المائدة ١٦
| کپی متن آیه |
|---|
| يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ |
ترجمه
| المائدة ١٥ | آیه ١٦ | المائدة ١٧ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«رِضْوَانَهُ»: خوشنودی کامل خود. «سُبُلَ السَّلامِ»: راههای امن و امان. راه نجات. «بِإِذْنِهِ»: برابر خواست و فرمان خود.
نزول
محل نزول:
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]
شأن نزول آیات ۱۵ و ۱۶:[۲]
عكرمة گويد: يهوديان نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمدند و از او درباره رجم (سنگساركردن) سؤال كردند، پيامبر فرمود: كداميك از شما به كتاب تورات اعلم و داناتر مى باشيد. آنان ابن صوريا را معرفى كردند، پيامبر ابن صوريا را به خدائى كه تورات را براى موسى فرستاد و او را با معجزات گوناگون به پيامبرى برگزيد، سوگند ياد داد و فرمود: كه حقيقت را از تورات بگويد. ابن صوريا گفت: هنگامى كه زنا در نزد ما زياد شده بود حكم او جز صد تازيانه و تراشيدن سر بيش نبود ولى خداوند سنگساركردن و رجم را در تورات معين فرمود سپس اين آيات بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل گرديد.[۳]
شيخ بزرگوار ما اين موضوع را بدون ذكر شأن و نزول آورده است.
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ «16»
خداوند به وسيله‌ى آن (كتاب) كسانى را كه بدنبال رضاى الهى‌اند، به راههاى امن و عافيت هدايت مى‌كند، و آنان را با خواست خود از تاريكى‌ها به روشنايى درمى‌آورد، و به راه راست هدايت مى‌كند.
نکته ها
هدايت داراى مراتبى است: يك مرحله، هدايت عمومى براى همه‌ى انسان‌هاست، خواه پيروى كنند يا نكنند ونوع ديگر مخصوص كسانى است كه هدايت عمومى را پذيرفته باشند.
«1». تفسير الميزان.
جلد 2 - صفحه 260
اين آيه نوع دوم را بيان مى‌كند.
سلام، يكى از نام‌هاى خداست، السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ ... «1» و يكى از نام‌هاى بهشت هم «دارُ السَّلامِ» «2» است. پس راههاى سلام، يعنى راه خدا و بهشت كه رسيدن به آن دو از «سُبل السلام» و صراط مستقيم مى‌گذرد. «سُبُلَ السَّلامِ»، شامل راههاى سلامت فرد وجامعه، خانواده ونسل، فكر، روح و ناموس و ... مى‌شود.
مصداق روشن پيروان رضوان خدا در «مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ»، پويندگان خط «غدير خم» اند، چون آيه‌ى «رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً» بعد از نصب علىّ‌بن ابى‌طالب عليهما السلام به مقام جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد. «3»
پیام ها
1- كسانى قابل هدايتند كه در پى تحصيل رضاى حقّ باشند، نه دنبال مقام و مال و هواى نفس و انتقام. «يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ»
2- انسان، خود زمينه‌ساز هدايت خويش است. «يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ»
3- هدايت به راههاى سلامت و سعادت، در گرو كسب رضاى خداست و هر كس در پى راضى كردن غير او باشد، در انحراف است. «يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ»
4- راه حقّ يكى است و راههاى باطل (شرك، كفر، نفاق و تفرقه و ...) متعدّد.
(كلمه‌ى «نور» مفرد؛ ولى «ظلمات» جمع آمده است. آرى، همه‌ى نيكى‌ها و پاكى‌ها در پرتو نور توحيد، يك حالت وحدت و يگانگى به خود مى‌گيرد، امّا ظلمت هميشه مايه‌ى تفرقه و پراكندگى صفوف است.)
5- هدف، يكى است؛ ولى راههاى رسيدن به آن متعدّد است. «سُبُلَ السَّلامِ»
6- مكتب وحى، سلامت و سعادت فرد و جامعه و روح و جسم را تضمين كرده
«1». حشر، 23.
«2». انعام، 127.
«3». تفسير اطيب‌البيان.
