الدخان ٣
| کپی متن آیه |
|---|
| إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِينَ |
ترجمه
| الدخان ٢ | آیه ٣ | الدخان ٤ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«مُبَارَکَةٍ»: پر خیر و برکت. «لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ»: مراد شب قدر است که آغاز نزول وحی در آن بوده است (نگا: قدر / . شب قدر هم یکی از شبهای ماه مبارک رمضان است (نگا: بقره / . قرآن به طور تدریجی‌در طی سال دعوت پیغمبر، برحسب شرائط و حوادث و نیازها نازل شده است (نگا: اسراء / فرقان / ، محمّد / ، توبه / طه / قیامت / ).
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ... (۲) شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ... (۲) الْقَدْرِ (۲) الْقَدْرِ (۲)
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ «3»
ما آن را در شبى مبارك و فرخنده نازل كرديم، ما همواره انذار كننده بوديم.
نکته ها
كلمه «مبارك» از «بركات» به معناى خير پايدار و ضد آن كلمه «شوم» است.
مراد از شب مبارك، همان شب قدر است كه در ماه مبارك رمضان قرار دارد. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» «1»
براى حروف مقطعه معانى زيادى گفته‌اند كه شايد بهترين وجه آن باشد كه قرآن، اين معجزه بزرگ الهى از همين حروف است، چنانكه در سوره شورى بعد از حروف (حم عسق) مى‌فرمايد: «كَذلِكَ يُوحِي» ما بدين گونه وحى مى‌كنيم. البتّه در بعضى روايات آمده كه در اين حروف رمز و رازى است كه جز خدا كسى نمى‌داند. «2»
كلمه‌ى «مبين» از «ابانة» به معناى روشن و روشنگر است. يكى از ظلم‌هايى كه به قرآن شد اين بود كه برخى بزرگان گفتند: قرآن، قطعى الصدور و ظنّى الدلالة است. صدور قرآن از جانب خدا يقينى است، ولى دلالت‌هاى قرآن شفّاف و روشن نيست و مفاهيم آن ظنّى
«1». بقره، 185.
«2». تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 30.
جلد 8 - صفحه 487
است. امّا اين يك اجتهاد نابجا در برابر صريح قرآن است، زيرا قرآن بارها فرموده كه من نور هستم، روشنگرم و روشن كننده مرز بين حقّ و باطل هستم، چنانكه در اين آيات مى‌فرمايد: «الْكِتابِ الْمُبِينِ»
البتّه در قرآن به آياتى متشابه كه داراى چند معناست، برخورد مى‌كنيم، لكن آن آيات نيز در سايه ساير آيات روشن مى‌شود.
قرآن از همه جهت مبارك است:
الف) از جهت نازل كننده. «تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ» «1»
ب) خود قرآن مبارك است. «كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ» «2»
ج) از جهت زمان نزول. «فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»
سؤال: اگر نزول قرآن در شب قدر بوده است، پس نزول آيات در 23 سال رسالت پيامبر به چه معناست؟
پاسخ: قرآن در شب قدر يك باره و يك جا بر قلب پيامبر و بار ديگر و به تدريج در طول بيست و سه سال نازل شد. همان گونه كه يك بار چمدان لباسى را يكجا به شخصى مى‌دهيد و در مرحله بعد درب آن را گشوده و لباسها را جداگانه به او نشان مى‌دهيد و يا كتاب شعر حافظ را يك جا به شما هديه مى‌كنند و در هر مناسبت، چند بيتى از آن را براى شما مى‌خوانند.
در اين آيه، زمان نزول قرآن مبارك شمرده شده و در آيات ديگر زمان نزول عذاب، نحس خوانده شده است، «أَيَّامٍ نَحِساتٍ» «3» اصولًا مبارك يا منحوس بودن زمان يا به خاطر حوادث تلخ و شيرينى است كه در آنها واقع مى‌شود و يا در خود زمان خصوصيّتى است كه بر ما پوشيده است، چنانكه در قرآن از استغفار در سحرها ستايش شده كه معلوم مى‌شود در عنصر زمان خصوصيّتى است كه ما نمى‌دانيم.
«1». فرقان، 1.
«2». ص، 29.
«3». فصّلت، 16.
