تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۴۲: تفاوت میان نسخه‌ها

كلمه «'''صرح '''» به معناى قصر و هر بنايى است بلند و مشرف بر ساير بناها، و نيز به معناى محلى است كه آن را تخت كرده باشند و سقف هم نداشته باشد و كلمه «'''لجة '''» به معناى آب بسيار زياد است و كلمه «'''ممرد'''» اسم مفعول از تمريد است كه به معناى صاف كردن است و كلمه «'''قوارير'''» به معناى شيشه است .

و اگر فرمود: «'''بدو گفته شد داخل صرح شو'''»، گويا گوينده آن ، بعضى از خدمتكاران سليمان (عليه السّلام ) بوده ، كه در حضور او ملكه سباء را راهنمايى كرده كه داخل شود و اين رسم همه پادشاهان بزرگ است .

و در اين جمله اش كه گفت : «'''اسلمت مع سليمان لله '''»، التفاتى نسبت به خداى تعالى به كار برد، التفات از خطاب به غيبت ، و وجه اين التفات اين است كه خواست از ايمان اجمالى به خدا در جمله «'''رب انى ظلمت نفسى '''»، به توحيد صريح انتقال يابد، چون در جمله بعدى ، اسلام خود را بر طريقه اسلام سليمان دانست ، كه همان توحيد صريح باشد، و آنگاه تصريح خود را با جمله «'''رب العالمين '''» تاءكيد كرد، يعنى اقرار دارم كه جز خدا در هيچ جاى عالميان ربى نيست و اين همان توحيد در ربوبيت است ، كه مستلزم توحيد در عبادت است ، كه مشركين ( و از آن جمله آفتاب پرستان ) قائل به آن نيستند.

يكى اينكه : آن جناب فرزند و وارث داود (عليه السّلام ) بود، كه در اين باره فرمود: و «'''وهبنا لداود سليمان '''» و نيز فرموده : «'''و ورث سليمان داود'''»

قسمت چهارم ، آيات مربوط به «'''عرض صافنات جياد'''» بر وى است ، كه در آيات ۳۱ تا ۳۳ سوره ص ، آمده است .

در قرآن كريم ، در پانزده - شانزده - مورد نام آن جناب را آورده و ثناى بسيارى از او كرده ، بنده اش خوانده ، اوابش ناميده و فرموده : «'''نعم العبد انه اواب '''» و به علم و حكمتش ستوده و فرموده : «'''ففهمناها سليمان و كلا آتينا حكما و علما'''» و نيز فرموده : «'''و لقد آتينا داود و سليمان علما'''» و باز فرموده : «'''يا ايها الناس علمنا منطق الطير'''» و او را از انبياء مهدى و راه يافته خوانده ، فرموده : «'''و ايوب و يونس و هرون و سليمان '''» و نيز فرموده : «'''و نوحا هدينا من قبل و من ذريته داود و سليمان '''»

و نيز، ساحتش را از اينكه از زنا متولد شده باشد منزه داشته است و از او حكايت كرده كه در دعايش بعد از سخن مورچه گفت : «'''پروردگارا، مرا به شكر نعمتها كه بر من و بر پدر و مادر من ارزانى داشتى ملهم فرما'''» كه در تفسيرش گفتيم از اين دعا برمى آيد كه مادر او از اهل صراط مستقيم بوده ، يعنى از كسانى كه خداوند بر آنان انعام كرده ، از نبيين و صديقين و شهداء و صالحين .

كه در ذيل جمله «'''فهم يوزعون '''» فرمود: يعنى جلو لشكر را مى گرفتند تا دنباله آنان برسد و يكجا جمع شوند.

و در احتجاج از اميرالمؤ منين (عليه السّلام ) روايت كرده كه در حديثى فرمود: در پاره اى از لهجه هاى عرب ناظره به معناى منتظره است ، مگر نشنيدى كلام خداى عزوجل را كه مى فرمايد: «'''فناظرة بم يرجع المرسلون '''» كه معنايش منتظره است .