جلد 2 - صفحه 261
است. «سُبُلَ السَّلامِ»
7- بشر در سايه‌ى قرآن، به همزيستى و صفا در زندگى مى‌رسد. «سُبُلَ السَّلامِ»
8- «سُبُلَ السَّلامِ» به «صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» منتهى مى‌شود، و همه‌ى كسانى كه با انجام تكاليف گوناگون در شرايط مختلف، در پى كسب رضاى خداوند مى‌باشند، به صراط مستقيم مى‌رسند. يَهْدِي ... سُبُلَ السَّلامِ ... يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ
9- براى رسيدن به صراط مستقيم، تنها پيامبر و كتاب كافى نيست، لطف و اراده‌ى خدا هم لازم است. «بِإِذْنِهِ»
10- نه جبر، نه تفويض؛ بلكه امر بين الامرين. انسان انتخاب‌گر است؛ «اتَّبَعَ رِضْوانَهُ» امّا رسيدن به هدف بدون اراده خدا نمى‌شود. «بِإِذْنِهِ»
11- قرآن، داروى شفابخش همه ظلمات است. تاريكى‌هاى: جهل، شرك، تفرقه، توحّش، شبهات، شهوات، خرافات، جنايات واضطراب‌ها را به نور علم، توحيد، وحدت، تمدن، يقين، حقّ، صفا وآرامش تبديل مى‌كند.
«يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ «16»
«1» بحار الانوار، جلد 15، باب اوّل (در احاديث متعدده)- غاية المرام، باب اوّل، احقاق الحقّ، جلد پنجم (در احاديث مختلف)
«2» بحار الانوار، جلد 15، باب اوّل (در احاديث متعدده)- غاية المرام، باب اوّل، احقاق الحقّ، جلد پنجم (در احاديث مختلف)
«3» روضه كافى، صفحه 50، حديث 12 (حديثى از امام صادق با مضموم مشابه)- احقاق الحق، جلد 6، صفحه 223، باب 95.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 47
يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ: هدايت مى‌فرمايد خداوند به نور و كتاب، كه عبارت از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و قرآن است، هر كه پيروى كند رضاى او را بوسيله ايمان و عمل صالح. سُبُلَ السَّلامِ: راههاى سلامتى از عذاب، كه آن راه دار السّلام يعنى جنت نعيم است. و گويند سلام، نام حق تعالى است، يعنى طريق موصله به قرب الهى كه موجب سلامتى از آفات و رسيدن به درجات عاليات است و آن شرايع و احكام اسلام است. در تفسير على بن ابراهيم قمى «1» يعنى بالنّور امير المؤمنين و الائمة يهدى به اللّه من اتّبع رضوانه: مراد نور امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام، هدايت فرمايد خدا به نور ولايت آنان، هر كه پيروى كند رضاى او را به وسيله ايمان به ايشان راههاى سلامتى از عذاب را. وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ: و بيرون مى‌آورد ايشان را از تاريكيهاى انواع كفر، يا شك، يا جهل به نور ايمان و يقين به اراده و توفيق خود. وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ: و هدايت مى‌نمايد ايشان را بوسيله ادله و ازاحه علت و تمكين الطاف و توفيق به راه راست كه نزديكترين راههاست به قرب حق و مؤدى به آن، و آن اسلام است كه در آن هيچ اعوجاج و كجى نيست. چنانچه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در ضمن خطبه‌اى فرمايد «2»:
«بدرستى كه دين اسلام دين خداست، آن دينى كه برگزيد او را از براى خود و آن را مدّ نظر مقرر؛ و خالص ساخت آن را براى بهترين مخلوقات خود و برپا داشت ستونهاى آن را بر دوستى خود. خوار گرداند دينهاى باطله را به سبب عزت او، و پست گرداند ملل ناحق را بواسطه رفعت او، و حقير ساخت دشمنان او را بسبب بزرگى او، و منكوب نمود مخالفان او را به نصرت او، و ويران كرد پايه‌هاى گمراهى را به بلندى مرتبه او، و سيراب نمود تشنگان معرفت
«1» تفسير علىّ بن ابراهيم، جلد اوّل، صفحه 164 (جمله آخر در تفسير نيست)
«2» نهج البلاغه، خطبه 196.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 48
را از حوضهاى علم او كه پيغمبر و عترتش باشند، و مملو نمود حوض قلوب مؤمنان را به آب كشندگان علم او، كه ائمه هدى و علماء عاملين باشند».
