البقرة ١١٥

از الکتاب
کپی متن آیه
وَ لِلَّهِ‌ الْمَشْرِقُ‌ وَ الْمَغْرِبُ‌ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَ‌ وَجْهُ‌ اللَّهِ‌ إِنَ‌ اللَّهَ‌ وَاسِعٌ‌ عَلِيمٌ‌

ترجمه

مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بی‌نیاز و داناست!

ترتیل:
ترجمه:
البقرة ١١٤ آیه ١١٥ البقرة ١١٦
سوره : سوره البقرة
نزول : ٥ هجرت
اطلاعات آماری
تعداد کلمات : ١٤
تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«أَیْنَمَا»: هرجا. «تُوَلُّوا»: رو کنید. «ثَمَّ»: آنجا. «وَجْه»: ذات (نگا: بقره / رعد / ، روم / و ). «وَاسِعٌ»: در برگیرنده. از اسماء خدا است و به معنی: دارای انعام و رحمت فراگیر، و آن که در قوانین خویش مردم را به تنگنا نمی‌اندازد.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

نزول

محل نزول:

این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]

شأن نزول:[۲]

«شیخ طوسی» گوید: ابن عباس گويد: اين آيه رد بر يهوديان است هنگامى كه منكر تحويل قبله به طرف خانه كعبه شده بودند و خداوند فرمود قبله مربوط به جهت خاصى سواى جهت ديگر نيست. چنان كه مشبهه معتقدند و جبائى اين قول را اختيار كرده و اقوى نيز همين است، ابن زيد و قتادة گويند كه مسلمين در موقع نماز به هر طرف كه مايل مي‌شدند، مى ايستادند سپس به توسط آيه «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِالْحَرامِ» منسوخ گرديد و رسول خدا صلى الله عليه و آله در مرحله اول به طرف بيت المقدس نماز مي‌خواند، ديگران گويند: عبدالله بن عمر هنگام سفر به هر طرف كه راحله در حركت مي‌بود نماز مي‌خواند[۳] و معتقد بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين عمل مي‌نموده است و آيه را بر قول و فعل خود تأويل مي‌نمود.[۴]

بعضى گويند: درباره قومى نازل گرديد كه در تاريكى شب به نماز ايستاده بودند و جهت قبله بر آنان معلوم نبود وقتى كه صبح شد فهميدند كه نمازشان به طرف قبله نبوده است و خداوند اين آيه را نازل فرمود. چنان كه نخعى و عبدالله بن عامر از پدرش آن را روايت نموده اند.[۵][۶][۷][۸]

تفسیر

نکات آیه

۱ - مشرق و مغرب و نیز سایر جهتها، تنها از آن خداوند است. (و للّه المشرق و المغرب) مقصود از مشرق و مغرب مى تواند جهت شرق و غرب باشد و نیز مراد از آن مى تواند مکان شرق و غرب گرفته شود. تفریع «فاینما تولوا» بر «للّه المشرق و المغرب» گویاى این است که: مراد از مشرق و مغرب - بنابر تفسیر نخست - همه جهات و - بنابر تفسیر دوم - همه مکانهاست.

۲ - انسان، به هر ناحیه و جهتى رو کند رو به سوى خدا دارد. (فأینما تولوا فثم وجه اللّه) چنانچه مقصود از مشرق و مغرب جهت باشد، عبارت «فأینما تولوا ...» به این معناست: «به هر سو و هر کجا روى کنید وجه خدا همان جاست».

۳ - خداوند، تنها مالک همه مکانها و عرصه هاى گیتى است. (و للّه المشرق و المغرب) برداشت فوق، بر این اساس است که مراد از مشرق و مغرب، مکان شرق و غرب باشد.

۴ - هیچ مکانى فاقد حضور خداوند نیست. (و للّه المشرق و المغرب فأینماه تولوا فثم وجه اللّه) بر اساس این که مشرق و مغرب کنایه از مکانها باشد، جمله «أینما تولوا ...» به این معناست: در هر مکانى که رو به خدا کنید و توجّه به جانب او داشته باشید، در همان جا وجه خداست; یعنى، او در همه مکانها حضور دارد.

۵ - هستى، وجه و پرتوى از خداوند است. (و للّه المشرق و المغرب فأینما تولوا فثم وجه اللّه) تفریع این حقیقت که: به هر جهتى و در هر مکانى روى آورید آن جا وجه خداست بر اینکه همه مکانها و جهتها ملک خداست، اشاره به این دارد که: مملوکهاى خدا (هستى) وجه و پرتوى از اوست.

۶ - در هر کجاى زمین، مى توان روى به خدا آورد و به عبادت و یاد او پرداخت. (فأینما تولوا فثم وجه اللّه) «أینما» از اسماى شرط و جواب آن محذوف است و جمله «فثم وجه اللّه» جانشین آن مى باشد. جمله با تقدیر آن چنین است: «أینما تولوا فلا جناح علیکم لان هناک وجه اللّه». (اقتباس از المیزان)

۷ - خداوند، واسع (حقیقى نامحدود) و علیم (بسیار دانا) است. (إن اللّه وسع علیم)

۸ - نامحدود بودن خداوند و علم فراگیر او، دلیل حضورش در همه مکانها و در تمامى جهات (فأینما تولوا فثم وجه اللّه إن اللّه وسع علیم) جمله «إن اللّه ...» دلیل و علت حقیقتى است که در جمله قبل «فأینما ...» بیان شده است.