جلد 8 - صفحه 488
پیام ها
1- قرآن در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به عنوان كتاب مقدّس مطرح بود. (خداوند به آن سوگند ياد مى‌كند) «وَ الْكِتابِ»
2- قرآن براى دست‌يابى انسان به نور از جايگاهى بلند نازل شده است. «أَنْزَلْناهُ»
3- زمان‌ها متفاوتند و بعضى بر بعضى ديگر قداست و برترى دارند. «لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»
4- براى مسائل معنوى، شب زمان مناسب‌ترى است. «لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»
5- سنّت خداوند، فرستادن هشدار دهنده است. «كُنَّا مُنْذِرِينَ»
6- براى مردم غافل انذار و هشدار مفيدتر از بشارت است. «مُنْذِرِينَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ «3»
إِنَّا أَنْزَلْناهُ: بدرستى كه ما نازل فرموديم قرآن را، فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ: در شب با بركت و عظمت، و از بزرگى و مباركى اين شب است كه قرآن كريم از خداوند قديم بواسطه منافع دينيه و دنيويه، در اين شب از لوح محفوظ به آسمان
«1» بحار الانوار، ج 16 ص 88- 87 روايت 12 بنقل از اصول كافى.
جلد 12 - صفحه 10
دنيا نزول اجلال يافته؛ مراد اين شب، شب قدر است. 2- از بركات اين شب آنكه حضرت واهب العطايا جميع نعمات و تفضلات خود كه هر سال به تمام بريات فايض مى‌سازد، در اين شب تقسيم فرمايد و اين خير و بركت باقى مى‌ماند تا سال ديگر. 3- حيات و ممات و قبض و بسط ارزاق و اعراض و امراض تمامى مردم در اين شب تقدير مى‌شود. 4- آنكه باب رحمت الهى در اين شب باز و حق تعالى دعاى بندگان را مستجاب و گناهان آنها را مى‌آمرزد، و ملائكه رحمت برايشان نازل مى‌شود. 5- عبادت اين شب بهتر از هزار ماه باشد.
بيان: از حضرت باقر و صادق عليهما السّلام مروى است كه: مراد ليله مباركه شب قدر است «1». در ماه مبارك رمضان، شب قدر، تمام قرآن مجيد در بيت المعمور آسمان چهارم نازل شده، بعد بتدريج در مدت بيست و سه سال بر حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله نازل گرديد «2».
إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ: بدرستى كه ما هستيم ترسانندگان به انزال قرآن در شبى كه،
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ «2» إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ «3» فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ «4» أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ «5» رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ «6»
رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ «7» لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ «8» بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ «9» فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ «10» يَغْشَى النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِيمٌ «11»
ترجمه
سوگند بكتاب واضح روشن
همانا ما فرستاديم آنرا در شب با بركت و خيرى همانا ما بوديم بيم دهندگان
در آن تقدير شود هر كار درستى
بفرمانى از نزد ما همانا ما بوديم فرستندگان
براى بخشش از پروردگار تو همانا او است آن شنواى دانا
پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است اگر هستيد يقين كنندگان نيست
معبودى جز او زنده ميكند و ميميراند پروردگار شما و پروردگار پدران شما كه پيشينيانند
ولى آنها در شك ببازى مشغول ميباشند
پس انتظار كش روزى را كه مى‌آورد آسمان دود آشكارى را
كه فرا ميگيرد مردمان را اينست عذاب دردناك.
