مجرا است. و زمين‏هائى كه به زور قشون اسلام گرفته شده است همه وقف است و به دست كسى واگذار است كه آن را آباد كند و زنده نگهدارد و بر سر آن بماند به قرار دادى كه والى در حدود توانائى او با وى بندد، از حق نيمه درآمد يا يك سوم يا دو سوم و به هر اندازه كه به مصلحت آنان باشد و بدانها زيان نباشد و چون همه هزينه از درآمدش بيرون شود، از درآمد خالص اول زكاة بيرون شود و آن ده يك است از آنچه به آب باران عمل آيد (ديم) و يا آب بر آن روان شود و به جريان آب سير آب گردد و نيم دهم است (۵ ر ۰) از آنچه به وسيله چرخ دولاب و شتران آبكش آبيارى شود و آن را امام مى‏ستاند و در مصارف هشتگانه‏اى كه خدا مقرر كرده است صرف مى‏كند از براى: ۱- فقراء. ۲- مستمندان. ۳- كارمندان خود زكاة. ۴- براى تأليف قلوب. ۵- آزاد كردن بنده‏ها. ۶- پرداخت بدهكارى وام داران. ۷- در راه خدا از هزينه جهاد و پل سازى و ديگر امور خيريه. ۸- براى رفع حاجت مسافران در راه مانده تا به وطن خود رسند. اين هشت سهم است كه به آنها پخش مى‏شود هر كدام در جاى خود به اندازه‏اى كه تا يك سال بى‏نياز باشند بى‏تنگى در زندگى و بر خود سخت گرفتن و اگر پس از همه اين مصارف چيزى فزون آيد به امام (ع) برگردد و اگر كم آمد و به اندازه كفايت نباشد بايد امام به اندازه‏اى كه آنها را شايد از خود كم بود آن را بپردازد و به هر كس به اندازه نياز و حاجت او بدهد. و پس از اخراج عشر زكاة، آنچه بماند ميان امام و شركاى او كه كارگران زمين و مايه و پايه درآمد آنند تقسيم شود و سهم آنان را چنانچه با آنها قرار داده بپردازد و باقى مانده را خود بردارد تا در پس تأمين كارگران زمين روزى ياران او باشد براى حفظ دين خدا و صرف كند در آنچه براى او پيش آمد كند از نظر تقويت اسلام و تقويت دين در راههاى جهاد و جز آن از آنچه مصلحت عموم در آنست، خود والى از آن چيزى ندارد، نه كم و نه بيش. و براى امام بعد از خمس، حق در انفال است، انفال: هر زمين بائرى است كه صاحبانش نابود شده‏اند و هر زمينى كه بى‏رنج نبَرد و قشون كشى به دست آمده و خود صاحبانش آن را بر وجه صلح به دست خود امام واگذاردند. و از آن امام است: سر كوهها و ته رودخانه‏ها و نيزارها و هر زمين بائرى كه صاحب ندارد و از آن او است اموال خاصه پادشاهان كفار كه مغلوب اسلام شوند (از اموال منقوله و غير منقوله- از مجلسى ره-) آنچه در دست ايشان باشد و از مالك معين غصب نكرده باشند، زيرا هر مال عصبى بايد به مالكش برگردد، و امام وارث هر كسى است كه وارثى ندارد، امام نانده هر كسى است كه چاره‏اى ندارد و فرمود: خدا هيچ مالى را وانگذارد مگر آن كه آن را قسمت بندى كرده و به هر ذى حقى، حق او را داده از خاصه (يعنى امام و بنى هاشم- از مجلسى ره-) و عامه مردم ديگر و بى‏نوايان و مستمندان و هر قسمى از مردم، پس فرمود: اگر در ميان مردم به عدالت رفتار مى‏شد، همه بى‏نياز مى‏شدند، سپس فرمود: عدالت از عسل شيرين‏تر است و عدالت نكند مگر كسى كه عدالت را خوب بداند (اشاره است به اين كه نظام مردم در معاش و معاد، درست نشود مگر به وجود امام عادل و عالم به هر آنچه