۱۶٬۲۶۹
ویرایش
تفسیر:المیزان جلد۸ بخش۲۹: تفاوت میان نسخه‌ها
از الکتاب
←اشاره به دو قسم رحمت براى خداى تعالى : رحمت عام و رحمت خاص
| خط ۶۸: | خط ۶۸: | ||
<span id='link225'><span> | <span id='link225'><span> | ||
== | ==توضیحی پیرامون رحمت عام و رحمت خاص الهی== | ||
پس مى توان گفت كه براى خداى | پس مى توان گفت كه براى خداى تعالى، دو قسم رحمت است: يكى «رحمت عام»، كه مؤمن و كافر، نيكوكار و فاجر و با شعور و بى شعور، همه به وسيله آن به وجود آمده، و از ابتداى هستى و در مسير وجودشان مادامى كه وجود دارند، به وسيله آن روزى مى خورند. | ||
وقتى اين معنا معلوم | |||
و ديگر، «رحمت خاص»، كه خود عطيه اى است كه خداوند، آن را تنها به كسانى مى دهد كه داراى ايمان و عبوديت باشند. مانند حيات طيب و زندگى نورانى در دنيا، و جنت و رضوان در آخرت، كه كفار و مجرمان، به خاطر كفر و جرمشان، از آن بهره اى ندارند. و بهره آنان چيزى است در مقابل اين رحمت، مانند: عذاب استيصال و زندگى نكبت بار از دنيا، و آتش و آلام آن در آخرت. | |||
پس اين رحمت است كه در مقابل عذاب است، نه رحمت واسعه عامه. زيرا عذابى كه در مقابل رحمت واسعه قرار بگيرد، وجود ندارد، بلكه هر موجودى كه بتوان كلمه «چيز» را بر آن اطلاق كرد، مصداقى از مصاديق رحمت عامه واسعه است. حال يا براى خودش رحمت است، و يا براى غير. چون اصل خلقتش به ملاك و به منظور رحمت بوده. بنابراين، چيزى باقى نمى ماند كه كلمه «چيز» بر آن اطلاق بشود، و ما آن را از مصاديق عذاب بشماريم. | |||
وقتى اين معنا معلوم شد، به خوبى روشن مى گردد كه جمله: «عذابى أصيب به من أشاء و رحمتى وسعت كل شئ»، خصوصيت عذاب و عموميت رحمت را بيان مى كند. و اگر ميان عذاب و رحمت عامه، مقابله انداخته، با اين كه ميان آن دو تقابل نيست، براى اين است كه با ذكر رحمت عامه، زمينه را براى خصوصى شدن آن در حق پرهيزكاران از مؤمنان فراهم نموده، بفرمايد: «فسأكتبها...». | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۵۸ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۵۸ </center> | ||
از آنچه | از آنچه گذشت، به دست آمد كه سعه رحمت شأنى نيست تا در جمله «و رحمتى وسعت كل شئ»،رحمت را مقيد به مشيت تقديرى نموده و بگوييم: در اين جمله نيز، چيزى نظير «من أشاء» در تقدير است. زيرا به طورى كه از ظاهر آيه بر مى آيد، مراد از رحمت، رحمت عامه است كه بالفعل، همه موجودات را فراگرفته و لابد خدا خواسته كه فرا گرفته. پس اين كه جمعى از مفسران گفته اند در اين جمله نيز، «إن شئت: اگر بخواهيم» در تقدير است، صحيح نيست. | ||
فَسأَكتُبهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ الَّذِينَ هُم | |||
اين جمله تفريع بر جمله | «'''فَسأَكتُبهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ الَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ'''»: | ||
آيه : | |||
خداى | اين جمله تفريع بر جمله «عذابى أصيب به من أشاء و رحمتى...» است. و معناى آن، اين است كه لازمه وجوب اصابه عذاب به پاره اى از مردم و شمول رحمت بر تمامى موجودات، اين است كه رحمت را بر آن بعض ديگر كه عبارتند از: پرهيزكاران و دهندگان زكات واجب كنم. | ||