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ «16»
ترجمه
هدايت ميكند بآن خداوند كسانيرا كه متابعت ميكنند رضايش را براههاى سلامتى و بيرون ميآورد ايشان را از تاريكيها بروشنائى بدستور خود و هدايت مى‌كند آنانرا براه راست.
تفسير
نور و كتاب در آيه قبل چه مراد بهر دو قرآن باشد چه يكى پيغمبر و امام چون آنها هم كتاب ناطق خدايند در معنى اتحاد دارند لذا ضمير مفرد آورده شده است و كسيكه طالب خوشنودى خدا باشد بسبب قرآن و عترت هدايت ميشود بطرق سلامت از عذاب الهى و كسى كه در اينمقام نباشد از هر دو يا يكى از آندو اعراض ميكند و در ظلمات جهل باقى مى‌ماند و بعذاب ابدى گرفتار ميشود و بنور اسلام و تشيّع منور نميگردد پس شرط بيرون آمدن از ظلمات كفر اذن و اراده و توفيق و هدايت الهى است با قرب طرق بخدا و بهشت و شرط اينها طلب خود آدمى است كه با خدا راه داشته باشد و بالفطره
جلد 2 صفحه 189
طالب رضاى او باشد و سرپيچى از احكام او ننمايد خلاصه آنكه وسائل موجود است اگر كوتاهى شود از طرف خود ما است ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
يَهدِي بِهِ اللّه‌ُ مَنِ اتَّبَعَ رِضوانَه‌ُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخرِجُهُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ بِإِذنِه‌ِ وَ يَهدِيهِم إِلي صِراطٍ مُستَقِيم‌ٍ «16»
هدايت ميفرمايد خداوند بواسطه او كساني را که در مقام تحصيل رضاي خداوند هستند براههاي سلام و بيرون ميكند آنها را از تاريكيها بطرف نور و روشنايي طبق مشيّت و اراده خود و راه نمايي ميكند آنها را براه راست ديانت.
يَهدِي بِهِ اللّه‌ُ مرجع ضمير به ممكن است بلكه ظاهر همين است که حضرت رسالت باشد که در آيه قبل فرمود قَد جاءَكُم رَسُولُنا بقرينه كلمه يبيّن و يعفو و ممكن است قرآن باشد بواسطه اقربيت در جمله و كتاب مبين.
مَنِ اتَّبَعَ رِضوانَه‌ُ كساني را که از روي حقيقت و واقعيت متابعت ميكنند آن ديني را که مرضي خدا باشد و اينکه خاص بمذهب شيعه اثني عشريه است که اهل بدعت نباشند و انكار ضروريات دين و مذهب را نكنند و مرتكب عملي نشوند که موجب ارتداد شود و دليل بر اينکه مدّعي آيه شريفه است که قبلا بيان شد اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم دِينَكُم وَ أَتمَمت‌ُ عَلَيكُم نِعمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسلام‌َ دِيناً که دين مرضي الهي اسلاميست که مقرون بولايت باشد و اما ساير فرق اسلامي متابعت كردند ديني را که موجب غضب الهي است.
سبل السلام مراد از سلام بعيد نيست که بهشت باشد بقرينه لَهُم دارُ السَّلامِ عِندَ رَبِّهِم انعام آيه 127، و آيه وَ اللّه‌ُ يَدعُوا إِلي دارِ السَّلامِ يونس آيه 25، و محتمل است مراد خداوند متعال باشد زيرا يكي از اسماء مقدّسه سلام است چنانچه ميفرمايد هُوَ اللّه‌ُ الَّذِي لا إِله‌َ إِلّا هُوَ المَلِك‌ُ القُدُّوس‌ُ السَّلامُ الايه حشر آيه 23، و محتمل است مراد سلامتي دنيا و آخرت باشد و بر هر تقدير راههاي بهشت و خدا و سلامتي دنيا و آخرت يكي است.
وَ يُخرِجُهُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ شرحش در ذيل آيه شريفه اللّه‌ُ وَلِي‌ُّ الَّذِين‌َ
جلد 6 - صفحه 328
آمَنُوا يُخرِجُهُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ گذشت در مجلد دوم.