خلق بدان نياز دارند- از مجلسى ره-). فرمود: شيوه رسول خدا (ص) اين بود كه صدقات و زكات‏ بيابان‏نشين‏ها را در همان بيابان‏نشين‏ها تقسيم مى‏كرد و زكاة شهرى‏ها را ميان شهرى‏ها و مصارف هشتگانه را برابر منظور نمى‏كرد كه به هر مصرفى درست يك هشتم را بدهد ولى آن را به حساب هر كدام از مصارف هشتگانه كه در دسترس او بود و در برابر او بود تقسيم مى‏كرد و مصرف مى‏نمود به اندازه‏اى كه هزينه يك سال آنها را بس باشد، در اين باره، دستور معينى نبود و نه اندازه مضبوط و نامبرده و نه ثبت‏شده‏اى در كتب، همانا به اندازه‏اى كه رأى او بود و در مصرفى كه حاضر بود صرف مى‏كرد تا هر گونه نيازمندى هر قومى را بر آورد و اگر در اين ميانه، چيزى از حاجت‏مندى محل، فزون مى‏شد، آن را بر ديگران عرضه مى‏كرد. و انفال، با پيشوا است (كه پيغمبر و امام باشد) و هم چنان هر زمينى كه در زمان پيغمبر (ص) فتح شده است تا آخر ابد و آنچه به نيروى قشون اسلام فتح شده چه به دعوت حكام جور بوده يا امام عادل، زيرا تعهد پيغمبر (ص) در اولين و آخرين يكى است براى آنكه رسول خدا (ص) فرمود: مسلمانان همه برادرند و خونشان برابر است و تعهد پسترين و كوچكترين آنها در عهده همه است، در مال خمس كه به مستحق آن داده شود زكاتى نيست زيرا معاش مردم فقير و بى‏نوا در اموال مردم مقرر شده طبق سهام هشتگانه و براى فقراى خويشان پيغمبر نيمى از خمس مقرر شده است و آنها را بدان از صدقات مردم و از صدقات پيغمبر و امام بى‏نياز ساخته، پس نه فقيرى از مردم بجا مانده و نه فقيرى از خويشان پيغمبر (ص) جز آنكه بى‏نياز شده و ديگر فقيرى وجود ندارد و از اين رو بر دارائى پيغمبر و امام زكاتى نيست زيرا فقير و نيازمندى وجود ندارد ولى بر عهده آنها است مخارج پيش آمدهائى كه براى آنها رخ مى‏دهد از چند جهت (چون پذيرائى واردين و كم بود نفقه اهل خمس و. و.) و براى آنها است از بابت اين وجوه مصارف بودجه‏هائى (چون هداياى و فود و اموال خاصه ملوك- از مجلسى ره- چنانچه مخارجى هم به عهده آنها است.

مصطفوى‏, اصول کافی ترجمه مصطفوی جلد ۲, ۴۹۲

موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: خمس از پنج چيز بايد داده شود: ۱- غنيمتها، ۲- غواصى (منافع دريا) ۳- گنجها ۴- معادن ۵- نمكزارها (كه معدن مخصوصى است) از تمام اين انواع دريافت مى‏شود و بكسانى كه خداى تعالى مقرر فرموده داده مى‏شود و چهار پنجم آن (يعنى غنائم) ميان جنگجويان متصديان جنگ تقسيم مى‏شود، و خمس ميان آنها (كه خدا مقرر فرموده) به شش سهم تقسيم مى‏شود: ۱- سهم خدا، ۲- سهم پيغمبر، ۳- سهم خويشان پيغمبر، ۴- سهم يتيمان، ۵- سهم تهيدستان، ۶- سهم در راه ماندگان. سهم خدا و سهم پيغمبر پس از وفات پيغمبر از نظر وراثت بواليان امر (ائمه معصومين) تعلق دارد، پس براى امام سه سهم است: دو سهم از نظر وراثت و يكسهم بهره خود او است از جانب خدا، بنا بر اين نصف كامل خمس از اوست (كه در اين زمان بسهم امام معروفست) و نصف ديگر ميان خاندانش تقسيم مى‏شود: يك سهم به يتيمان آنها و يكسهم بتهيدستان و يكسهم بدر راه ماندگانشان داده مى‏شود كه طبق قرآن و سنت