و اين بيان عام نسبت به درخواست موسى | |||
و اين | آيه: «فسأكتبها للذين يتقون...»، استجابت و تقييد دعاى موسى «ع» را مى رساند | ||
خداى سبحان، مشمولان رحمت خود را به اوصاف عامى توصيف كرده و فرموده: «هر كس تقوا داشته باشد و زكات دهد و به آيات خدا ايمان آورد»، و نفرموده: «هر كس از شما چنين و چنان باشد». همچنان كه مشمولين عذاب را هم به طور عموم ذكر كرد، و به قوم و قبيله موسى «عليه السلام» اختصاص نداد و فرمود: «هر كه را بخواهم»، تا نتيجه اين بيان عام نيز، عموميت داشته باشد. | |||
و اين بيان عام نسبت به درخواست موسى «عليه السلام»، يك نحوه تقييد است. براى اين كه موسى درخواست حسنه و رحمت را براى قوم خود، با جمله «إنا هدنا إليك» تعليل كرده، و در حقيقت خواسته است بگويد: پروردگارا! از قوم من، همه آن افرادى را كه بازگشت كرده اند، به خاطر همان بازگشتشان، مشمول رحمت و حسنه خود كن. و خداوند درخواست اين عموميت و وسعت را اجابت نكرد، بلكه آن را تقييد نمود و فرمود: من به زودى، رحمت خود را براى آن افرادى كه هم بازگشت كردند و هم تقوا پيشه خود ساخته و هم به آيات من ايمان آوردند، مى نويسم. | |||
و اين تقييد، كسر شأن موسى «عليه السلام» نيست. زيرا راهنما و معلم انبياء «عليهم السلام»، خداى سبحان است، و اين خدا است كه به كليم خود روش درخواست كردن را مى آموزد، و دستور مى دهد كه درخواست خود را مقيد به پرهيز از محرمات و ايمان به آيات خدا و تسليم در برابر احكام نازل بر انبياء كند، و موسى چنين نكرده بود. او، تنها مسأله بازگشت را ذكر كرده بود، | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۵۹ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۵۹ </center> | ||
و معلوم است كه كلمه | و معلوم است كه كلمه بازگشت، شامل تقوا و ايمان به آيات خدا و خلاصه شامل تسليم در برابر احكام خدا نيست، و اين تصرفى كه خداى تعالى در درخواست موسى كرده، نظير تصرفى است كه در درخواست ابراهيم كرده و آن را تقييد نموده بود. | ||
ابراهيم | |||
پس معلوم شد: اولا آيه مورد | ابراهيم «عليه السلام»، در آيه «قال إنى جاعلك للناس إماما قال و من ذريتى قال لا ينال عهدى الظالمين»، از خدا خواسته بود كه ذريه اش را نيز مانند خودش امام قرار دهد، و خداوند در جوابش فرمود: دعايت تنها درباره آن افرادى از ذريه ات مستجاب است كه ستمكار نباشند. چون عهد من (امامت)، به ستمكاران نمى رسد. | ||
و ثانيا معلوم شد كه خداى | |||
و نيز مانند تصرفى است كه در آن دعاى ديگرش كرده و آن را تعميم داد، و قرآن كريم، آن دعا و جوابش را چنين حكايت مى كند: «و ارزق أهله من الثمرات من آمن منهم بالله و اليوم الآخر قال و من كفر فأمتعه قليلا ثم أضطره إلى عذاب النار و بئس المصير». ابراهيم در اين دعا، تنها مردم با ايمان اهل مكه را مورد نظر قرار داده بود، وليكن خداى تعالى فرمود: من دعاى خير او را در حق كفار ايشان نيز اجابت مى كنم. | |||
پس معلوم شد: اولا آيه مورد بحث، متضمن استجابت و تقييد دعايى است كه موسى «عليه السلام»، در جمله «و اكتب لنا فى هذه الدنيا حسنة و فى الآخرة» كرده بود. و عجب از بعضى مفسران است كه گفته اند: سياق آيه مورد بحث، دلالت دارد بر اين كه خداى تعالى، دعاى موسى را رد كرده و آن را مستجاب ننموده. | |||