اشاره به وجوهى درباره آوردن تخت بلقيس «'''قبل ان يرتد اليك طرفك '''»

و در بصائر به سند خود از جابر از ابى جعفر (عليه السّلام ) روايت كرده كه فرمود: اسم اعظم خدا از هفتاد و سه حرف تشكيل شده ، كه از آن يك حرفش نزد آصف بوده و با آن تكلم كرد، زمين بين سليمان و بلقيس ‍ خسف شد و او تخت را با دست خود گرفته از آنجا برداشت و اينجا گذاشت ، دوباره زمين به حال اولش برگشت . و اين تحويل و تحول در كمتر از يك چشم بر هم زدن صورت گرفت ، در حالى كه از آن هفتاد و سه حرف ، هفتاد و دو حرفش نزد ما است و يكى نزد خداى تعالى است ، كه آن را براى علم غيب خودش نگاه داشته است و عين حال «'''لا حول و لا قوة الا باللّه العلى العظيم '''»

و در مجمع در ذيل جمله «'''قبل ان يرتد اليك طرفك '''» گفته است : در معناى اين جمله چند وجه است ... پنجم اينكه زمين برايش درهم پيچيده شد، و اين معنا از امام صادق

و اما اولين وجه از آن وجوه - كه ما پنجمش را نقل كرديم - اين است كه : ملائكه تخت را نزدش آورده باشند. دوم اينكه : باد آن را آورده باشد. سوم اينكه : خداى تعالى حركاتى متوالى در آن تخت خلق كرده باشد. چهارم اينكه : در زمين فرو رفته باشد و در پيش روى سليمان سر از زمين درآورده باشد. پنجم اينكه : خدا آن را در جاى خودش معدوم و در پيش ‍ روى سليمانش اعاده كرده باشد.

در پاسخ فرمود اى برادر بنويس : بسم اللّه الرحمن الرحيم ، مراد از اين آيه پرسش كردى كه خداى تعالى در كتابش فرموده : «'''و قال الذى عنده علم من الكتاب '''» و او آصف بن برخيا است و سليمان از آنچه آصف مى دانست عاجز نبود، ليكن مى خواست به مردم بفهماند كه آصف ، بعد از او وصى و حجت است و علم آصف پاره اى از علم سليمان بوده ، كه به امر خدا

كلمه «'''اختصام '''» به معناى تخاصم و نزاع طرفينى است و اگر دو فريق را با صفت جمع «'''يختصمون '''» توصيف كرد، با اينكه جا داشت بفرمايد: «'''فريقان يختصمان '''» بدين جهت است كه مراد از «'''فريقان '''»، تنها دو فريق معينى نيست ، بلكه مراد از آن ، مجموع امت است و كلمه «'''اذا'''» فجائيه و به معناى ناگهان است .

و بعيد نيست مراد از اختصامشان با يكديگر، همان جريانى باشد كه خداى تعالى در جاى ديگر از كلام مجيدش ، از آنان حكايت كرده و فرموده است : «'''قال الملا الذين استكبروا من قومه للذين استضعفوا لمن آمن منهم اتعلمون ان صالحا مرسل من ربه ؟ قالوا انا بما ارسل به مؤ منون ، قال الذين استكبروا انا بالذى آمنتم به كافرون '''»

معناى «'''استعجال به سيئه قبل از حسنه '''»، اين است كه : قبل از رحمت الهى كه سببش ايمان و استغفار است به درخواست عذاب مبادرت كنند.

و با اين معنا روشن مى شود كه صالح اين توبيخ را وقتى كرد كه ايشان ناقه را كشته و به وى گفته بودند: «'''يا صالح ائتنا بما تعدنا ان كنت من الصادقين '''»

بنا بر اين ، جمله «'''لو لا تستغفرون اللّه لعلكم ترحمون '''» تحريك و تشويق به ايمان و توبه است ، تا شايد خدا به ايشان رحم كند و عذابى كه به ايشان وعده داده به وعدهاى كه دروغ نمى شود از آنان بر دارد.

