تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۴۷: تفاوت میان نسخه‌ها

وقتى اين سوره بر رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» نازل شد، از جبرئيل پرسيد: اين «'''نحيرة '''» كه خداى عزّوجلّ، مرا بدان مأمور فرموده، چيست؟ گفت: منظور نحيرة نيست، بلكه خداى تعالى مأمورت كرده وقتى مى خواهى احرام نماز ببندى، دستهايت را بلند كنى. هم در تكبيرة الإحرام و هم در هنگام ركوع رفتن و هم در موقع سر از ركوع برداشتن، كه اين نماز ما و نماز فرشتگانى است كه در هفت آسمان هستند، و براى هر چيزى زينتى است، و زينت نماز، دست بلند كردن در هر تكبير است.

و رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» فرمود: دست بلند كردن، يكى از مظاهر استكانت و التماس است كه خداى تعالى «در مذمّت كفار» فرموده: «'''فما استكانوا لربّهم و ما يتضرّعون: براى پروردگار خود، نه استكانت دارند و نه تضرّع و زارى '''».

و نيز، در الدر المنثور است كه: ابن جرير، از ابى جعفر روايت كرده كه در ذيل آيه «'''فصلّ لِربِّكَ '''» گفته است: يعنى نماز بخوان، و در معناى كلمۀ «'''وانحر'''» گفته: يعنى دستها را، در آغاز نماز و هنگام گفتن تكبير افتتاح، بلند كن.

و نيز، در همان كتاب است كه ابن مردويه، از ابن عبّاس روايت كرده كه در تفسير آيۀ «'''فصلّ لربّك و انحر'''» گفته: خداى تعالى، به رسول گراميش وحى فرستاد كه وقتى تكبير اول نماز را مى گويى، دستها را تا برابر نحرت - گودى زير گلويت - بلند كن. اين است معناى نحر.

و در مجمع البيان، در ذيل آيه، از عُمَر بن يزيد روايت كرده كه گفت: من از امام صادق «عليه السلام» شنيدم كه در تفسير آيۀ «'''فصلّ لربّك و انحر'''» مى فرمود: اين نحر، عبارت است از: بلند كردن دستهايت تا برابر صورت.

و در الدرّ المنثور است كه: ابن سعد و ابن عساكر، از طريق كلبى، از ابى صالح، از ابن عبّاس روايت كرده اند كه گفت: بزرگترين فرزند رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» «قاسم»، سپس «زينب»، و آنگاه «عبد الله»، و پس ‍ از او «أمّ كلثوم»، و آنگاه «فاطمه» و در آخر «رقيّه» بود. قاسم از دنيا رفت و اولين كس از فرزندان آن جناب بود كه در مكّه از دنيا رفت، و بعد از او، عبد اللّه از دنيا رفت. و «عاص بن وائل سهمى» گفت: نسل او قطع شد، پس او ابتر و بى عقب است.

و در همان كتاب است كه: زبير بن بكار و ابن عساكر، از جعفر بن محمّد، از پدرش روايت كرده اند كه فرمود: قاسم، پسر رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» در مكّه از دنيا رفت و بعد از دفن جنازه آن جناب، رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلّم» به عاص بن وائل و پسرش عَمرو برخورد. عاص، وقتى رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» را از دور ديد، گفت: الآن زخم زبانى به او مى زنم. همين كه آن جناب نزديك شد، گفت: «چه خوب شد كه اجاقش كور شد». در پاسخ او، اين آيه نازل شد: «'''إنّ شانئك هو الأبتر'''».

و نيز، در همان كتاب است كه ابن ابى حاتم، از سدى روايت كرده كه گفت: قريش را رسم چنين بود كه وقتى فرزند ذكور كسى مى مُرد، مى گفتند: «'''بتر فلان '''». و چون فرزند رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» از دنيا رفت، عاص بن وائل گفت: «'''بتر'''»؛ يعنى فرزند ذكورش مُرد، و اين فرد (رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم»)، از همه بيشتر «بتر» شد. (چون هيچ فرزند ذكور برايش نماند).