و همچنين از بعضى ديگر، كه گفته اند: موسى «عليه السلام» براى قوم خود دعا كرد و خداوند دعايش را در حق امت محمد «صلوات الله عليه» مستجاب نمود و استدلال كرده اند به اين كه جمله «الذين يتبعون الرسول»، بيان از جمله «للذين يتقون» است. و ما به زودى، به نقل و جواب آن مى پردازيم. | |||
و ثانيا معلوم شد كه خداى تعالى، دعاى اول موسى «عليه السلام» را هم، كه همان طلب مغفرت براى قوم خود بود، مستجاب كرده است. چون معقول نيست كه خداوند دعاى بيهوده غير مستجابى را در كلام خود نقل كند. چيزى كه هست، در اين جا مانند موارد ديگرى مشابه آن به سكوت از رد دعا اكتفا شده است. چون همين سكوت از رد دعا، خود دليل بر استجابت آن است. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۰ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۰ </center> | ||
و جمله | و جمله «فسأكتبها»، به هيچ وجه مربوط به اين دعا نيست، بلكه استجابت دعاى دوم او است، كه از خداوند حسنه دنيا و آخرت خواسته است. | ||
و به هر | مؤيد اين كه خداوند دعاى اول موسى را نيز مستجاب كرده و از گناه قومش كه گفتند: «أرنا الله جهرة» در گذشته اين است كه در جاى ديگر داستان مى فرمايد: «ثم بعثناكم من بعد موتكم لعلكم تشكرون». زيرا به نظر خيلى بعيد مى رسد كه خداوند ايشان را دوباره زنده كرده باشد، در حالى كه آن گناهانشان را كه به خاطر آن هلاكشان كرده بود، نيامرزيده باشد. | ||
اين بود معناى آيه | و به هر حال، معناى جملات آن آيه، اين است كه: «فسأكتبها». يعنى به زودى رحمت خود را نصيب و واجب مى كنم. (و اگر تعبير به كتابت كرده، براى اين بوده كه حتمى بودن آن را بهتر برساند. چون كتابت، ثبوت و وجوب بيشترى را افاده مى كند). «للذين يتقون»: براى كسانى كه از گناهان و ترك واجبات دورى مى كنند، «و يؤتون الزكوة»: و زكات مى دهند. | ||
«زكات»، به معنى حق مالى و يا مطلق انفاق در راه خدا است، و براى اين زكاتش گفته اند كه باعث زيادى مال و اصلاح مفاسد اجتماع و تكميل نواقص آن مى شود. و چه بسا اشخاصى كه گفته اند: منظور از دادن زكات، پاك كردن دل و اصلاح اخلاق است، وليكن اين حرف قابل اعتنا نيست. | |||
«و الذين هم بآياتنا يؤمنون»: ايمان آوردن به آيات، به معناى تسليم در برابر هر آيه و نشانه اى است كه از ناحيه خداوند رسيده باشد. چه اين كه آن نشانه معجزه باشد، مانند معجزات موسى و عيسى و رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم». و چه اين كه احكام آسمانى باشد، مانند شرايع دين موسى و دستورات ساير انبياء «عليهم السلام». و چه خود انبياء باشند، و يا علامتى از علامات نبوت پيغمبرى باشد. مانند علائمى كه خداوند در كتاب تورات موسى و انجيل عيسى براى محمد «صلى الله عليه و آله و سلم» ذكر كرده. همه اين ها، آيات خداوند هستند كه بر هر كس واجب است در برابر آن تسليم شود و آن را تكذيب نكند. | |||