پيغمبر ميان آنها تقسيم شود، بمقدارى كه يك سالشان را كفايت كند، اگر از آنها چيزى زياد آمد، بحاكم ميرسد و اگر سهم امام قابل قسمت نبود، يا كمتر از مقدار كفاف آنها بود، بعهده حاكم است كه از آنچه در دست دارد ايشان را بى‏نياز كند، و مخارج آنها از اين نظر بعهده حاكم گذاشته شد كه مقدار زيادى از آنها باو تعلق دارد. و همانا خدا خمس را مختص آنها قرار داد و به تهيدستان و در راه ماندگان مردم ديگر نداد تا بجاى صدقات (زكاة واجب) مردم باشد (كه بر سادات حرام گرديد) و براى اينكه خدا ايشان را بواسطه قرابتشان با پيغمبر (از گرفتن زكاة) بر كنار كند و از چرك اموال مردم ارجمندشان دارد، لذا مال‏ مخصوصى را از جانب خود براى آنها بمقدار بى‏نيازيشان مقرر فرمود تا در معرض خوارى و درويشى قرار نگيرند ولى دادن صدقات بعضى از آنها ببعض ديگر باكى ندارد (زكاة سادات بسادات ميرسد). و اين اشخاص كه خدا خمس را برايشان مقرر فرموده همان خويشان پيغمبرند صلّى اللَّه عليه و آله كه خدا از آنها ياد نموده و فرموده: «خويشان نزديك خود را بيم ده- ۲۱۴ سوره ۲۶-» و ايشان خود فرزندان عبد المطلب هستند از زن و مرد (نه دوستان و وابستگان بآنها) و هيچ كس ديگر از خاندان قريش و احدى ديگر از عرب داخل آنها نيست و وابستگان بفرزندان عبد المطلب (چه آزاد شده آنها باشند و چه هم سوگند با ايشان) در گرفتن خمس داخل در آنها و يا در حكم آنها نيستند و صدقات مردم براى آنها حلال است و آنها با مردم ديگر برابرند. و كسى كه مادرش از بنى هاشم و پدرش از سائر قريش (يا ساير مسلمين) باشد، صدقات براى او حلال است و از خمس بهره‏ئى ندارد، زيرا خداى تعالى ميفرمايد: «آنها را بپدرانشان نسبت دهيد ۶ سوره ۳۳-». و برگزيده اموال غنيمت از امامست و حق دارد برگزيده اين اموال را براى خود بردارد: مانند كنيز زيبا، مركوب زيبا، لباس و كالائى كه دوست دارد و ميخواهد. اين اموال پيش از تقسيم و پيش از اخراج خمس از آن او است، و او ميتواند اين اموال را بمصرف مخارجى كه براى او پيش مى‏آيد مانند بخشيدن به الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ و پيش آمدهاى ديگر برساند، اگر پس از آن چيزى باقى ماند، خمسش را خارج كرده ميان اهل خمس تقسيم شود و بقيه (۵/ ۴ ديگر) ميان مباشرين جنگ تقسيم شود. و اگر پس از تأمين مخارج چيزى نماند، ايشان حقى ندارند. و جنگجويان از زمين و آنچه بر آن غلبه كرده‏اند حقى ندارند، مگر مقدارى را كه بتصرف لشكر درآمده (و در ميدان جنگ بر آن دست يافته‏اند) و باديه‏نشينان عرب هم سهمى ندارند اگر چه همراه والى (امام يا نايب او) در جنگ شركت كنند، زيرا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با آنها قرار داد مصالحه بست كه در ديار خود باشند و بمدينه هجرت نكنند، بشرط اينكه اگر دشمن پيغمبر صلّى اللَّه- عليه و آله بر او حمله كرد، آنها را بسيج دهد و همراه او بجنگند و از غنيمت بهره نداشته باشند، و روش پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله در باره آنها و ديگران (اولاد آنها يا باديه‏نشينان ديگر) جاريست (ولى بعضى از فقها اين حكم