باذنه مكرر گذشت که افعال اختياريه بنده مستقل در آنها نيست تا مشيت حق تعلّق نگيرد فعل صادر نشود و اينکه معني نه بنحو اجبار است که اختيار عبد بي‌اثر صرف باشد و نه بنحو شركت است که اختيار عبد با مشيت حق علت صدور باشد زيرا ثواب و عقاب در صورتي موافق عدل است که عبد اختيار تام داشته باشد لكن بنحو طوليتست باين معني که فعل باختيار عبد است و منشأ ثواب و عقاب است و فعل و اختيار عبد و قدرت او تماما در تحت اراده و مشيت حق است و الفعل فعل اللّه و هو فعلنا پس استناد بعبد و استناد بحق هر دو صحيح است طولا ما قَطَعتُم مِن لِينَةٍ أَو تَرَكتُمُوها قائِمَةً عَلي أُصُولِها فَبِإِذن‌ِ اللّه‌ِ حشر آيه 5.
وَ يَهدِيهِم إِلي صِراطٍ مُستَقِيم‌ٍ هدايت بمعني ارائه طريق باعطاء عقل و قدرت و اختيار عبد و ارسال رسل و انزال كتب و بيان احكام نسبت بتمام مكلّفين از جن و انس است و اما بمعني قبولي ايمان و اطاعت و ترك مخالفت و سلوك در صراط مستقيم خاص اينکه طائفه است که متابعة رضوان الهي كنند و در صدد تحصيل حق و حقيقت باشند.
برگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- خداوند کسانى را که در پى جلب رضایت اویند در راههاى سلامت، امنیت و صلح قرار مى دهد. (یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم) مراد از هدایت، رساندن به راههاى سلامت است، نه فقط راهنمایى به آن. چون صرف راهنمایى براى همه انسانها موجود است، چه در پى رضایت الهى باشند و یا نباشند.
۲- خداوند، هدایتگر انسانها به راههاى سلامت، امنیت و صلح، به وسیله پیامبر (ص) و قرآن (یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم) مقصود از ضمیر «به»، پیامبر (ص) نیز مى تواند باشد. زیرا پیامبر (نور) و قرآن (کتاب مبین) پیگیر هدفى واحد هستند و به منزله یک چیز به شمار مى آیند.
۳- قرآن و پیامبر (ص)، داراى حقیقتى واحد و هدفى یکسان (هدایت بشر) (یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم) ارجاع ضمیر مفرد «به» به قرآن و پیامبر (ص) بیانگر این معناست که آنها داراى یک حقیقت هستند و در هدایتگرى یک چیز به شمار مى آیند.
۴- انسان، زمینه ساز هدایت (سرنوشت) خویش (یهدى ... من اتبع رضونه)
۵- اهمیت تحصیل رضایت خداوند (من اتبع رضونه)
۶- رسیدن به راههاى سلامت و امنیت، از اهداف رسالت پیامبر (ص) (قد جاءکم رسولنا ... یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم)
۷- صلح و امنیت، در سایه هدایتهاى انبیاى الهى (یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم)
۸- رفع کینه و دشمنى اهل کتاب با یکدیگر در گرو پیروى از پیامبر (ص) و جلب رضوان الهى (فاغرینا بینهم العداوة و البغضاء ... یهدى به اللّه من اتبع رضونه)
۹- قرآن و پیامبر (ص)، خارج کننده انسانها از تاریکى و گمراهى به نور و هدایت با اذن خداوند (و یخرجهم من الظلمت إلى النور باذنه) در برداشت فوق «باذنه» متعلق به «یخرجهم» گرفته شده است. بر این مبنا ضمیر در «یخرجهم» باید به «نور» و «کتاب» برگردانده شود، نه به «اللّه»، چون معنا ندارد که خدا با اذن خودش کارى انجام دهد.
۱۰- خداوند، خارج کننده انسانها از ظلمت و تاریکى به نور و هدایت (یخرجهم من الظلمت إلى النور) بنابر اینکه ضمیر فاعلى در «یخرجهم» به «اللّه» برگردانده شود. بر این مبنا «باذنه» به معناى «بعلمه» خواهد بود.
۱۱- تعدد راههاى گمراهى و باطل، و یکتایى راه هدایت و حق (و یخرجهم من الظلمت إلى النور) برداشت فوق با توجه به جمع بودن «ظلمات» و مفرد بودن «نور» استفاده مى شود.