اين بود معناى آيه. و در اين آيه، التفات به كار رفته، يعنى سياق كلام از تكلم مع الغير (ما)، به غيبت (قال) تغيير يافته است. زيرا در اول فرموده: «موسى از قوم خود، هفتاد نفر براى ميقات ما برگزيد». آنگاه در آخر فرموده: «خدا گفت: عذاب خود را به هر كس بخواهم، مى رسانم». و گويا اين تغيير لحن، براى اين بوده كه زمينه و مقام گفتار در اول كلام مقام اظهار عظمت بوده، | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۱ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۱ </center> | ||
و عظماء در اين | و عظماء در اين مقام، هميشه از خود و اطرافيان خود دم مى زنند، و مى گويند: «ما چنين كرديم و ما چنان كرديم». به خلاف آخر كلام كه مقام، مقام اظهار عنايت خاصه نسبت به مخاطب و يا نسبت به خطاب است، و در چنين مقامى بايد به صيغه افراد (قال) تعبير كرد. | ||
و اما التفاتى كه در جمله | |||
پس | و لذا مى بينيم در آيات مورد بحث و در موارد ديگرى كه مناجات انبياء و اولياء «عليهم السلام» نقل شده، آن جا كه دعاهاى نوح و ابراهيم «عليهما السلام) آمده و آن جا كه دعاى موسى «عليه السلام» در شب طور بازگو شده، و آن جا كه ادعيه ساير صالحان و استجابت دعاهايشان به ميان آمده، همه جا لحن كلام آنان، لحن متكلم وحده است، كه با مقام مناجات و اظهار كوچكى تناسب دارد، و هيچ جا از اين لحن عدول نشده است، مگر براى فهماندن نكته زائدى. | ||
الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسولَ النَّبىَّ الاُمِّىَّ الَّذِى يجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فى التَّوْرَاةِ وَ | |||
و اما التفاتى كه در جمله «و الذين هم بآياتنا يؤمنون»، به كار رفته و با اين كه سياق كلام در اول آيه ،سياق متكلم وحده بوده و مى فرمود: «پس من به زودى مى نويسم رحمت خود را...»، در آخر فرموده: «و كسانى كه به آيات ما ايمان مى آورند»، ظاهرا نكته اش اين باشد كه بخواهد اين آيه را با آيه بعدى، كه خود يك نوع بيانى است براى جمله «و كسانى كه...» متصل سازد. زيرا آيه بعدى، به طورى كه بعدا نيز اشاره خواهيم كرد، به منزله جمله معترضه اى است كه از نتيجه بحث گريز مى زند و سياق آن، از سياق آيه مورد بحث، يعنى خطاب مشافهى ميان موسى و خداى تعالى خارج است، و از آن آيه به بعد، به سياق اصلى كلام، يعنى سياق تكلم با غير برگشت مى شود. | |||
راغب در مفردات گفته است : | |||
پس اين كه فرمود: «و الذين هم بآياتنا يؤمنون»، و نفرمود: «و الذين هم بآياتى يؤمنون»، براى اين است كه به نحو لطيفى، آيات بعدى را با آيات قبل از آيه مورد بحث متصل سازد و اين، از عجائب سياقات قرآنى است - دقت بفرماييد كه جاى دقت است. | |||
==معناى «إصر»، در آیه: «و يضع عنهم إصرهم» == | |||
«'''الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسولَ النَّبىَّ الاُمِّىَّ الَّذِى يجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فى التَّوْرَاةِ وَ الإنجِيلِ ... كانَت عَلَيْهِمْ'''»: | |||
راغب در مفردات گفته است: «إصر» به معناى گره زدن و حبس كردن به قهر است. گفته مى شود: «اصرته فهو مأصور». يعنى زندانى كردم او را و او، فعلا زندانى است. كلمه «ماصر و ماصر» - به فتح صاد و كسر آن - به معنى زندان كشتى است. | |||