مؤلّف: و در بعضى از تواريخ آمده كه: شماتت كننده «وليد بن مغيره» بوده. و در بعضى ديگر آمده كه «ابو جهل» بوده. و در بعضى ديگر آمده كه «عقبة بن ابى معيط» بوده. و در بعضى آمده كه «كعب بن اشرف» بوده؛ ولى معتبر همان است كه مى گفت «عاص بن وائل» بوده است.

این منم كه محمّد را زخم زبان مى زنم، و عاص بن وائل گفت: محمّد، مردى ابتر است. يعنى اولاد ذكورى ندارد. اگر از دنيا برود، نامش از صفحۀ روزگار محو مى شود و خداى تعالى، در پاسخش فرمود: «'''إنّ شانئك هو الأبتر'''» - تا آخر حديث.

و در تفسير قمى، در ذيل آيه: «'''إنّا أعطيناك الكوثر'''» آمده كه: كوثر نهرى است در بهشت، كه خدا آن را به محمّد «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» داده، تا عوض از پسرش ابراهيم باشد.

بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

قُلْ يَأَيهَا الْكافِرُونَ(۱)

در اين سوره، رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» را دستور مى دهد به اين كه: برائت خود از كيش «وثنيّت» آنان را علنا اظهار داشته، خبر دهد كه آن ها نيز، پذيراى دين وى نيستند. پس نه دين او مورد استفاده ايشان قرار مى گيرد، و نه دين آنان، آن جناب را مجذوب خود مى كند. بنابراين، نه كفّار مى پرستند آنچه را كه آن جناب مى پرستد؛ و نه تا ابد، آن جناب مى پرستد آنچه را كه ايشان مى پرستند. پس كفّار بايد براى ابد از سازشكارى و مداهنه آن جناب، مأيوس باشند.

* «'''قُلْ يَا أَيّهَا الْكافِرُونَ:'''»

* «'''لا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ:'''»

از اين آيه تا آخر سوره آن، مطلبى است كه در جملۀ «'''قُل يا أيّها الكافرون'''» مأمور به گفتن آن است؛ و مراد از «'''مَا تَعبُدُون'''»، بت هايى است كه كفّار مك،ه مى پرستيدند. و مفعول «'''تَعبُدُون'''» ضميرى است كه به ماى موصول بر مى گردد، و با اين كه مى توانست بفرمايد: «'''ما تعبدونه'''»، اگر ضمير را حذف كرده، براى اين بود كه كلام دلالت بر آن مى كرده، حذف كرد تا قافيه آخر آيات هم درست در آيد. و عين اين سؤال و جواب در جمله هاى «'''أعبد'''» و «'''عبدتم '''» و «'''أعبد'''» مى آيد. چون در آن ها هم بايد مى فرمود: «'''أعبده '''» و «'''عبدتموه'''» و «'''أعبده '''».

و جملۀ «'''لا أعبد'''» نفى استقبالى است. براى اين كه حرف «'''لا'''» مخصوص نفى آينده است، همچنان كه حرف «'''ما'''» براى نفى حال است. و معناى آيه اين است كه: من، ابدا نمى پرستم آنچه را كه شما بت پرستان، امروز مى پرستيد.

* «'''وَ لا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ:'''»

اين دو آيه، با انضمام امر «'''قُل '''» كه در آغاز سوره است، اين معنا را به دست مى دهد كه گويا رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» به كفّار فرموده: پروردگار من مرا دستور داده به اين كه به طور دائم او را بپرستم؛ و اين كه به شما خبر دهم كه شما هرگز و تا ابد، او را نمى پرستيد. پس تا ابد، اشتراكى بين من و شما در دين واقع نخواهد شد.