تفسير
خداوند متعال بعد از افتتاح سوره بلفظ حم كه بيان آن در سور سابقه شد قسم ياد فرموده بقرآن كه نوشته آشكار خدا و بيان كننده معارف حقّه حقيقيّه است كه ما نازل نموديم آنرا در شب با خير و بركتى كه آن شب قدر است يكجا در بيت المعمور كه مسجد ملائكه است در آسمان و بتدريج در ظرف مدّت بيست سال بر پيغمبر خود محمّد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم چون بناى ما بر اين بوده كه ميترسانديم بندگان خود را از اموريكه بايد از آن اجتناب نمايند از فعل
جلد 4 صفحه 621
حرام و ترك واجب و در آن شب خداوند تقدير ميفرمايد هر امرى را از خير و شرّ و خوب و بد و هر چه واقع شود در مدّت يك سال و از براى او است تغيير و تبديل و تقديم و تأخير در اجلها و روزيها و بلاها و مرضها و عوارض ديگر و زياد ميكند و كم مينمايد بر حسب مشيّت و اراده خود هر چه را بخواهد و بتوسط ولىّ زمان در خارج تحقّق مى‌يابد چنانچه از روايت مجمع از صادقين عليهما السّلام و روايت قمّى ره از آن دو و از امام كاظم عليه السّلام استفاده ميشود و در روايت كافى از امام باقر عليه السّلام امر حكيم كه در شب قدر نازل ميشود بيك حكم محكم كه اختلاف در آن بهيچ وجه روى ندهد تفسير شده و خدا ميفرمايد مقدّر ميشود هر امر محكمى در حاليكه امرى است از نزد ما چون بناى ما بر ارسال رسل و انزال كتب بوده و هست براى بخشش و بخشايش از جانب پروردگار بر بندگان و خداوند او است كه تمام ادعيه و اقوال مردم را ميشنود و بتمام حوائج و اعمال آنها دانا و خبير است او خالق و مربّى و نگهدار آسمانها و زمين و تمام موجودات ما بين آنها است و اگر مردم اهل تحصيل معرفت و يقين باشند باين تصديق نائل خواهند شد و كلمه رب در ربّ السّموات يا بدل است از رب در ربّك يا خبر است از مبتداء محذوف كه هو باشد و لذا برفع نيز قرائت شده و آن احسن است و معبود بحق منحصر در خدا است كه هميشه مى‌بينيد در كار است زنده ميكند و ميميراند چنانچه پيشينيان و پدران شما را بوجود آورد و ميراند و شما را پديد آورد و ميميراند ولى افسوس كه مردم نادان در شك و ترديد بسر ميبرند و در مقام تحصيل علم و معرفت نيستند و سرگرم بدنياى دو روزه و لهو و لعب كودكانه آن شده‌اند و از آخرت و عاقبت امرشان بى‌خبرند پس منتظر باش و بگو منتظر باشند روزى را كه در آسمان دودى آشكار گردد كه بين مشرق و مغرب را پر كند و چهل شبانه روز بماند و از آن دود مؤمن حالتى مانند زكام پيدا كند و كافر مانند مست گردد و دود از راه بينى و گوش و نشيمنش بيرون آيد و اين اوّلين علامت از علائم قيامت است كه در حديث نبوى ذكر شده و قريب به اين معنى را از امير المؤمنين عليه السّلام در جوامع نقل نموده و قمّى ره نقل فرموده اين وقتى است كه بيرون آيند از قبرها در رجعت فرو گيرد آنها را تاريكى پس گويند اين عذابى است دردناك و فرق در لغت حكم كردن و جدا
جلد 4 صفحه 622
نمودن است و اينجا تقدير و تفصيل اراده شده.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ
حم «1» وَ الكِتاب‌ِ المُبِين‌ِ «2» إِنّا أَنزَلناه‌ُ فِي لَيلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنّا كُنّا مُنذِرِين‌َ «3»
امّا كلام در فضل آن از إبن بابويه مسندا از حضرت باقر (ع) فرمود:
«من قرأ سورة الدّخان في فرائضه و نوافله بعثه اللّه من الامنين يوم القيامة و حاسبه حسابا يسيرا و اعطاه كتابه بيمينه»
و اخبار زيادي از خواص‌ّ القرآن از پيغمبر و از حضرت صادق وارد شده لكن سند ندارد و صرف نظر كرديم.
و در اعمال ماه رمضان دارد که هر شب صد مرتبه اينکه سوره تلاوت شود و مخصوصا در شب بيست و سوم تلاوت اينکه سوره مباركه وارد شده و در روايت أبي بصير از حضرت صادق (ع) فرمود:
«الحواميم ريحان القرآن فاحمدوا اللّه و اشكروه بحفظها و تلاوتها و ان‌ّ العبد ليقوم يقرأ الحواميم فيخرج من فيه أطيب من المسك الاذفر و العنبر، و ان‌ّ اللّه ليرحم تاليها و قارئها و يرحم جيرانه و أصدقاءه و معارفه و كل‌ّ حميم او قريب له و انّه في القيامة يستغفر له العرش و الكرسي و ملائكة اللّه المقربين».
حم: گفتيم از رموز قرآن است لا يعلمها الّا الرّاسخون في العلم.
وَ الكِتاب‌ِ المُبِين‌ِ و او قسم است، و كتاب مبين قرآن مجيد است که يكي از اسامي او كتاب است و مبين است چون حقايق را بيان ميفرمايد، در هر قسمتي در قسمت عقايد، اخلاق، فرائض، أحكام، حدود، ديات، قصص، مواعظ و غير اينها.