را مختص بهمان اعراب زمان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله دانسته‏اند). و زمينهائى كه بزور اسب و لشكر اسلام بدست آمده، در دست كسانى كه آنها را آباد كنند و زنده نگهدارند ثابت و برقرار ميماند و طبق قراردادى كه حاكم با آنها مصالحه كند: به نصف يا ثلث يا دو ثلث كه توانائى داشته باشند و صلاح آنها باشد و بآنها زيان نرسد، بآباد كردن آن قيام ميكنند، و چون آنچه را بايد خارج كند، خارج كرد (از مخارج كشت و زراعت) ده يك از همه را خارج ميكند، اگر زمين از باران و آب جارى مشروب مى‏شود و بيست يك خارج ميكند اگر زمين با دلو و كشيدن از چاه مشروب مى‏شود، و حاكم اين (زكاة) را ميگيرد و در راهيكه خدا تعيين فرموده به هشت سهم بمصرف ميرساند: ۱- فقرا ۲- مستمندان (تهيدست‏تران از فقرا) ۳- كارمندان جمع آورى زكاة ۴- مؤلفة قلوبهم (كفار، براى اينكه دلشان باسلام گرم شود) ۵- آزاد كردن بردگان ۶- بدهكاران ۷- در راه خدا (مانند خريد اسلحه و ساختن پل و راه و مدرسه) ۸- در راه ماندگان (كسانى كه در مسافرت بى‏چيز شده‏اند). اين هشت سهم بايد در محلش بمقدارى كه يك سال آنها را بدون سختى و تنگى تأمين كند، تقسيم شود اگر چيزى از آن زياد آمد، بحاكم برميگردد و اگر كم آمد و آنها را كفايت نكرد، بعهده حاكم است كه از آنچه در دست دارد، بمقدارى كه در خور آنهاست خرجشان را بدهد تا بى‏نيازشان كند. و آنچه از عشر باقى بماند ميان حاكم و شركاء او يعنى كارگران در زمين و كشاورزان تقسيم مى‏شود و بهره آنها طبق قرارداد و مصالحه، بآنها پرداخت مى‏شود، و ما بقى را در مخارج كسانى كه حاكم را بر دين خدا كمك ميكنند و در راه مصلحت مخارجى كه براى او پيش مى‏آيد مانند تقويت اسلام و تقويت دين از نظر جهاد و مخارج ديگرى كه بمصلحت عموم مسلمين است بمصرف ميرسانند و خود حاكم از اين قسمت هيچ سهمى ندارد. و براى امام غير از خمس، حق در انفالست. و انفال هر زمين خرابى است كه اهلش نابود شده باشند و هر زمينى كه اسب و شتر بر آن رانده نشده باشد (با جنگ و غلبه گرفته نشده باشد) بلكه بنوعى با مسلمين سازش كرده و بدون جنگ و با دست خود تسليم نموده‏اند و نيز سر كوهها و ته رودخانه‏ها و نيزارها (جنگل‏ها) و هر زمين بائر و بى‏صاحب از آن امامست. و زبده اموالى كه در دست پادشاهانست (و در جنگ با اسلام مغلوب شده‏اند) اگر از كسى غصب نكرده باشند بامام تعلق دارد، و هر مال غصبى بصاحبش بايد برگردد، و نيز امام وارث كسى است كه وارث ندارد و مخارج هر كس را كه چاره ندارد بايد بدهد (يعنى امام بايد اين درآمدها را در راه درماندگان و هر گونه خرجى كه براى اسلام و مسلمين پيش مى‏آيد و محل ندارد مصرف كند). و باز فرمود: همانا خدا هر نوع از اموال را تقسيم كرده و حق هر مستحق را از خاصه و عامه (امام و ساير مردم) و فقراء و مساكين و اصناف ديگر مردم بآنها داده است، سپس فرمود: اگر در ميان مردم عدالت حكمفرما باشد، همه بى‏نياز شوند و باز فرمود: عدالت از عسل شيرين‏تر است. و عدالت نكند جز كسى كه عدالت را خوب بداند (پس براى نظام زندگى مردم، امامى عادل لازم