در قرآن هم كه مى فرمايد: «و يضع عنهم إصرهم»، معنایش اين است كه خداوند چيزهايى را كه مانع ايشان از خيرات و رسيدن به صواب مى شود، از آنان بردارد. و در آن جا كه مى فرمايد: «و لا تحمل علينا إصرا» نيز، به همين معنا است. گرچه بعضى ها گفته اند معنايش ثقل و سنگينى است، وليكن | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۲ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۲ </center> | ||
تحقيقش، همان است كه من گفتم. و «أغلال»، جمع «غُل» و به معناى طوق و بندى است كه به دست و پاى اشخاص مى اندازند. | |||
«الذين يتبعون الرسول النبى الأمى...»: اين آيه به حسب ظاهر سياق، بيان جمله «و الذين هم بآياتنا يؤمنون» است، و ظاهر آن نيز، بيان بودنش را تأييد مى كند. براى اين كه رسول خدا را پيغمبرى درس نخوانده معرفى مى كند، كه امر به معروف و نهى از منكر كرده، و هر پاك و پاكيزه اى را بر بشر حلال، و هر ناپاك و پليدى را حرام مى كند، و موانع و غُل و زنجيرهايى را كه مانع سعادت بشر است، از دست و پاى آنان باز مى كند، و همه اين ها آيات و نشانه هاى نبوت آن حضرت و خاتميت نبوت او است، و همان آياتى است كه خداوند قبلا در تورات و انجيل، براى ايشان بيان كرده بود. | |||
پس ايمان به آن ها، ايمان به آن آيات است، و يهود و نصارا، اگر بخواهند دستورات اكيد تورات و انجيل را درباره ايمان به آيات به كار ببندند، ناگزيرند به نشانه هاى نبوت خاتم النبيين «صلى الله عليه و آله و سلم» نيز، ايمان بياورند. | |||
اين، آن معنايى است كه از ظاهر سياق آيه استفاده مى شود، وليكن انصاف اين است كه نمى توان به چنين معنايى ملتزم شد، و بدون شك نمى توان گفت آن رحمتى كه خداوند بر يهود واجب كرد به شرط اين كه تقوا پيشه كرده و به آيات خداوند ايمان بياورند، تنها شامل آن عده معدود و انگشت شمارى است كه معاصر عصر رسول خدا بوده و به دعوت وى ايمان آورده اند، و ميليون ها يهود، حتى پارسايان بى شمارى كه از زمان موسى و استجابت دعايش تا زمان بعثت خاتم انبياء «صلى الله عليه و آله و سلم» به دنيا آمده و رفته اند، همه از آن رحمت محروم اند. | |||
توهم اين معنا را هم نمى توان كرد. چرا كه خود قرآن شهادت مى دهد به اين كه گروه بى شمارى از بنى اسرائيل، دعوت الهى موسى را اجابت نموده و خداوند هم، ايمانشان را پذيرفته و وعده خيرشان داده است. با اين حال چطور ممكن است رحمت الهى مبسوط بر بنى اسرائيل را، در عده قليلى از ايشان منحصر دانست. | |||
بنابراين، جمله «الذين يتبعون الرسول النبى الأمى...»، گرچه بيان جمله «و الذين هم بآياتنا يؤمنون» است، وليكن در سعه و ضيق مساوى با آن نيست، بلكه بيان خاصى است كه از مبين عام خود، استخراج و انتزاع شده، و در آن از هزاران نفر يهود - كه مشمول مبين عام است - تنها مؤمنان به نبوت خاتم النبيين و آيات آن ذكر شده، تا غرض از سوق كلام كه همان بيان حقيقت دعوت محمدى «صلى الله عليه و آله و سلم» و لزوم اجابت آن بر يهوديان است، معلوم گردد. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۳ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۳ </center> | ||
و از اين سنخ بيان كه ميان | و از اين سنخ بيان كه ميان «مبين» و «بيان»، از نظر سعه و ضيق اختلاف باشد، در قرآن كريم بسيار ديده مى شود. مثلا از ابليس حكايت شده كه به طور عموم گفته است: «فبعزتك لأغوينهم أجمعين...»، و در جاى ديگر، دايره فعاليت خود را تنگ كرده و گفته است: «لأتخذن من عبادك نصيبا مفروضا». به طورى كه ملاحظه مى كنيد، اين جمله استخراج شده است از جمله اول كه از او حكايت شده. | ||
