سُلَيْمَان
ریشه کلمه
- سليمان (۱۷ بار)
قاموس قرآن
از انبياء معروف بنى اسرائيل، نام مباركش هفده بار در قرآن ذكر شده و پسر داود نبى است حالات و قصه هايش در كلام اللّه مجيد بسيار و به تصريح آيه ذيل پيامبر صاحب وحى است [نساء:163]. ما ابتدا ثناء خداوند را نسبت به او و ايضاً قصص او را قرآن بررسى كرده سپس به افسانه هائيكه درباره آن حضرت آمده اشاره خواهيم كرد. 1- او پيامبرى است صاحب وحى و در رديف سائر پيامبران چنانكه از آيه سابق روشن شد، گرچه شريعت مستقل نداشته و مروّج احكام تورات بود. وى هدايت يافته خدا بود [انعام:84]. خداوند به وى علم و حكمت آموخته بود [انبياء:79]. او زبان پرندگان را مىدانست و از قضيّه وادى نمل كه از سخن گفتن مورچه خبر داد بدست مىآيد كه زبان حشرات را نيز مىدانسته [نمل:16]. درباره اوست [ص:40]. وى به خداوند بنده نيكوئى بود و پيوسته با ذكر و استغفار و دعا به خدا رجوع مىكرد [ص:30]. خداوند او و پدرش را بر بسيارى از بندگان مؤمن برترى داده بود. [نمل:15]. در سوره انبياء پس از ذكر احوال عدّهاى از پيامبران از جمله سليمان مىفرمايد: [انبياء:90]. قصص سليمان بايد دانست سليمان با آنكه پيامبر خدا بود سلطنت وسيعى داشت و خود به خدا عرض كرد: «خدايا به من سلطنتى ده كه به كسى بعد از من ميّسر نباشد» ص:35. ايات بعدى مىگويد كه باد و شياطين را به او مسخّر كرديم... و قطع نظر از اينها او را نزد ما تقرّبى است و بازگشت خوب. وسعت ملك او به واسطه تسخير باد و شياطين و دانستن زبان پرندگان و... بوده است و اين منافى مقام پيامبر نيست كه از خدا چنان ملكى بخواهد كه بتواند هر چه بيشتر در هدايت و سعادت بندگان بكوشد. و شايد خدا خواسته بفهماند كه نبوّت با جهاندارى منافات ندارد. قصه وادى نمل [نمل:17-19]. آيات بعدى صريح است در اينكه رسيدن سليمان به وادى نمل در لشكر كشى به سباء بود كه هدهد وضع آنها را به وى گزارش كرد. درباره وادى نمل گفتهاند: محلى است در شام و به قولى در طائف و بعضى گفته در اواخر يمن است. ولى طائف درست نيست كه محل سليمان فلسطين بود و قوم سباء در يمن سكونت داشت على هذا آن در شام يا در يمن است. آقاى صدر بلاغى از ياقوت و ابن بطوطه نقل مىكند كه آن: سرزمين عسقلان است. در اقرب الموارد گويد: عسقلان محلى ايت در شام. واقعهاى كه آنجا اتفاق افتاد سخن مورچه بود كه به مورچگان گفت: به لانههاى خود داخل شويد تا سليمان و سپاهيانش بدون توجه شما را پايمال نسازند. اين سخن مىرساند كه مورچگان سخن گفتن دارند. و مخابرات دارند كه در اندك زمانى فرمان حكمران به همه مىرسد و شگفتتر از همه آنكه مورچگان مردم را با اسم و رسم مىشناسد كه گفت: تا سليمان و لشكريانش شما را پايمال نكنند. سليمان از سخن مورچه تبسّم و تعجّب كرد و گفت: خدايا نصيبم كن شكر اين نعمت را كه به من و پدر و مادرم دادهاى به جا آوردم و كارى كه مورد رضاى تو است انجام دهم و مرا رضاى تو است انجام دهم و مرا در زمره بندگان نيكوكارخود در آور. نمىدانيم سليمان سخن مورچه را چطورفهميد ولى آيه صريح است در اينكه متوجّه فرمان او شد. جمله «وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ» درباره