است). و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله زكاة باديه‏نشينان را به باديه‏نشينان ميداد و زكاة شهرنشينان را به شهرنشينان، ولى زكاة را ميان هشت صنف آنها برابر تقسيم نميكرد بطورى كه بهر دسته ۸/ ۱ برسد، بلكه بمقدارى كه از آن ۸ طايفه حاضر بودند، باندازه مخارج يك سال هر دسته آنها تقسيم ميكرد، در اين باره وقت و اندازه معينى يا نامبرده و نوشته‏ئى نيست، بلكه هر گونه خود پيشوا صلاح بداند و بهر كس دسترسى داشته باشد، پرداخت ميكند تا احتياج هر دسته از آنها را برآورد، و اگر چيزى زياد آمد، بديگران عرضه ميكند. و اما امر انفال با والى (پيغمبر يا امام) است و همچنين هر زمينى كه در زمان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فتح شده است براى هميشه، و نيز هر زمينى كه براى دعوت باسلام از جانب پيشوايان ظالم يا عادل فتح شده است امرش با والى است، زيرا تعهد و پيمان پيغمبر نسبت به پيشينيان و پسينيان يكسان است، زيرا خود پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرموده است: مسلمانها برادر يك ديگرند، خونشان با هم برابرست، پست‏ترين آنها بايد به پيمانشان كوشش كند (بحديث ۱۰۴۹ رجوع شود). و در مال خمس، زكاتى نيست، زيرا ارزاق و مخارج فقراء مردم (غير سادات) بر ۸ سهم در اموال مردم مقرر گرديده و كسى از آن‏ها بى‏خرجى گذاشته نشده (پس از خمس حقى ندارند) و خدا براى فقراء خويشان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله نصف خمس را مقرر كرد و ايشان را از صدقات مردم و صدقات پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و والى امر (امام) بى‏نياز كرد، پس هيچ فقيرى از فقراء مردم (غير سادات) و هيچ فقيرى از فقراء خويشان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله نباشد، جز اينكه بى‏نياز گرديد، بنا بر اين (در ميان مسلمين) فقيرى وجود ندارد، و از اين جهت است كه بر مال پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و امام زكاة نيست، زيرا فقيرى محتاج باقى‏ نمانده، بلكه بر عهده آنها تنها همان مخارجى است كه پيش مى‏آيد (و در اول اين روايت ذكر شد) و درآمد ايشان هم از آن راههاست (كه ذكر شد) در برابر مخارجى كه بعهده دارند.

محمدعلى اردكانى, تحفة الأولياء( ترجمه أصول كافى) - جلد ۲, ۸۲۹

على بن ابراهيم بن هاشم، از پدرش، از حمّاد بن عيسى، از بعضى از اصحاب ما، از امام موسى كاظم عليه السلام روايت كرده است كه فرمود: «خمس، از پنج چيز داده مى‏شود: از غنيمت‏ها و غوّاصى كردن كه به آب فرو روند و مرواريد و غير آن بيرون آورند و از گنج‏ها و مال‏ها كه دفن كرده باشند و از معدن‏ها و نمكزار، كه خمس از هر يك از اين اقسام، گرفته مى‏شود و از براى اين‏كه خدا خمس را از برايش قرار داده، قرار مى‏دهند. و چهار خمس آن خمس، تقسيم مى‏شود در ميان آن‏كه بر تحصيل آن جنگ كرده و صاحب آن و خمس تقسيم مى‏شود در ميان آنان كه خدا آن را از براى ايشان قرار داده بر شش حصّه: يك حصّه از براى خداست، و يك حصّه از براى رسول خدا صلى الله عليه و آله، و يك حصّه از براى خداوندان خويشى نسبت به رسول، و يك