بنابراين، آيه شريفه در معناى آيه «'''لقد حقّ القول على أكثرهم فهم لا يؤمنون'''»، و آيه شريفه زير است كه مى فرمايد: «'''إنّ الّذين كفروا سواء عليهم ءأنذرتهم أم لم تُنذرهم لا يؤمنون'''».

در آيه مورد بحث، جا داشت بفرمايد: «'''و لا أنتم عابدون من أعبد: و شما نخواهيد پرستيد كسى را كه من مى پرستم'''». چون بين معبود رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» و معبود بت پرستان فرق بسيار است. يكى اين است كه معبود بت پرستان جماد و بى شعور است، و موصولى كه از آن تعبير مى كند، موصول مخصوص بى شعوران، يعنى كلمه «'''ما'''» است؛ وموصول مخصوص صاحبان شعور، كلمۀ «'''من: كسى كه'''» است. پس چرا در آيه مورد بحث، به جاى اين كلمه، كلمۀ «'''ما'''» را به كار برده؟ پاسخش اين است كه: منظور صرفا مطابقت اين آيه با آيۀ: «'''لا آعبد ما تعبدون'''» است.

* «'''وَ لا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُمْ وَ لا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ:'''»

اين دو آيه، تكرار مضمون دو آيه قبل است كه به منظور تأكيد آن تكرار شده. نظير تكرارى كه در آيه: «'''كلّا سوف تعلمون ثمّ كلّا سوف تعلمون'''» آمده، و نيز تكرارى كه در آيه: «'''فقتل كيف قدّر ثمّ قتل كيف قدّر'''» آمده است.

بعضى از مفسّران در توجيه اين كه چرا بين دو موصول فرق نگذاشت، گفته اند: اصلا كلمۀ «'''ما'''» در دو جمله: «'''ما عبدتم'''» و «'''ما أعبد'''» موصوله نيست، بلكه مصدريّه است، و معناى آيه اين است كه: من نحوۀ پرستش شما را نخواهم پرستيد، و شما نحوۀ پرستش مرا نخواهيد پرستيد. و خلاصه: نه من شريك شما در پرستش هستم و نه شما شريك منيد. نه در عبادت مشتركيم و نه در معبود. چون معبود من، خداى تعالى است و معبود شما، بت است. عبادت من، عبادتى است كه خدا تشريعش كرده، و عبادت شما چيزى است كه خودتان، از درِ جهل و افترا، بدعت نهاده ايد،

بيان اين كه آيه: «'''لكم دينكم و لِىَ دينِ '''» إخبار از اين است كه كافران مخاطب پيامبر «صلّى الله عليه و آله» به دين او نخواهند گرويد.  

* چند وجه ديگر در معناى اين آيه:

* «'''لَكمْ دِينُكُمْ وَ لِىَ دِينِ:'''»

اين آيه به حسب معنا، تأكيد مطلب گذشته، يعنى مشترك نبودن پيامبر و مشركان است، و لام در «'''لكم'''» و در «'''لِىَ '''»، لام اختصاص است، مى فرمايد: دين شما - كه همان پرستش بت هاست - مخصوص خود شماست، و به من تعدّى نمى كند و دين من نيز، مخصوص خودم است، شما را فرا نمى گيرد.

بعضى ديگر گفته اند: در اين آيه، مضافى حذف شده، و تقديرش «'''لكم جزاء دينكم و لِىَ جزاء دينى'''» مى باشد. يعنى جزاى دين شما، مال شما و جزاى دين من، مال من. ولى اين دو وجه، دور از فهم است.