مقصود از «'''تطيّر'''» و «'''طائر'''» در گفتگوى صالح عليه السّلام و قوم ثمود: «'''قالوااطيرنابك و بمن معك ...'''»

كلمه : «'''اطيرنا'''» در اصل «'''تطيرنا'''» بوده ، كه صيغه متكلم مع الغير از باب تفعل است ، كه مصدرش تطير مى شود و تطير به معناى فال بد زدن به چيزى و شوم دانستن آن است ، خواهى پرسيد، ثلاثى مجرد آن «'''طير'''» است كه به معناى مرغ است ، پس چرا در باب تفعل معناى فال بد زدن را مى دهد؟ در جواب مى گوييم : چون مردم غالبا با مرغ فال مى زدند و لذا شوم دانستن چيزى را تطير خواندند و همچنين به طورى كه گفته اند بهره هر كسى را از شر، طائر او ناميدند.

پس اينكه مردم به صالح خطاب كردند كه «'''ما به تو تطير مى زنيم و به هر كس كه با توست '''» معنايش اين است كه : تو و هم مسلكانت را شوم مى دانيم ، چون مى بينيم از روزى كه تو قيام به دعوت خود كردى ما گرفتار محنتها و بلاها شديم ، پس هرگز به تو ايمان نمى آوريم .

صالح در پاسخ تطير آنان فرمود: «'''طائرتان نزد خداست '''» يعنى بهره تان از شر، و آن عذابى كه اعمال شما مستوجب آن است نزد خداست .

و به همين جهت دوباره از همين گفته خود اعراض نموده فرمود: «'''بلكه شما مردمى هستيد كه در حال آزمايشيد'''»، يعنى خداوند شما را با خير و شر مى آزمايد، تا مؤ من شما از كافرتان و مطيع شما از عاصيتان ، متمايز و جدا گردد.

و چه بسا بعضى گفته اند كه : طائر به معناى شر نيست ، بلكه به معناى آن علتى است كه يا به انسان خير برساند يا شر، چون قوم صالح يا همه عرب همانطور كه با طير فال بد مى زدند، با طير نيز فال خوب مى زدند، و همانطور كه بعضى مرغها را نحس مى دانستند، بعضى ديگر را نيز داراى ميمنت مى پنداشتند، پس طائر در نزد عرب به معناى هر چيزى است كه دنبالش يا خير بياورد يا شر، همچنان كه در قرآن كريم نامه اعمال را كه يا خير است يا شر طائر خوانده و فرموده : «'''و كل انسان الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيمة كتابا'''» و چون آنچه از خير و شر كه به انتظار آدمى است به قضاء و حكم خداى سبحان است و در نامهاى نوشته شده است ، ناچار طائر همان كتابى خواهد بود كه مقدرات انسان در آن محفوظ شده است .

ليكن اين حرف صحيح نيست زيرا در ذيل آيه سوره اسرى آمده كه مراد از طائر نامه اعمال است ، نه كتاب مقدرات ، همچنان كه آيه بعدش كه مى فرمايد: «'''اقرء كتابك كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا'''» بر اين گفته ما دلالت مى كند.

بعضى گفته اند: معناى جمله «'''بل انتم قوم تفتنون '''» اين است كه شما مردمى هستيد كه عذاب خواهيد شد، ليكن آن معنا كه ما براى جمله مذكور كرديم مناسبتر است .

راغب مى گويد كلمه «'''رهط'''» به معناى خويشاوندان كمتر از ده نفر است . و بعضى گفته اند تا چهل نفر را هم شامل مى شود.