إِنّا أَنزَلناه‌ُ فِي لَيلَةٍ مُبارَكَةٍ که ليلة القدر است بدليل قوله تعالي: إِنّا أَنزَلناه‌ُ
جلد 16 - صفحه 71
فِي لَيلَةِ القَدرِ و اينکه ليله مباركه و ليلة القدر در شهر رمضان است بدليل قوله تعالي: شَهرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنزِل‌َ فِيهِ القُرآن‌ُ هُدي‌ً لِلنّاس‌ِ وَ بَيِّنات‌ٍ مِن‌َ الهُدي وَ الفُرقان‌ِ بقره آيه 181، و مرجع ضمير إِنّا أَنزَلناه‌ُ قرآن است بدليل آيه قبل: وَ الكِتاب‌ِ المُبِين‌ِ. و اختلاف شد بين عامّه و خاصّه در تعيين شب قدر اكثر عامّه گفتند شب بيست و هفتم رمضان است بواسطه روايت عايشه از پيغمبر، بعضي گفتند:
شب اوّل، بعضي شب نيمه، بعضي گفتند: ميان شبهاي رمضان مخفي است. و امّا نزد خاصّه از سه شب که نوزده و بيست و يكم و بيست و سوّم باشد بيرون نيست، و أخبار وارده از ائمه اطهار چهار دسته است.
1- بين اينکه سه شب. 2- بين شب بيست و يكم و بيست و سوّم. 3-
خصوص شب بيست و سوّم. 4- هر سه شب مدخليت دارد شب نوزدهم تقدير ميشود شب بيست و يكم منجز ميشود شب بيست سوّم تعيين ميگردد. و بقيه كلام در فضيلت اينکه شب و اعمال خاصّه بآن و كيفيت تقدير امور در آن و ساير خصوصيّاتش اگر عمر اقتضا كرد و توفيق شامل شد در سوره مباركه قدر بيان ميشود انشاء اللّه تعالي، و عقيده ما وفق مشهور بين علما خصوص شب بيست و سوم است.
و تعبير به مباركه براي اينکه است که بركات الهي در اينکه سال براي جميع بندگان تقدير ميشود لكن با يك شرط که للّه المشيّة في البداء و التّبديل و التّغيير بمقتضي الحكم و المصالح و براي اينکه است که اعمال و عبادات در اينکه شب بسيار با بركت ميشود بدليل قوله تعالي: لَيلَةُ القَدرِ خَيرٌ مِن أَلف‌ِ شَهرٍ که در أخبار تفسير شده که عبادت شب قدر بهتر است از عبادت هزار ماه که در او شب قدر نباشد، يعني اگر كسي هزار ماه عبادت كند بدون شبهاي قدرش برابري نميكند با عبادت شب قدر.
إِنّا كُنّا مُنذِرِين‌َ انذار خبر دادن از عواقب و آثار شرك و كفر و طغيان و ضلالت و معاصي و نافرماني خدا است مقابل بشارت که خبر دادن از فوائد و نتايج ايمان و اطاعت است. و گفتيم که: آثار و عواقب شرك و كفر و معاصي بسيار است امّا در دنيا سياهي و قساوت قلب و تسلّط شيطان و بعد از رحمت خدا
جلد 16 - صفحه 72
و نزول بليات و سلب نعم، و امّا در آخرت عذاب سخت و غضب الهي است و خداوند بتوسّط عقل که رسول باطني است و مميز بين خير و شرّ و نفع و ضرر و حسن و قبح و سعادت و شقاوت است، و بتوسّط انبياء که عقل خارجي هستند اموري که مورث اينکه مفاسد ميشود خبر ميدهد که اطلاق منذر و مبشّر بر خدا ميشود، و هم بر انبياء و أولياء و علماء که از جانب او خبر ميدهند، و هم بر ملائكه که خبر ميآورند و بسا الهامات قلبي مي‌كنند، و هم بر عقل که تميز ميدهد.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 3)- اما ببینیم این سوگند برای چه منظوری ذکر شده است؟ آیه شریفه این حقیقت را روشن ساخته، می‌گوید: «بطور مسلم ما قرآن را (که سند حقانیت پیامبر اسلام است) در شبی پر برکت نازل کردیم» (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ).
شب پر برکتی که مقدرات جهان بشریت با نزول قرآن رنگ تازه‌ای به خود رفت، شبی که سرنوشت خلایق و مقدرات یکسان در آن رقم زده می‌شود،
ج4، ص391
آری! قرآن در شبی سرنوشت ساز، در شب قدر بر قلب پاک پیامبر نازل شد.