* «'''بحث روایى:'''»

در الدرّالمنثور آمده كه: ابن جرير، ابن ابى حاتم و ابن انبارى، در كتاب «'''المصاحف'''»، از سعيد بن ميناء، مولاى ابى البخترى روايت كرده اند كه گفت:

«وليد بن مغيره» و «عاصى بن وائل» و «أسود بن مطلب» و «أمية بن خلف»، رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» را ديدند و گفتند: اى محمّد! بيا خدايانمان را روى هم بريزيم، ما خداى تو را بپرستيم و تو خدايان ما را. در نتيجه، غائله و كدورت بين ما بر طرف شود، همه در پرستش معبودها مشترك باشيم. و بالاخره، يا معبود ما حق است و يا معبود تو. اگر معبود ما حق و صحيح تر بود، سرِ تو بى كلاه نمانده، و از عبادت آن ها، حظّى برده اى؛ و اگر معبود تو حق و صحيح تر از معبود ما باشد، سرِ ما بى كلاه نمانده، از پرستش او بهره مند شده ايم.  

* مؤلّف: مرحوم شيخ در امالى، به سند خود از ميناء، از عده اى از اصحاب اماميّه، قريب به اين معنا را روايت كرده.

حضرت فرمود: سبب نزول اين سوره و تكرار مطلبش، اين بود كه: قريش به رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» پيشنهاد كرده بود، بيا تا بر سر پرستش خدايان مصالحه اى كنيم. يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن و يك سال، ما خداى تو را. باز يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن و يك سال، ما خداى تو را. خداى تعالى در پاسخشان، عين سخن آنان - يعنى تكرار مطلب - را به كار برد. آن ها گفته بودند: يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن، در پاسخ فرمود: «'''لا أعبد ما تعبدون'''»، آن ها گفته بودند: و يك سال ما خداى تو را، در پاسخ فرمود" «'''و لا أنتم عابدون ما أعبد'''». آن ها گفته بودند: باز يك سال، تو خدايان ما را عبادت كن؛ در پاسخ فرمود: «'''و لا أنا عابد ما عبدتم'''». آن ها گفته بودند: و يك سال، ما خداى تو را، در پاسخشان فرمود: «'''و لا أنتم عابدون ما أعبد لكم دينكم و لِىَ دين'''».

* «'''سوره نصر:'''»

بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * إِذَا جَاءَ نَصرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ.(۱) وَ رَأَيْت النَّاس يَدْخُلُونَ فى دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجاً.(۲) فَسبِّحْ بحَمْدِ رَبِّك وَ استَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّابَا. (۳)

* و اين سوره، بنا به استظهارى كه خواهيم كرد، بعد از صلح حديبيّه، در مدینه و قبل از فتح مكّه، نازل شده.

* «'''إِذَا جَاءَ نَصرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ:'''»

بيان اين كه: مراد از نصر و فتح در «'''إذا جاء نصر الله و الفتح ...'''»، رسيدن آن پيشگويى شده، فتح مكّه است:

كلمۀ «'''إذا'''»، ظهور در استقبال (آينده) دارد و اين ظهور، اقتضا دارد كه مضمون آيه شريفه، خبرى باشد از امرى كه هنوز رخ نداده و به زودى رخ مى دهد. و چون آن امر، يارى و فتح است؛ در نتيجه سورۀ مورد بحث، از مژده هايى است كه خداى تعالى به پيامبر داده، و نيز از ملاحم و خبرهاى غيبى قرآن كريم است.

و منظور از «'''نصر'''» و «'''فتح '''» - آن طور كه بعضى از مفسّران پنداشته اند - جنس نصرت و فتح نيست، تا آيه شريفه، با تمامى مواقفى كه خداى تعالى پيامبرش را يارى نموده و بر دشمنان پيروز كرده، منطبق شود. مثلا با ايمان آوردن انصار و اهل يمن هم منطبق گردد. چون با آيه: «'''و رأيت النّاس يدخلون فى دين اللّه أفواجا'''» نمى سازد. زيرا اسلام آوردن انصار و اهل يمن و ساير مسلمانان كه قبل از فتح مكه مسلمان شدند، فوج فوج نبوده.