لشكريان صحيح است ولى درباره سليمان صحيح نيست زيرا كه سليمان مورچگان را دانسته پايمال نمىكرد ممكن است آن از باب تغليب باشد و يا مورچه آن مقام را در سليمان نميدانسته است. معنى آيات چنين است: براى سليمان لشكريانش از جن و انس و پرندگان جمع شدند و آنها از پراكندگى منع مىگرديدند. تا بر وادى نمل آمدند مورچهاى گفت: اى مورچگان به لانههاى خود داخل شويد... قصه هدهد و سباء اين قصه دنباله جريان وادى نمل است كه در سوره نمل از آيه 20 تا 43 بيان شده است «سليمان جوياى مرغان شد و گفت: چرا شانه به سر را نمىبينم مگر او غائب است. وى را عذاب مىكنم عذابى سخت، يا سرش را مىبرم مگر آنكه دليل روشنى درباره غيبت خود بياورد. كمى بعد هدهد بيامد و گفت: چيزى ديدهام كه نديدهاى و از قوم سباء برايت خبر درست آوردهام. زنى بديدم كه بر آنها سلطنت مىكند. و همه چيز دارد و از جمله او را تخت بزرگى هست. او و قومش را ديدم كه سواى خدا به افتاب سجده مىكردند، و شيطان اعمالشان را بر آنهاآراسته و از راه حق منحرفشان كرده و هدايت نيافتهاند. به همين جهت به خدائيكه در آسمانهاو زمين، نهان را آشكار مىنمائيد مىداند، سجده نمىكنند. خدائيكه جز او معبودى نيست و پروردگار عرش عظيم است (اندازه فهم و شعور پرنده را ببيند). سليمان فرمود: خواهيم ديد كه راست مىگوئى يا از دروغگويانى. اين نامه مرا ببر و نزد ايشان بيفكن سپس دور شو ببين چه مىگويند. زن چون نامه گرامى اى به نزد من افكنده شده، آن از سليمان است بدين مضمون شده، آن از سليمان است بدين مضمون: بِسْمِ اللّهِ الرِّحْمن الرّحيم كه بر من تفوق مجوئيد و تسليمانه پيش من آئيد. و اضافه كرد: اى بزرگان مرا در كارم نظر دهيد كه من در كارى بى حضور شما تصميم نگرفتهام. در جواب گفتند: ما نيرومند و جنگاوران سر سخت ايم و كار به اراده تو است ببين چه فرمان مىدهى. زن گفت: پادشاهان وقتى به شهرى در آيند آن رافاسد و تباه مىكنند و عزيزانش را ذليل گردانند و كارشان چنين است. من هريهاى سوى سليمان و لشگرسلنس مىفرستم تا ببينم فرستادگان چه خبر مىآورند. چون فرستاده ملكه نزد سليمان آمد. سليمان به تندى گفت: مرا به مال مدد مىدهيد آنچه خدا به من داده بهتر از آن است كه به شما داده؟ نه بلكه شما به هديه خويش خوش دل مىشويد. نزد ايشان باز گرد حتماً سپاهيانى به سوى آنها آريم كه طاقت مقابله با آنها را نداشته باشند و از شهر، ذليل و حقير بيرونشان مىكنيم. (فرستاده به طرف سباء به راه افتاد). سليمان به حاضران گفت: كدامتان تخت ملكه را پيش از آنكهكطيعانه پيش من ايند، برايم مىآوريد؟ عفريتى از جنيان گفت: من پيش از اينكه از مجلس خويش برخيزى تخت را سوى تو مىآورم كه در مورد آن توانا و امينم. مردى كه دانشى ار كتاب نزد وى بود. گفت: من آن را پيش از آنكه چشم به هم بزنى نزد تو مىآورم. به دنبال اين سخن سليمان ديد تخت ملكه در پيش او حاضر است. گفت: اين از احسان پروردگار من است. مىخواهد امتحانم كند آيا شكر گزارم يا كفران مىكنم... گفت تخت را بر ملكه پس از آمدن ناشناس كنيد و نگوئيد: اين تخت تو است ببينيم آيا به شناختن آن راه مىبرد يا از آنان مىشود كه راه نمىبرند. چون ملكه بيامد گفتند: آيا تخت تو چنين است؟ گفت: گوئى همين است. ما پيش از اين به قدرت بوده و تسليم بودهايم و همان تسليم به خدا او را از آنچه جز خداى مىپرستيد باز داشت كه وى از زمره قوم كافر بود و از آنها تبعيت مىكرد. بدو گفته شد: به قصر سليمان داخل شو چون آن را ديد پنداشت آب عميقى است. ساقهاى خويش را عريان كرد. سليمان گفت: اين قصرى است صاف از شيشه. زن چون اين قدرت و عظمت و آن قصه هدهد و آمدن تخت را بديد دانست كه او پيامبر و مؤيد من عنداللّه است لذا گفت: پروردگار جهانيان مىشوم». در اين قصه بايد به چند مطلب توجه كرد: 1- مرغان نيز از جمله لشكريان سليمان بودند. سليمان زبان هدهد را مىدانست و به وى مأموريت مىداد و با آن گفتگو مىكرد و او بود كه خبر قوم سباء را به سليمان گزارش كرد و نامه او را پيش آنان انداخت. ازاين جريان روشن مىشود كه پرندگان و يا قسمتى از آنها اگر در فهم درك بالاتر از انسان نباشد كمتر نيستند كه هدهد حكومت آنها و اينكه آفتاب پرستند و ملكه آنها را دانست بالاتر از همه گفت: «اَلّا يَسْجُدُوا لِلّهِ الَّذى يُخْرِجُ الْخَبْءَ فى السَّمواتِ والْاَرْضِ...» كه در «خبء» گذشت. 2- جريان آمدن تخت آمدن تخت ملكه سباء از فاصله دور پيش سليمان. در «روح» زير عنوان «باد در طاعت سليمان بود» توضيحى درباره آن داده شد. آن علم نكره و مرموز كه آصف وزير سليمان دارا بود دانسته نيست. ولى مىتوان گفت كه خدا به او چنان اراده خود كار خدائى كند البته با اراده و اذن خدا و در همان جا قضيه حضرت جواد عليه السلام را نقل كرديم كه نظير كار آصف بن برخيا بود. و شايد در آينده بشر به نيروى علم، پرده از اسرار آن بردارد. در اصول كافى كتاب الحجة باب آنچه به ائمه از اسم اعظم داده شده سه روايت نقل شده از جمله جابر از امام باقر عليه السلام نقل مىكند: اسم اعظم خداوند بر هفتاد و سه حرف است. در نزد آصف فقط يك حرف بود آن را بر زبان آورد، زمين ما بين او و تخت بلقيس فرو رفت تا تخت را با دستش گرفت سپس زمين در كمتراز يك چشم به هم زدن به حالت اول برگشت. و ما امامان هفتاد دو حرف از آن نزد ماست و يك ديگر (كه كسى به آن راه ندارد) در نزد خداست و آن مخصوص خداوند است در علم غيب كه پيش اوست ولا حول و لا قوة الا باللّه العلى العظيم. از بعضى آيات و روايات روشن مىشود كه در روز قيامت قسمتى يا همه افعال اهل بهشت با اراده خواهدبود نه با ابزار، شايد انشاءاللّه اين مطلب را در «قيامة» توضيح بدهيم. 3- سليمان كاخ آئينه بند داشته است «قالَ اِنَّهُ صَرْحٌ مُمَّرَدٌ مِنْ قَواريرَ» و اگر جمله «وَ اُوتينا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَ كُنّا مُسْلِمينَ» كلام ملكه باشد به نظر مىدهد كه او پيش از آن قضيه به قدرت و پيامبرى سليمان دانا بوده و اسلام آورده بود ولى در عبادت آفتاب از از قوم خود كنار نمىشد، لشكر كشى سليمان براى وى توفيق جبرى شد و شايد مرادرش از «ظَلَمْتُ نَفْسى» همان باشد كه دانسته از قوم خويش تبعيّت مىكرد. قصه اسبان [ص:30-33]. صافنه اسبى است كه بر سه پاى ايستد و گوشه پاى چهارم را به زمين گذارد جمع آن صافنات است. جياد جمع جيّد يا جواد است يعنى اسب اصيل و تند