تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۱۷: تفاوت میان نسخه‌ها

فَاصبرْ لِحُكمِ رَبِّك وَ لا تُطِعْ مِنهُمْ ءَاثِماً أَوْ كَفُوراً

حرف «'''فاء'''» در اول آيه مى فهماند كه مطلب آن نتيجه گيرى از مضمون آيه قبلى است ، و همينطور هم هست ، چون لازمه اينكه نازل كننده قرآن خدا باشد اين است كه آنچه از احكام و فرامين كه در قرآن است حكم خداى تعالى باشد، و بر پيامبر واجب باشد آن را اطاعت كند، در نتيجه معناى آيه چنين مى شود: حال كه معلوم شد نازل كردن قرآن از ناحيه ماست ، پس احكامى هم كه در آن است حكم پروردگار تو است ، پس بر تو واجب است در برابر آن حكم صبر كنى .

و اينكه در جمله «'''و لا تطع منهم اثما او كفورا'''» كه سياق نهى است ترديد آمده ، خود دليل بر اين است كه حكم نهى عموميت دارد، و از اطاعت آثم و كفور در هر حال نهى مى ك ند، چه آن موردى كه طرف هم آثم است و هم كفور، و چه آنجايى كه طرف آثم هست ولى كفور نيست ، و چه به عكسش ، و ظاهرا مراد از آثم مسلمان متصف به معصيت باشد، و مراد از كفور افرادى از كفار باشد كه در كفر مبالغه مى كنند، پس آيه شريفه هم شامل كفار است و هم فساق .

و از اينكه قبل از نهى از اطاعت اين دو طايفه امر به صبر در برابر حكم خدا را آورده فهميده مى شود كه نهى مذكور تفسير همان امر است ، و مفاد نهى اين است كه وقتى آثم تو را به اثم خود دعوت مى كند اطاعتش ‍ مكن ، كفور هم وقتى تو را به كفر خود مى خواند اجابتش مكن ، چون اثم آثم از مسلمانان ، و كفر كافر، هر دو مخالف حكم پروردگار تو است . اين معنا از سياق نهى كه بعد از امر واقع شده استفاده مى شود، نه از تعليق حكم بر وصف كه مشعر بر عليت است ، چون تعليق حكم نهى بر دو وصف آثم و كفور مشعر بر عليت اثم و كفر براى نهى از هر اطاعت است ، نه عليت براى نهى از خصوص اثمى كه آثم و كفرى كه كافر بدان دعوت مى كند.

وَ اذْكُرِ اسمَ رَبِّك بُكْرَةً وَ أَصِيلاً

يعنى مداومت كن بر ذكر پروردگارت ، كه همان نماز در «'''بكره '''» و «'''اصيل '''» يعنى صبح و عصر باشد.

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسجُدْ لَهُ وَ سبِّحْهُ لَيْلاً طوِيلاً

كلمه «'''من '''» براى تبعيض است ، و مراد از «'''سجود براى خدا'''» نماز خواندن است ، و مضمون اين دو آيه كه همان ذكر نام خدا در بكره و اصيل و سجده براى او در پاسى از شب باشد، با نماز صبح و عصر و مغرب و عشا تطبيق مى شود، و همين مويد آن احتمال است كه گفتيم اين آيات در مكه يعنى قبل از واجب شدن نمازهاى پنجگانه نازل شده باشد، چون آيه اى كه مشتمل بر نمازهاى پنجگانه است آيه «'''اقم الصلوه لدلوك الشمس الى غسق الليل و قران الفجر'''» است .

پس در حقيقت دو آيه مورد بحث نظير آيه «'''و اقم الصلوه طرفى النهار و زلفا من الليل '''»، و آيه «'''و سبح بحمد ربك قبل طلوع الشمس و قبل غروبها و من اناء الليل فسبح و اطراف النهار'''» است .

بعضى ها گفته اند كه : كلمه «'''اصيل '''» به بعد از ظهر اطلاق مى شود، در نتيجه شامل وقت نماز ظهر و عصر هر دو مى گردد. و اين سخن بدى نيست .

«'''و سبحه ليلا طويلا'''» - يعنى در شب طولانى ، و توصيف «'''ليل '''» به «'''طويل '''» توضيحى است ، نه احترازى ، نمى خواهد بفرمايد در شبهاى كوتاه خدا را تسبيح مكن ، و منظور از تسبيح همان نماز شب است . احتمال هم دارد كه كلمه «'''طويل '''» صفت باشد براى مفعول مطلقى كه حذف شده ، و تقدير كلام «'''و سبحه فى الليل تسبيحا طويلا'''» باشد، يعنى در شب خدا را تسبيح كن تسبيحى طولانى .