و نيز منظور آيه، صلح حديبيّه - كه خداى تعالى آن را در آيه «'''إنّا فتحنا لك فتحا مُبينا'''» فتح خوانده - نمى تواند باشد. براى اين كه آيه بعدى با آن انطباق ندارد، و در صلح حديبيّه، مردم، فوج فوج داخل اسلام نشدند.

و مؤيّد اين نظريه، وعدۀ نصرتى است كه در ضمن آيات نازله در باره حديبيّه داده و فرموده: «'''إنّا فتحنا لك فتحا مُبينا ليغفر لك اللّه ما تقدّم من ذنبك و ما تأخّر و يُتمّ نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما و ينصرك اللّه نصراً عزيزاً'''». چون بسيار نزديك به ذهن است كه منظور از فتح و نصر عزيز، همان فتح مكّه باشد. چون تنها فتحى كه مرتبط با فتح حديبيّه باشد، همان فتح مكّه است كه دو سال بعد از صلح حديبيّه، اتفاق افتاد.

و اين نظريه، به ذهن نزديك تر است ، تا آيه را حمل كنيم بر اجابت دعوت حقّه از ناحيه اهل يمن و دخول بدون خونريزی شان در اسلام. پس ‍ نزديك تر به اعتبار همان است كه بگوييم: مراد از نصر و فتح، نصرت رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» بر كفّار قريش، و مراد از فتح، فتح مكّه است. و نيز بگوييم: اين سوره، بعد از صلح حديبيّه و بعد از نزول سوره فتح و قبل از فتح مكّه نازل شده است.

* «'''وَ رَأَيْت النَّاس يَدْخُلُونَ فى دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجاً:'''»

راغب، در مفردات مى گويد: كلمۀ «'''فوج '''»، به معناى جماعتى است كه به سرعت عبور كنند، و جمع اين كلمه، «'''أفواج '''» مى آيد. و بنا به گفته وى، معناى «'''داخل شدن مردم در دين خدا أفواجا'''» اين است كه جماعتى بعد از جماعتى ديگر به اسلام در آيند، و مراد از «دين اللّه» همان اسلام است. چون خداى تعالى به حكم آيه: «'''إنّ الدّين عند اللّه الاسلام '''» غير اسلام را دين نمى داند.

* «'''فَسبِّحْ بحَمْدِ رَبِّك وَ استَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّابَا:'''»

البتّه در اين ميان، وجه ديگرى براى توجيه و مناسبت اين دستور هست، و آن اين است كه: حقّ خداى عزّوجلّ - كه ربّ عالَم است - بر بنده اش اين است كه: او را با صفات كمالش ذكر كند و همواره به ياد نقص و حاجت خود بيفتد. و چون فتح مكّه باعث شد رسول خدا «صلّى اللّه عليه و آله و سلّم» از گرفتاری هايى كه در از بين بردن باطل و قطع ريشه فساد داشت، فراغتى حاصل كند، دستورش داد كه از اين به بعد كه فراغتت بيشتر است، به ياد جلال خدا - كه تسبيح اوست - و جمالش - كه حمد اوست - و نقص و حاجت خودش - كه استغفار است - بپردازد.  

* «'''إنّه كَانَ توابّاً'''»:

==چند روايت مربوط به نزول سوره نصر ==

وقتى اين سوره نازل شد، رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» آن را بر اصحابش قرائت كرد. اصحاب همه خوشحال گشته، به يكديگر مژده مى دادند، ولى وقتى عباس آن را شنيد، گريه كرد. رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» پرسيد: چرا مى گريى عمو؟ عرضه داشت: یا رسول اللّه! من خيال مى كنم اين سوره خبر مرگ تو را به تو مى دهد. حضرت فرمود: بله، اين سوره همان را مى گويد كه تو فهميدى؛ و رسول خدا «صلّى الله عليه و آله وسلّم» بعد از نزول اين سوره، بيش از دو سال زندگى نكرد و از آن به بعد هم، ديگر كسى او را خندان و خوشحال نديد.