بعضى ديگر گفته اند: فرق ميان رهط و كلمه «'''نفر'''» اين است كه كلمه رهط از سه و يا هفت تا ده را شامل مى شود و كلمه نفر از سه تا نه را.

كلمه «'''تقاسم '''» به معناى شركت در سوگند است . و كلمه «'''تبييت '''»، به معناى سوء قصد در شب است . و كلمه «'''اهل '''» به معناى آن كسى است كه : يك خانه ، او و مثل او را در خود جمع مى كند و يا خويشاوندى و يا دين آنان را جمع مى نمايد، (پس اهل خانه و اهل دين و اهل بيت ، به معناى كسانى است كه يك خانه و يك دين و يك دودمان آنها را با هم جمع كند) و شايد مراد از «'''اهله '''» در آيه مورد بحث ، همسر و فرزندان باشد، به قرينه اينكه بعد از آن مى فرمايد: «'''ثم نقول لوليه ما شهدنا - آنگاه به وليش مى گوييم ما ناظر نبوديم '''» و جمله «'''و انا لصادقون '''» عطف است بر جمله «'''ما شهدنا'''» و در حقيقت جزو مقول قول و تتمه كلام است .

و چه بسا بعضى گفته اند كه جمله «'''و انا لصادقون '''» حال از فاعل در «'''نقول '''» است ، يعنى ما به وليش چنين و چنان مى گوييم ، در حالى كه در اين گفتار راستگو باشيم ،

اما «'''مكر قوم صالح '''» اين بود كه - بنا بر شهادت سياق قبلى - بر قصد سوء و كشتن صالح و اهل او تواطى و اتفاق كنند و سوگند بخورند و اما مكر خداى تعالى اين بود كه - به شهادت سياق لا حق - هلاكت همه آنان را تقدير كند.

كلمه «'''تدمير'''» به معناى هلاكت كردن است و چند ضمير جمع در آيه به «'''رهط'''» بر مى گردد. و اينكه فرمود: «'''عاقبت مكرشان اهلاك خود و قومشان بود'''»، جهتش اين است كه مكر آنان استدعا و اقتضاى مكر الهى را به عنوان مجازات دارد و همين مستوجب هلاكتشان و هلاكت قومشان گرديد.

كلمه «'''خاويه '''» به معناى خالى است از ماده «'''خوى '''» به معناى خالى بودن ، و بقيه الفاظ آيه روشن است .

در اين آيه مؤ منين را بشارت به نجات مى دهد و اگر در رديف آن فرمود «'''و كانوا يتقون '''» براى اين است كه تقوا مانند سپر است براى ايمان و نمى گذارد ايمان لطمه بخورد، همچنان كه فرموده : «'''و العاقبة للمتقين '''» و نيز فرموده : «'''و العاقبة للتقوى '''»

اين آيه بطورى كه بعضى گفته اند: عطف است بر محل جمله «'''ارسلنا'''» در داستان سابق به فعلى كه در تقدير است و تقدير آن چنين است «'''و لقد ارسلنا لوطا'''» همچنان كه در داستان قبلى فرمود: «'''و لقد ارسلنا الى ثمود...'''»

ممكن هم هست بگوييم عطف است بر اصل داستان ، آن وقت فعل «'''اذكر'''» را در تقدير بگيريم ، يعنى «'''و به ياد آر لوط را كه ...'''» و كلمه «'''فاحشة '''» به معناى خصلتى است كه بى نهايت شنيع و زشت باشد، كه در اينجا مراد عمل زشت لواط است .

«'''و انتم تبصرون '''» يعنى اين عمل زشت را در حالى انجام مى دهيد كه مردم هم آن را مى بينند و بنا بر اين معنا، جمله مورد بحث نظير جمله «'''و تاتون فى ناديكم المنكر'''» است . بعضى هم گفته اند: مراد از آن بصيرت قلب است ، يعنى با اينكه دلتان گواه بر اين زشتى و شناعت است ، ليكن اين معنا بعيد است .