رو. در مجمع «احببت» را اختيار كردن گفته است على هذا «حبّ الخير» مفعول آن است يعنى دوست داشتن اسبان را اختيار كردم. به قولى «عن» به معنى «على» است يعنى برگزيرم. ولى به نظر من «عن» براى تعليل است. ابن هشام در معنى براى تعليل است. ابن هشام در معنى براى «عن» ده معنى ذكر كرده از جمله تعليل است و گويد: آن در آيه «وَ ما كانَ اسْتَغْفارُ اِبْراهيمِ لِاَبيهِ اِلّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَ عَدَها اِيّاهُ» و نيز آيه «وَ ما نَحْنُ بِتاريكى اِلهَتِنا عَنْ قُوْلِكَ» براى تعليل است . قاموس و اقرب تعليل را يكى از معانى «عن» شمرده و آيه «اِلّا عَنْ مُوْعِدَةٍ»را شاهد آوردهاند در اين صورت هيچ مانعى ندارد كه «عن» در آيه «عَنْ ذِكْرِ رَبّى» براى تعليل باشد يعنى: من محبت اسبان را براى ذكر پروردگارم كه آنهارا براى جهاد در راه او آماده كردهام برگزيدهام و شايد سان ديدن از اسبان براى آمادگى به جنگ بود كه آن راياد خدا خواند «تَوارَتْ بِالْحِجابِ» به قرينه «العَشّى» غروب شمس است كه عشّى طرف آخر عصر مىباشد يعنى آفتاب به پرده نهان شد. ضمير «رَدُّها» راجع به «صافنات» است يعنى آنها را نزد من برگردانيد. على هذا معنى آيات چنين است : به داود سليمان بخشيديم او بنده خوب و رجوع كننده به حق است. آنگاه كه در آخر روز اسبان اصيل و تيز رو به او نشان داده شدند. گفت: من اسبان را دوست مىدارم. آن براى ياد پروردگار است. (پيوسته به آنها تماشا مىكرد) تا آفتاب غروب كرد. گفت اسبان را پيش من برگردانيد و چون برگرداندن شروع كرد به ساق و گردن هاى آنها دست مىكشيد. اينكه گفته شد كاملاً طبيعى و قابل قبول است به قولى مراد از «عن» «على» و ذكر به معنى نماز است يعنى: من دوست داشتن اسبان را بر نماز ترجيح دادم. و به قولى مراد از «ردّوها»برگرداندن آفتاب است يعنى به ملائكه دستور داد كه آفتاب را برگردانند تا نماز قضا شده را در وقت آن بخواند به روايتى در «طَفِقَ مَسْحاً بِالسُّقِ وَ الْاَعْناقِ» سليمان و اصحابش به ساقها و گردنهاى خود دست كشيدند و آن وضوى آنها بود تا نماز بخوانند و به قولى شروع كرد گردنها و ساقهاى اسبان را با شمشير مىزد كه مانع نماز او شده بودند معلوم نيست آن زبان بستهها چه تقصيرى داشتهاند؟!! بعضى از بزرگان فرموده تماشاى اسبان و نماز هر دو عبادت بود و عبادتى او را از عبادت ديگر باز داشت ولى او نماز را نرجيح مىداد احتمالات غير از اينها نيز گفتهاند ولى تنها آنچه گفته قابل قبول است . قصه جسد [ص:34-35]. در همين سوره [ص:24] درباره امتحان داود است «... وَ ظَنَّ داوُدُ اَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ اَنابَ» معنى آيه فوق چنين است: سليمان را امتحان كرديم و پيكر بيجانى به تخت وى افكنديم سپس توبه آورد و گفت پروردگارا مرا بيامرز و مرا سلطنتى ده كه به هيچ كس از پس من ميسّر نباشد كه تو بسيار بخشندهاى. ظاهر آيه نشان مىدهد كه جسدى به تخت سليمان انداخته شده و سليمان از آن احساس امتحان كرده و به خدا انابه نموده است. در الميزان فرموده: به قولى مراد از جسد خود سليمان بود خدا او را با مرضى امتحان كرد و تقدير كلام آن است: او را بر تخت خودش كه از شدّت مرض مانند جسد بى روح بود افكنديم. ولى حذف ضمير از «اَلْقَيْنادُ» و ايراد كلام به صورتى كه در آيه است مخل معنى مقصود مىباشد و كلام افصح الهى بدان حمل نمىشود. مفسّران ديگر را درباره مراد از آيه به پيروى از روايات مختلف، اقوال مختلفى است آنچه مىشود اجمالاً از ميان آنها انتخاب كرد اين است كه: آن جسد طفلى بود كه خدا او را كشت و بر تخت سليمان افكند و «ثُمَّ اَنابَ وَ قالَ رَبِّ اغْفِرْلى» اشعار يا دلالت مىكند كه سليمان عليه السلام را درباره آن طفل اميد و آرزوئى بود. خدا او را گرفت و جسدش را به تخت سليمان افكند و فهماند كه كار خود را بر خدا تفويض كند. به روايت ابوهريره: سليمان روزى در مجلس خود گفت: امشب با هفتاد نفر زن خود هم بستر خواهم شد از هر يك پسرى كه در راه خدا شمشير زند متولّد مىشود ولى انشاءاللّه نگفت در نتيجه فقطيكى از زنانش حامله شد آن هم فرزندى آورد كه فقط نصف بدن داشت و آن همان است كه بر روى تخت سليمان افكنده شد (مجمع) اين روايت فقط از ابو هريره برازنده است، احتمال دارد كه از كعب الاحبار رفيق دروغ پردازش گرفته، معركهگيرى ابوهريره روشن است. به روايتى: براى سليمان فرزندى متولّد شد، جنّ و شياطين گفتند: اگر اين فرزند باقى ماند در دست او مانند پدرش گرفتار خواهيم بود. سليمان از آنها ترسيد فرزند خود را ميان ابر دستور شير دادن داد. اتفاقاً روزى جسد فرزند روى تختش افكنده شد يعنى حذر از قدر فائده ندارد، چون از جنّ از قدر فائده ندارد، چون از جنّ ترسيد خدا عتابش كرد. در مجمع گويد: اين قول شعبى است. اين سخن را در برهان نيز از مجمع نقل كرده و گرنه به نقل مجمع اكتفا نمىكرد در صافى نيز گفته: از امام صادق عليه السلام چنين به جعل بيشتر شباهت دارد تا به روايت. و در روايات اهل سنّت هست كه حكومت سليمان بسته به انگشترش بود يكى از شياطين آن را ربود و بر حكومت مسلّط شد سپس خداوند انگشترش رب به وى باز گردانيد. حكومتش را باز يافت و مراد از جسد افكنده شده به تخت، همان جنّ است. در الميزان فرموده: عدّهاى از اين روايات به ابن عباس مىرسد و او در بعضى صريحاً گفته كه از كعب الاحبار اخذ كرده است. سپس فرموده اينها را اعتنا نيست و دست حديث سازان در آن كار كرده. در مجمع پس از نقل صورتهائى از افسانه انگشتر، فرموده: بر اين چيزها اعتمادى نيست. تسخير شياطين قرآن مجيد صريح است در اينكه شياطين به حضرت سليمان مسخر بودند و براى او كار مىكردند و عدهاى در حبس او بودند اين مطلب مجملاً در «جنّ» گذشت. آيات آن را در اينجا نقل مىكنيم: 1- [سباء:12-13]. معلوم مىشود كه جنّ در صورت عدم اطاعت مورد عذاب واقع مىشدند «نُذِقْهُ مِنْعَذابِ السَّعير» و شايد «مُقَرَّنينَ فى الْاَصفادِ» كه خواهد آمد همانها باشندو و نيز آيه صريح است در اينكه براى سليمان كاخها، مجسمهها، كاسه هائى به بزرگى حوض و ديگهاى ثابت مىساختند. از امام صادق عليه السلام نقل شده كه: به خدا قسم مجسمه زنان و مردان نبود بلكه مجسمه درخت و نظير آن بود. 2- [ص:37-38]. براى سليمان غوّاصى هم كرده و از دريا چيزهائى مىآورند و ديگران هم به زنجيرها بسته بودهاند. و از آيه [نمل:17]. روشن مىشود كه جنّ جزء لشكريان سليمان هم بودهاند و جريان عفريت در لشكركشى سباء گذشت. در «جنّ» در قسمت 7و12 مجسّم شدن شياطين توضيح داده شد به نظر مىآيد كه آنهادر ملك سليمان مجسّم شده و به صورت كارگر كار مىكردهاند آيه زير نيز در مضمون آيات سابق است [انبياء:82]. تسخير باد كيفيّت تسخير باد را نسبت به سليمان و نيز آيات آن را در «روح» آوردهايم. حاجتى به تكرا آن نيست و نيز قضاوت وى درباره گوسفندان در «داود» گذشت. مرگ سليمان [سباء:14]. مراد از دابة الارض موريانه و منسأة به معنى عصاست. يعنى: چون حكم مرگ وى را كرديم، مردم را به مرگ وى آگاه نكرد مگر موريانه كه عصاى او را مىخورد. چون سليمان به زمين افتاد. جنّيان دانستند كه اگر داناى غيب بودند در عذاب خوار كننده نمىماندند. از اين آيه روشن مىشود كه سليمان در حال سر پا ايستاده فوت كرده و مدتى در همان حال مانده و كسى جرئت نكرده كه نزد او برود بالاخره موريانه (حشرات چوبخوار) عصاى وى را خورده در اثر شكستن عصا سليمان به زمين افتاده و مردم پى بردهاند كه او را هز چندى پيش مرده است. در تفسير برهان از امام باقر عليع السلام نقل شده: سليمان به جنّ دستور داد براى از قبّهاى از شيشه ساختند. او در قبّه به عصا تكيه كرد جنّ تماشا مىكرد و جنّيان نيز به او مىنگريستند. ناگاه ديد كسى با او در قبّه است گفت: تو كيستى؟ گفت: آن كسم كه رشوه قبول نكنم و از پادشاهان نترسم، من ملك موتم: آنگاه جان سليمان را ايستاده گرفت مردم به او نگاه مىكردند. يكسال تمام به فرمان او كار مىكردند تا خداوند موريانه را مأمور خوردن عصاى او كرد «فَلَمّا خَرِّ تَبَيَّنَتِ الْجِنِّ...». اين حديث در الميزان از علل الشرايع نقل شده برهان نيز از صدوق نقل كرده است. يكسال ايستاده ماندن پس از مرگ در تفسير ابن كثير و كشّاف و غيره نيز نقل شده و به قولى موريانه را در چوبى قرار دادند و يك روز آن را خورد آن را با عصاى سليمان مقياس كرده دانستند كه يكسال تمام از مرگ سليمان مىگذرد. چون در تمام اين مدّت جنيان مشغول كار بودند به گمان آنكه سليمان زنده است و به آنهانگاه مىكند، روشن گرديد ادعاى جنّ درباره استراق سمع و دانستن غيب بى جاست و گرنه در طول آن مدّت از مرگ سليمان بيخبر نمىماندند ظاهراً اشخاصى كه با جنّ سر و كار داشتند و خود جنّ با راههائى به مردم وانمود مىكردند كه غيب را مىدانند. اين مطلب كه سليمان يكسال همانطور بماند و كسى وارد آنجا نشود و بدنش متغيّر نشود بعيد به نظر مىرسد و اللّه العالم ولى قرآن صريح اسن كه عصاى او را موريانه خورد و شايد خانواده او از مردنش با خبر شده ولى براى اينكه امر حكومت پاشيده نشود او را همچنان نگاه داشته بودند تا پوسيدن عصا مطلاب را فاش ساخت و شايد مطالب ديگرى در بين بودهكه بر ما پوشيده استتعيين يكسال فقط در روايات فريقين است و قرآن مدت مكث رامعين نكرده است. مخفى نماند در نظر بود مقدارى از افسانهها كه درباره اين پيامبر عظيم الشأن گفتهاند نقل آنها مقتضى نشد و نبايد آنها را باور كرد در عين حال به يعضى اشاره گرديد. ارباب تحقيق خود مىتوانند در كتب مفصل آنها را ديده و ردّ كنند و اليلام على من اتبع الهدى.