* مؤلّف: اين معنا در تعدادى از روايات، با عباراتى مختلف آمده.

و در همان كتاب، از أمّ سلمه روايت كرده كه گفت: رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» در اواخر عمرش، نمى ايستاد و نمى نشست و نمى آمد و نمى رفت، مگر اين كه مى گفت: سبحان الله و بحمده و استغفر الله و أتوب إليه. ما علت اين معنا را پرسيديم. فرمود: من بدين عمل مأمور شده ام؛ آنگاه اين سوره را مى خواند: «'''إذا جاء نصر الله و الفتح '''».

«اوّلين سوره اى كه از قرآن نازل شد، سورۀ «'''بسم الله الرّحمن الرّحيم إقرأ باسم ربّك '''» بود و آخرين سوره اى كه نازل شد، سورۀ «'''إذا جاء نصر الله'''» بود.

* مؤلّف: شايد منظور از آخرين سوره، «دربست و به طور تمام» بوده كه در اين صورت، منافات ندارد كه بعضى آيات ساير سوره ها، بعد از اين سوره نازل شده باشد.

* و در مجمع البيان، در داستان فتح مكّه آمده:

ابوسفيان از آن جا بيرون آمد، به ابوبكر برخورد و گفت: قريش را در پناه خود گير. ابوبكر گفت : واى بر تو، مگر كسى مى تواند عليه رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» كسى را پناه بدهد؟ از او هم گذشت به عمر بن خطاب برخورد و همان تقاضا را از او كرد و همان جواب را از او شنيد. از او هم گذشت، به منزل دخترش ‍ أمّ حبيبه - همسر رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» - رفت و خواست تا روى فرش رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» بنشيند. دخترش خم شد و فرش را جمع كرد. ابوسفيان گفت: دخترم! آيا دريغ كردى از اين كه پدرت روى فرش بنشيند؟ گفت: بله، اين فرش رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» است، و تو به خاطر مشرک بودنت، نجس و پليد هستى و نمى توانى روى اين فرش بنشينى.

فاطمه «عليهاالسلام» فرمود: جوار من، جوار رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» است. پرسيد: آيا ممكن نيست به دو پسرانت دستور دهى اين كار را بكنند؟ فرمود: به خدا سوگند، بچه هاى من كودك اند و به حدّى نرسيده اند كه بين مردم، جوار دهند. افزون بر اين، هيچ مسلمانى نمى تواند به دشمن رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» پناه دهد.  

آنگاه رو به على بن ابى طالب «عليه السلام» كرد و گفت : اى أباالحسن! چاره ام از همه جا قطع شده، از تو مى خواهم برايم خيرخواهى كنى و راه چاره اى پيش پايم بگذارى. على «عليه السلام» فرمود: تو پير مرد قريشى، برخيز و بر درِ مسجد بايست و اعلام كن كه: «همه بدانيد من قريش ‍ را در پناه و جوار خود قرار دادم»؛ اين را بگو و به ديار خودت مكّه برگرد. ابوسفيان پرسيد: اين كار، دردى از من دوا خواهد كرد؟ فرمود: به خدا سوگند گمان ندارم، وليكن چاره ديگرى برايت سراغ ندارم.

ابوسفيان، ناگزیر برخاست و درِ مسجد فرياد زد: أيّها النّاس! من قريش را در جوار خود قرار دادم، آنگاه شترش را سوار شد و به طرف مكّه رفت. وقتى بر قريش وارد شد، پرسيدند: چه خبر آورده اى؟ ابوسفيان، قصّه را برايشان شرح داد. گفتند: به خدا سوگند، على بن أبى طالب كارى برايت انجام نداده، جز اين كه به بازيت گرفته، و اعلامى كه در بين مسلمانان كردى، هيچ فايده اى ندارد. ابوسفيان گفت: نه به خدا سوگند، على منظورش بازى دادن من نبود، ولى چارۀ ديگرى نداشتم.