حصّه از براى يتيمان، و يك حصّه از براى بيچارگان، و يك حصّه از براى رهگذريان. پس حصّه خدا و حصّه رسول خدا از براى صاحبان امر امامت و خلافت است بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله از روى ارث، و سه حصّه از براى اوست: دو حصّه از روى وراثت و يك حصّه كه قسمت شده از براى او از جانب خدا. و همه نصف اصل خمس، از براى اوست و نصف باقى‏مانده خمس در ميان اهل بيت آن حضرت تقسيم مى‏شود. پس يك حصّه از براى يتيمان ايشان است، و يك حصّه از براى بيچارگان ايشان، و يك حصّه از براى‏ رهگذريان ايشان كه در ميان ايشان به طريقى كه در كتاب خدا و سنّت پيغمبر است، تقسيم مى‏شود؛ آنچه در عرض سال، به آن بى‏نياز باشند و احتياج نداشته باشند، و اگر از ايشان چيزى زياد باشد، آن زيادتى مال والى امام است و اگر ناتوان باشد (يا از قدر بى‏نيازى ايشان كم آيد، بر والى واجب است كه از پيش خود، بر ايشان انفاق كند؛ به قدر آنچه به آن بى‏نياز شوند. و جز اين نيست كه بر او واجب گرديده كه متحمّل اخراجات ايشان شود و به كارگزارى ايشان قيام نمايد؛ زيرا كه آنچه از ايشان زياد مى‏آيد، مال اوست. و جز اين نيست كه خدا همين خمس را بخصوص از براى ايشان قرار داده نه از براى بيچارگان از ساير مردمان، و رهگذرى ايشان، تا آن‏كه عوض باشد از براى ايشان از زكات‏هاى مردمان، به جهت دور كردن از صفت زشت، كه خدا ايشان را از آن دور فرموده به جهت خويشى ايشان با رسول خدا صلى الله عليه و آله و نوازشى از جانب خدا كه ايشان را از چرك‏هاى دست مردم دور گردانيده. پس از براى ايشان بخصوص از نزد خود چيزى قرار داده كه ايشان را به سبب آن بى‏نياز گرداند، از آن كه ايشان را در موضع خوارى و درويشى قرار دهد. و باكى نيست به صدقات بعضى از ايشان بر بعضى. و اين گروه كه خدا خمس را از براى ايشان قرار داده، خويشان پيغمبراند كه خدا ايشان را ذكر فرموده و فرموده است كه: «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» «۱» (يعنى: و بترسان خويشان نزديك خويش را) و ايشان خود پسران عبدالمطّلب‏اند خواه پسران ايشان باشد و خواه دختر و كسى از اهل خانه‏هاى قريش و از عرب در ايشان داخل نيست، و هيچ‏يك از مواليان و آزاد شدگان ايشان، در باب اين خمس در ايشان داخل نيست، و از ايشان محسوب نمى‏شود و صدقات و زكات مردم از براى مواليان بنى‏هاشم حلال است، و ايشان و ساير مردمان برابرند. و هر كه مادرش از بنى‏هاشم و پدرش از ساير قريش غير از بنى‏هاشم باشد، صدقات مردم از برايش حلال است و از خمس چيزى از براى او نيست؛ زيرا كه خدا مى‏فرمايد: «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ» «۲» (يعنى: بخوانيد و نسبت دهيد فرزندان را به سوى پدران ايشان) و مال برگزيده از براى امام است و از براى اوست كه برگزيده اين مال‏ها را فرا گيرد، چون كنيز خوشگل و اسب خوش‏رفتار و جامه و مايحتاج خانه، به آنچه دوست دارد، يا خواهش آن به هم رساند، و همه اينها براى اوست، پيش از قسمت و پيش از بيرون كردن‏ __________________________________________________

(۱). شعرا، ۲۱۴.
(۲). احزاب، ۵.