۹ - مسلمانان، نباید به بهانه بازداشته شدن از ورود به مساجد، ذکر و عبادت خدا را ترک کنند. (و من أظلم ممن منع مسجد اللّه ... للّه المشرق و المغرب) برداشت فوق، مقتضاى ارتباط آیه مورد بحث با آیه قبل است.

روایات و احادیث

۱۰ - از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: «انزل اللّه هذه الآیة فى التطوع خاصة «فاینما تولوا فثم وجه اللّه ...» و صلّى رسول اللّه ایماءًا على راحلته اینماتو جهت به حیث خرج الى خیبر و حین رجع من مکة و جعل الکعبة خلف ظهره;[۹] خداوند این آیه (فاینما تولوا فثم وجه اللّه) را در خصوص نماز مستحبى نازل کرده است و رسول خدا(ص) در حالى که سوار مرکب خود بود و به این سو و آن سو مى رفت، نمازهاى [مستحبى] رابا اشاره به جا مى آورد آن زمانى که به سوى خیبر رفت و آن زمانى که از مکّه مراجعت نمود و کعبه را پشت سرش قرار داد».

موضوعات مرتبط

  • آفرینش: آفرینش از آیات خدا ۵; مالک آفرینش ۱، ۳
  • اسماء و صفات: علیم ۷; واسع ۷
  • خدا: احاطه علمى خدا ۸; اختصاصات خدا ۱، ۳; توجّه به خدا ۲، ۶; حضور دائمى خدا ۱، ۲، ۸; حضور همه جایى خدا ۱، ۲، ۴، ۶، ۸; دلایل حضور خدا ۸; سعه وجودى خدا ۸; مالکیت خدا ۱، ۳; مظاهر خدا ۵
  • ذکر: اعراض از ذکر خدا ۹; اهمیّت ذکر خدا ۹
  • عبادت: اعراض از عبادت ۹; اهمیّت عبادت ۹; عبادت خدا ۶; مکان عبادت ۶
  • محمّد(ص): نمازهاى مستحبى محمّد(ص) ۱۰
  • مستحبات: ۱۰
  • مسجد: ممانعت از مسجد ۹
  • مسلمانان: مسؤولیت مسلمانان ۹
  • مشرق: مالک مشرق ۱
  • مغرب: مالک مغرب ۱
  • نماز: قبله در نماز هاى مستحبى ۱۰

منابع

  1. طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‌۱، ص ۱۱۱.
  2. محمدباقر محقق،‌ نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص ۳۱.
  3. چنان كه مسلم و ترمذى و نسائى صاحبان سه صحاح از صحاح سته اهل سنت و جماعت نيز اين حديث را از عبدالله بن عمر روايت نموده اند.
  4. در تفسير على بن ابراهيم از امام كاظم عليه‌السلام روايت شده كه اين آيه درباره نماز نافله در هنگام مسافرت نازل گرديده كه به هر طرفى كه راحله و كاروان به راه افتاده باشد. به همان سمت نماز بخوانند ولى نمازهاى واجب اگر چه در سفر باشد طبق آيه شريفه «وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ» بايد به طرف قبله خوانده شود و نيز در تفسير عياشى بنا به روايت حريز از امام باقر|امام محمدباقر عليه‌السلام چنين ذكر گرديده كه اين آيه درباره تطوع بخصوص نازل گرديده چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در هنگام سفر به سوى خيبر به هر سو كه راحله و كاروان مي‌رفت نماز مي‌خواند و نيز موقعى كه از مكه مراجعت نموده بود در حالتى كه كعبه پشت سر او قرار گرفته بود به نماز مشغول گرديد و در تفسير مجمع البيان نيز موضوع مذكور در تفسير على بن ابراهيم بنا، به نقل از ائمه اطهار عليهم‌السلام روايت و نقل گرديده است.
  5. صاحب تفسير مجمع البيان اين موضوع را از جابر روايت نموده و نيز دارقطنى و ابن مردويه از مفسرين عامه هم آن را از جابر روايت كرده اند.
  6. صاحبان تفسير جامع البيان از عامه و تفسير روض الجنان از خاصه از قتاده روايت كنند كه نجاشى پادشاه حبشه وقتى وفات يافت جبرئيل خبر مرگ او را به پيامبر رسانيد و گفت طبق دستور پروردگار بايد بر او نماز بگذاريد مسلمين گفتند ما چگونه بر شخصى نماز بگذاريم كه خود به طرف بيت‌المقدس نماز مي‌خوانده است سپس اين آيه نازل گرديد.
  7. صاحب جامع البيان از مجاهد و صاحب روض الجنان از حسن بصرى و ضحاك و مجاهد روايت كنند كه وقتى كه آيه «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» نازل گرديد، مسلمين گفتند: به كدام سمت خدا را بخوانيم سپس اين آيه نازل گرديد.
  8. در تفسير طبرى و تفسير ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت شده وقتى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه هجرت فرمود تا چند ماه به طرف بيت المقدس نماز مي‌خواند اين كار باعث خوشحالى يهوديان گرديد ولى رسول خدا تمايل داشت به طرف قبله ابراهيم نماز بخواند. لذا اغلب از خداوند درخواست مي‌كرد و توجه خود را به طرف آسمان مى انداخت تا اين كه آيه «فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ» نازل گرديد بعد از اين واقعه يهوديان به شك و ترديد افتادند و گفتند: چه چيز باعث تغيير قبله از بيت‌المقدس به طرف خانه كعبه شده است سپس اين آيه نازل گرديد.
  9. تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۵۶، ح ۸۰; تفسیر برهان، ج ۱، ص ۱۴۵، ح ۵.