۱۲- دستیابى انسان به هدایت، به اذن خداوند است. (یخرجهم من الظلمت إلى النور باذنه)
۱۳- انسانها، تنها با اذن و خواست خداوند مى توانند در پى جلب رضایت و خشنودى او باشند.* (من اتبع رضونه ... باذنه) بنابر اینکه «باذنه» متعلق به «اتبع» باشد، نه «یخرجهم».
۱۴- انسانها در اعمال خویش نه مجبورند و نه رها و آزاد. (امر بین الامرین). (من اتبع رضونه ... باذنه)
۱۵- قرآن و پیامبر (ص)، هدایتگر انسانها به راه مستقیم (و یهدیهم إلى صرط مستقیم) بنابر اینکه فاعل «یهدیهم»، قرآن و پیامبر (ص) باشد.
۱۶- خداوند، هدایتگر انسانها به راه مستقیم (و یهدیهم إلى صرط مستقیم) بنابر اینکه فاعل «یهدیهم» خدا باشد. نیاوردن قید «باذنه»، مؤید این احتمال است.
۱۷- هدف نهایى انبیا، هدایت انسانها به صراط مستقیم (یهدیهم إلى صرط مستقیم) از اینکه به هنگام شمارش اهداف رسالت، هدایت به صراط مستقیم در آخر آمده است، برداشت فوق استفاده مى شود.
۱۸- صراط مستقیم، راهى والاتر از سبل السلام و نیازمند هدایتى ویژه (یهدى به اللّه من اتبع رضونه سبل السلم ... و یهدیهم إلى صرط مستقیم) مقدم داشتن هدایت به «سبل السلام» بر هدایت به «صراط مستقیم»، گویاى این است که براى رسیدن به صراط مستقیم باید از «سبل السلام» گذشت.
۱۹- دستیابى اهل کتاب به راههاى سلامت و رهایى آنان از گمراهیها و قرار گرفتن آنان در صراط مستقیم، در گرو ایمان به قرآن و پیامبر (ص) (یاهل الکتب قد جاءکم رسولنا ... یهدیهم إلى صرط مستقیم)
موضوعات مرتبط
- امنیت: اهمیّت امنیت ۲، ۶ ; عوامل امنیت ۱، ۷
- انبیا: اهداف انبیا ۶، ۱۷ ; نقش انبیا ۷ ; هدایتگرى انبیا ۷
- انسان: سرنوشت انسان ۴ ; نقش انسان ۴
- اهل کتاب: دشمنى اهل کتاب ۸
- ایمان: آثار ایمان ۱۹ ; ایمان به قرآن ۱۹ ; ایمان به محمّد (ص) ۱۹ ; متعلق ایمان ۱۹
- باطل: تعدد راههاى باطل ۱۱
- بُغض: عوامل رفع بُغض ۸
- جبر و اختیار:۱۴
- خدا: آثار رضایت خدا ۸ ; اذن خدا ۹، ۱۲، ۱۳ ; افعال خدا ۱۰ ; جلب رضایت خدا ۱۳ ; رضایت خدا ۵ ; هدایت خدا ۲، ۷، ۱۰، ۱۶
- دشمنى: عوامل رفع دشمنى ۸
- رشد: عوامل رشد ۱۹
- سبل السلام: ارزش سبل السلام ۱۸
- سبیل اللّه:۱۱
- صراط مستقیم:۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۹ ارزش صراط مستقیم ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۹ ۱۸
- صلح: اهمیّت صلح ۲ ; عوامل صلح ۱، ۷، ۱۹
- طالبان رضایت خدا:۱
- ظلمت: خروج از ظلمت ۱۰
- قرآن: اهداف قرآن ۳ ; نقش قرآن ۲، ۹، ۱۵ ; هدایتگرى قرآن ۳، ۱۵
- گمراهى: تعدد راههاى گمراهى ۱۱ ; موانع گمراهى ۹ ; نجات از گمراهى ۱۹
- محمّد (ص): آثار اطاعت از محمّد (ص) ۸ ; اهداف محمّد (ص) ۳، ۶ ; محمّد (ص) و قرآن ۳ ; نقش محمّد (ص) ۲، ۹، ۱۵ ; هدایتگرى محمّد (ص) ۳، ۱۵
- نور: و ظلمت ۹
- هدایت: زمینه هدایت ۴ ; عوامل هدایت ۹، ۱۰، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۷ ; هدایت به نور ۱۰ ; هدایت خاص ۱۸
منابع