خمس. و او را مى‏رسد كه به اين مال همه رخنه‏هاى آنچه را كه بر او فرود مى‏آيد، ببندد، مانند عطا كردن فرقه‏اى كه دل‏هاى ايشان را الفت مى‏دهد بر دين اسلام و غير آن، از آنچه بر او وارد مى‏شود. پس اگر بعد از آن چيزى باقى بماند، خمس را از آن بيرون مى‏كند و در ميانه اهل آن قسمت مى‏نمايد و باقى را بر آن‏كه متوجّه آن بوده، قسمت مى‏فرمايد. و اگر بعد از بستن رخنه‏هاى وارداتى كه بر او وارد شده، چيزى باقى نماند، از براى ايشان هيچ نيست. و چيزى از زمين‏ها از براى آن‏كه جنگ كرده، نيست. و نه آنچه بر آن غالب شده باشند، مگر آنچه لشكر بر آن دست يافته و گرداگرد آن را فرو گرفته باشند. و باديه‏نشينان را از قسمت چيزى نيست. و هر چند كه همراه والى جنگ كنند؛ زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله با باديه‏نشينان مصالحه كرد كه ايشان را در خانه‏هاى خويش وا گذارد و از آن مهاجرت نكنند بر اين شرط كه اگر لشكرى انبوه ناگاه بر سر پيغمبر صلى الله عليه و آله آيند و از ايشان طلب يارى كند، اجابت كنند و بيايند تا به استعانت ايشان با دشمنان جنگ كند و ايشان را در غنيمت بهره‏اى نباشد. و سنّت و طريقه آن حضرت در ايشان و در غير ايشان، جارى است (و مراد از ايشان، چنانچه بعضى گفته‏اند، باديه‏نشينانى هستند كه اظهار اسلام مى‏كردند به محض شهادتين و مقاصد اسلام را نمى‏شناختند و به احكام آن عمل نمى‏كردند). تتّمه حديث: و زمين‏هايى كه از روى قهر و غلبه به اسبان و مردان گرفته شده، همه آنها موقوف است و وا گذاشته مى‏شود در دست آن‏كه آن را آبادان مى‏كند و احيا مى‏نمايد و بر سر آن مى‏ايستد و آنچه بايد در آن به عمل آورد، مى‏آورد، بر آنچه والى با ايشان مصالحه مى‏كند، بر اندازه طاقت ايشان از حقّ: از نصف و ثلث و دو ثلث. و بر اندازه آنچه از براى ايشان صلاح باشد و ايشان را زيان نرساند و چون بيرون كند از آن آنچه بايد بيرون كند، ابتدا مى‏كند پس ده يك از همه را بيرون مى‏كند از هر چه آسمان آن را آب داده باشد (كه آب باران خورده باشد) يا به آب جارى آب خورده باشد و نصف ده يك (كه بيست يك باشد) از آنچه به چرخ آب و شتران آب كش آب خورده باشد، بعد از آن والى آن را مى‏گيرد و در جهتى كه خدا آن را قرار داده، صرف مى‏نمايد: بر هشت حصّه از براى فقيران و مسكينان و عاملان بر آن و «الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ» «۱» (كه تفسير آن مذكور شد) هشت حصّه كه در ميانه ايشان در مواضعى كه دارند تقسمى مى‏شود به قدر آنچه به آن، در عرض‏ __________________________________________________

(۱). توبه، ۶۰.

سال بى‏نياز باشند؛ بى‏تنگى و تنگ‏گيرى. پس اگر چيزى از آن زياد آيد، رد مى‏شود به سوى والى، و اگر از آن چيزى كم آيد و به آن اكتفا نكنند، بر والى واجب است كه متحمّل اخراجات ايشان شود، از پيش خود به اندازه وسعت ايشان تا آن‏كه بى‏نياز شوند و بعد از آن، آنچه از ده يك، باقى مانده و از مؤونت اهل استحقاق، زياد آمده، گرفته مى‏شود و در ميان والى و شريك‏هاى او كه كاركنان در زمين و برزيگران آنند، قسمت مى‏شود و بهره‏هاى ايشان بنابر آنچه والى با ايشان بر آن مصالحه نموده، به سوى ايشان دفع مى‏شود و باقى‏مانده فرا گرفته مى‏شود، و بعد از آن روزى ياوران او بر دين خدا خواهد بود و صرف مى‏شود در مصلحت آنچه بر او فرود مى‏آيد از تقويت اسلام و تقويت دين در وجوه جهاد و غير آن، از آنچه مصلحت عامّه مردمان در آن باشد. و از براى خود والى، كم و