إِنَّ هَؤُلاءِ يحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً

اين آيه علت امر و نهى قبل را بيان مى كند، و اشاره با «'''هولاء'''» اشاره به جمعيت آثم و كفور است، چون اين دو كلمه در سياق نهى بدون الف و لام آمده بودند، و نكره در سياق نهى جمعيت و عموميت را مى رساند. و مراد از كلمه «'''عاجله '''» زندگى نقد دنيا است، و اگر خود روز را روز ثقيل خوانده، از باب استعاره است ، گويا شدت آن روز بار بسيار سنگينى است كه نمى توان به دوشش كشيد، و منظور از «'''يوم ثقيل '''» همان روز قيامت است .

و اما اينكه چرا روز قيامت را وراء آثمين و كفار خواند، با اينكه تحقق آن در پيش رو و آينده ايشان است ، يا به خاطر اين است كه كلمه «'''وراء'''» معناى احاطه را مى رساند و شامل همه جهات مى شود، و يا به خاطر اين است كه هر چند قيامت در پيش روى آنان است ، ولى ايشان آن را پشت سر مى اندازند، چون كلمه تذرون معناى اعراض ‍ مى دهد.

و معناى آيه اين است كه : در برابر حكم پروردگارت صبر كن و نماز به پا دار و آثمين و كفار از ايشان را اطاعت مكن ، براى اينكه اين آثمين و كفار زندگى دنيا را دوست مى دارند، و جز براى آن عمل نمى كنند، و روز شديدى را كه در پيش دارند رها مى سازند، و يا از آن روز كه حتما ديدارش خواهند كرد اعراض نموده ، پشت سر خود مى اندازند.

 

معناى آيه : «'''نحن خلقناهم و شددنا اسرهم ...'''» كه متضمّن دفع يك توّهم در مورد قدرت خداى تعالى است.

كلمه «'''شد'''» - بستن - بر خلاف كلمه «'''فك '''» - باز كردن -است . و كلمه «'''اسر'''» در اصل به معناى بستن و طناب پيچ كردن است ، و بر خود طناب و زنجير و امثال آن نيز اطلاق مى شود، پس معناى اينكه فرمود: «'''شددنا اسرهم '''» اين است كه ما مفاصل آنان را با رشته هاى اعصاب و بافت هاى عضلانى محكم به هم پيوستيم . و ممكن هم هست كلمه «'''اسر'''» به معناى ماسور و معناى آيه اين باشد كه : ما پيوند اعضاى مختلف و به هم پيوسته آنان را محكم كرديم ، به طورى كه از شدت به هم پيوستگى انسان واحدى شدند.

«'''و اذا شئنا بدلنا امثالهم تبديلا'''» - يعنى هر گاه بخواهيم امثال آنان را مبدل مى كنيم ، يعنى آنان را از بين مى بريم و امثال آنان را بجاى آنان مى آوريم ، و اين همان منقرض كردن يك نسل و پديد آوردن نسلى ديگر است .

بعضى از مفسرين گفته اند: مراد تبديل نشاه دنيايى آنان ، به نشاه آخرتى ايشان است ، ولى اين معنا از سياق به دور است .

و آيه شريفه در معناى دفع توهمى است كه ممكن است به ذهن كسى بيايد و توهم كند كه آثمين و كفرانگران با دنيا دوستى و اعراضشان از آخرت مى توانند خدا را به ستوه آورند و نگذارند اراده او در عالم به كرسى بنشيند، او اراده كرده كه اينان ايمان بياورند و اطاعتش كنند، ولى چنين نمى كنند. براى دفع اين توهم جواب داده كه آنها هر چه باشند مخلوق خدايند، و اين خداى تعالى است كه با سلسله اعصاب و عضلات ، اعضايشان را به هم پيوسته ، و هر وقت بخواهد اين پيوند را از هم مى گسلد و از بينشان مى برد و مردمى ديگر بجاى آنان مى آورد، پس ‍ چگونه اينان مى توانند خدا را عاجز كنند، با اينكه خلقت و تدبير امرشان و زندگى و مرگشان به دست اوست؟

إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شاءَ اتخَذَ إِلى رَبِّهِ سبِيلاً

تفسير اين آيه در سوره مزمل گذشت ، و كلمه «'''هذه '''» اشاره به مطالبى است كه در سوره آمده .