و نيز در اول همين | |||
و نيز در اول همين سوره، نخست، به اين امت خطاب نموده، مى فرمايد: «و لقد خلقناكم ثم صورناكم». آنگاه به طور عموم مى فرمايد: «يا بنى آدم إما يأتينكم رسل منكم». در اين مثال، به عكس مثال بالا «بيان»، عام و «مبين»، خاص است و اين سنخ بيان، همان طورى كه در سابق گفته شد، از قبيل استخراج خطاب از خطاب و منظور از آن تعميم دادن مطلب است، و نظائر آن در قرآن كريم بسيار است. | |||
در اين | |||
بنابر آنچه گذشت، برگشت بيان بودن جمله «الذين يتبعون الرسول» به استخراج بيان از بيان، براى تطبيق دادن بيان بر مورد حاجت است، و مثل اين است كه فرموده باشد: | |||
وقتى رحمت مكتوب بر بنى اسرائيل، منحصرا براى كسانى مكتوب و واجب شده است كه تقوا پيشه كنند و زكات دهند و به آيات ما ايمان بياورند، در اين زمان كه زمان بعثت آخرين پيغمبر ما است، مصداق آن اشخاص از بنى اسرائيل، تنها كسانى هستند كه اين پيغمبر را پيروى كنند. براى اين كه در اين عصر، تنها ايشان اند كه تقوا داشته و زكات مى دهند و هم به آيات ما ايمان دارند. موسى و عيسى و محمد «صلى الله عليه و آله و سلم» را تصديق نموده و آيات و معجزات و شرايع و احكامى را كه ما به وسيله ايشان فرستاديم، پذيرفتند. | |||
آرى، تنها ايشان اند، كه به آيات و امارات نبوت محمد «صلى الله عليه و آله و سلم» و علامات ظهور دعوت وى، كه در تورات و انجيل آمده، ايمان آوردند. | |||
در اين آيه، به جاى «يؤمنون»، كلمه «يتبعون» به كار رفته، و اين بهترين تعبير است. زيرا ايمان به آيات خداى سبحان و ايمان آوردن به انبياء و شرايع ايشان، به اطاعت و تسليم در برابر دستورات ايشان است، و تعبير به «يتبعون»، دلالت بر همين معنا مى كند و مى فهماند ايمان به معناى صرف اعتقاد فایده اى ندارد، | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۴ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۸ صفحه : ۳۶۴ </center> | ||
چون هر قدر هم شخص اعتقاد به حقانيت آيات و شرايع الهى داشته | چون هر قدر هم شخص اعتقاد به حقانيت آيات و شرايع الهى داشته باشد، مع ذلك وقتى اطاعت و تسليم در كارش نباشد، عملا حق بودن آن آيات را تكذيب كرده است. | ||
و از | |||
و از اين كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله» را اسم نبرده و با سه وصف «رسول»، «نبى» و «أمى» ياد كرده، و مخصوصا از اين كه دنباله اش فرموده: «الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوراة و الإنجيل»، به خوبى به دست مى آيد كه آن جناب در تورات و انجيل هم، به همين سه وصف معرفى شده است. | |||
چون غير از آيه مورد بحث، كه راجع به شهادت تورات و انجيل بر نبوت آن حضرت است، در هيچ جاى ديگر قرآن، رسول خدا «صلى الله عليه و آله»، به مجموع اين اوصاف يك جا توصيف نشده، و اگر منظور از توصيف وى به اين اوصاف، تعريف آن جناب به اوصاف آشناى در نظر يهود و نصارا نبود، در خصوص اين آيه، وى را به اين اوصاف و مخصوصا صفت سوم توصيف كردن، هيچ نكته اى را افاده نمى كرد. | |||