بسيار، از آن نيست. و از براى او، بعد از خمس، انفال است. و انفال، هر زمين ويرانى است كه اهل آن هلاك شده‏اند و هر زمينى كه هيچ اسب و شترى بر آن تاخته نشده باشد، وليكن مصالحه كرده باشند به نوعى از انواع صلح، و به دست خود داده باشند به طور غير جنگ. و از براى اوست سرهاى همه كوه‏ها و درون وادى‏ها و نيستان‏ها و هر زمين مرده‏اى كه آن را مالكى نباشد. و از براى اوست برگزيده‏هاى پادشاهان حربى و آنها چيزى چند است كه ايشان از براى خويش برگزيده‏اند، امّا آنچه در دست ايشان باشد، نه از روى غصب؛ زيرا كه همه آنچه غصب باشد، بايد كه به صاحبش ردّ شود. و امام، وارث كسى است كه او را هيچ وارثى نباشد و هر كه او را هيچ چاره‏اى نباشد، امام او را عيال خود مى‏گرداند». و فرمود كه: «خدا چيزى را از انواع مال‏ها وا نگذاشته مگر آن‏كه آن را تقسيم نموده، پس هر صاحب حقّى را حقّ خودش عطا فرموده از خاص و عام و فقيران و مسكينان و هر نوعى از انواع مردمان» بعد از آن فرمود كه: «اگر در ميان مردم به عدالت رفتار مى‏شد، هر آينه همه بى‏نياز بودند». و فرمود كه: «عدالت، از عسل شيرين‏تر است و عدالت نمى‏كند، مگر كسى كه عدالت را نيكو بداند». و فرمود كه: «رسول خدا صلى الله عليه و آله صدقات باديه‏نشينان را در باديه‏نشينان و صدقات اهل شهر را در اهل شهر تقسيم مى‏فرمود، و در ميان ايشان برابر تقسيم نمى‏فرمود كه بر هشت قسم مستحقّان تقسيم نمايد، تا آن‏كه اهل هر حصّه‏اى را هشت يك عطا كند، وليكن آن را تقيسم مى‏فرمود بر اندازه كسانى كه در نزد او حاضر بودند از انواع هشت‏گانه و بر اندازه‏ آنچه هر نوعى از ايشان اقامه مى‏نمودند و از براى قوت سال هر نوع مظنّه مى‏فرمود و در اين باب، قدر معيّن و چيز نام برده شده‏اى مانند جو و يا گندم و مركّب از قدر و جنس نبود. جز اين نيست كه آن را بر اندازه آنچه صلاح مى‏ديد و آنچه در نزد او حاضر بود، مى‏كرد، تا آن‏كه رخنه احتياج هر قومى از ايشان را مى‏بست. و اگر چيزى از آن زياد مى‏آمد، همه آن مال را به سوى غير فقراى بلد نقل مى‏كردند». و انفال- كه اختيار آن با والى است- هر زمينى است كه در ايّام حيات پيغمبر صلى الله عليه و آله گشوده شده باشد تا آخر روزگار كه دنيا تمام شود، و آنچه به دعوت اهل جور و اهل عدل مفتوح شده باشد؛ زيرا كه زنهار رسول خدا صلى الله عليه و آله در آنها كه در اوّل بوده‏اند و آنان كه در آخر خواهند بود، يك زنهار است؛ زيرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است كه: مؤمنان برادرانند و خون‏هاى ايشان، برابرى مى‏كند، و آخر ايشان به زنهار ايشان سعى مى‏نمايد (و در بعضى از نسخ، به جاى آخر ايشان، پست‏ترين ايشان است و اوّل، ظاهرتر است در اينجا) و در مال خمس، زكاتى نيست؛ زيرا كه فقر مردم روزى ايشان را در اموال مردمان قرار داده بر هشت حصّه. پس كسى از ايشان فقير باقى نماند و از براى فقيران خويش، رسول عليه السلام نصف خمس قرار داد و به آن نصف ايشان را از صدقات مردم و صدقات پيغمبر صلى الله عليه و آله و ولىّ امر امامت، بى‏نياز گردانيد. پس فقيرى از فقيران مردم و فقيرى از فقيران خويشان رسول خدا صلى الله عليه و آله باقى نماندند، مگر آن‏كه بى‏نياز گرديدند. پس هيچ فقيرى باقى نماند، و از براى همين بر مال پيغمبر صلى الله عليه و آله و والى زكاتى نبود؛ زيرا كه فقير محتاجى نماند، وليكن بر ايشان چيزى چند از چندين راه به ايشان مى‏رسد و از براى ايشان است از آن راه‏ها مانند آنچه بر ايشان است».