اما هدف اصلی از نزول آن چه بود؟ همان است که در ذیل آیه به آن اشاره شده، می‌فرماید: «ما همواره انذار کننده بودیم» (إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ).
این یک سنت همیشگی ماست که فرستادگان خود را برای بیم دادن ظالمان و مشرکان مأموریت می‌دهیم، و فرستادن پیامبر اسلام با این کتاب مبین نیز آخرین حلقه از این سلسله است.
نکات آیه
۱- نزول قرآن از سوى خداوند، در شبى مبارک و ارجمند (شب قدر) (إنّا أنزلنه فى لیلة مبرکة)
۲- «شب قدر»، شبى مبارک و داراى خیر پایدار (لیلة مبرکة) با توجه به این که مفسران «لیلة مبارکة» را شب قدر دانسته اند برداشت یاد شده به دست مى آید.
۳ - نزول قرآن، با بیانى بلیغ و روشنگر براى همگان، جلوه اى از عظمت الهى (و الکتب المبین . إنّا أنزلنه فى لیلة مبرکة) از ارتباط دو آیه و نیز تکرار ضمیرهاى متکلم مع الغیر - که اشاره به عظمت الهى دارد - مى توان به مطلب بالا ره برد.
۴- نزول قرآن در شبى مبارک، بیانگر اهمیت قرآن نزد خداوند (إنّا أنزلنه فى لیلة مبرکة) این که شبى برکت زا براى نزول قرآن برگزیده شده است، خود نشانى از عظمت قرآن است.
۵- تفاوت زمان ها، از جهت ارزش و برکت (لیلة مبرکة)
۶- قرآن، حقیقتى نازل شده از مرتبتى والا و رفیع (إنّا أنزلنه)
۷- نزول قرآن از جایگاه رفیع، به منظور آسانى دستیابى خلق به معارف قرآن* (و الکتب المبین . إنّا أنزلنه) از ارتباط دو آیه، مى توان استفاده کرد که نزول قرآن از مقام اصلى آن، براى این بوده است که بتواند قالبى رسا و روشن پیدا کند و در دسترس فهم همگان قرار گیرد.
۸- قرآن، وسیله ابلاغِ انذارها و هشدارهاى الهى به مردم (و الکتب المبین ... إنّا کنّا منذرین)
۹- هشدار و انذار خلق، از اهداف اصلى نزول قرآن (إنّا أنزلنه ... إنّا کنّا منذرین)
۱۰- انسان ها، از گذشته اى دور برخوردار از انذارها و هشدارهاى الهى (إنّا کنّا منذرین) تعبیر «کنّا» (با ساختار ماضى بعید) و «منذرین» (با کاربرد اسمى)، بر این نکته دلالت دارد که انسان ها از گذشته اى دور، مورد انذارهاى الهى بوده اند.
روایات و احادیث
۱۱- «عن حُمران انّه سأل أبا جعفر(ع) عن قول اللّه عزّوجلّ «إنّا أنزلناه فى لیلة مبارکة» قال: نعم هى لیلة القدر و هى فى کلّ سنة فى شهر رمضان فى العشر الأواخر فلم ینزل القرآن إلاّ فى لیلة القدر ...;[۱] از حمران روایت شده است که از امام باقر(ع) در باره سخن خداوند عزّوجلّ «إنّا أنزلناه فى لیلة مبارکة» سؤال کرد; حضرت فرمود: آرى آن شب مبارک، همان شب قدر است و آن در هر سال در ماه رمضان، در ده روز آخر آن است، و قرآن نازل نگشته مگر در شب قدر...».
موضوعات مرتبط
- انذار: ابزار انذار ۸
- انسان: انذار انسان ها ۱۰; اهمیت انذار انسان ها ۹
- خدا: انذارهاى خدا ۸، ۱۰; نشانه هاى عظمت خدا ۳
- زمان: ارزش زمان ۵; برکت زمان ۵; تفاوت زمان ۵
- شب قدر: برکت شب قدر ۱، ۲; خیریت شب قدر ۲; فضیلت شب قدر ۱، ۱۱
- قرآن: اهمیت قرآن ۴; بلاغت قرآن ۳; حقیقت قرآن ۶; روشنگرى قرآن ۳; سهولت قرآن ۷; عظمت قرآن ۶; فضیلت قرآن ۶; فلسفه نزول قرآن ۷، ۹; نزول قرآن ۳; نزول قرآن در شب قدر ۱، ۴; نقش قرآن ۸; وقت نزول قرآن ۱۱
منابع
- ↑ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص ۶۷.
