التوبة ٧٥
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ مِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَ وَ لَنَکُونَنَ مِنَ الصَّالِحِينَ |
ترجمه
| التوبة ٧٤ | آیه ٧٥ | التوبة ٧٦ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«عَاهَدَ اللهَ»: با خدا پیمان بست. «لَنَصَّدَّقَنَّ»: حتماً به صدقه‌دادن و احسان‌کردن و بخشش نمودن می‌پردازیم. از باب تفعّل و اصل آن (لَنَتَصَدَّقَنَّ) است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
نزول
«شیخ طوسى» گویند: این آیه درباره بلتعة بن حاطب نازل شده که شخصى فقیر و بى‌چیز بود؛ نذر کرده بود که اگر ثروتمند شود، صدقه بدهد. ثروت وى به دوازده هزار درهم رسید و تصدق ننمود و از صالحین و نیکوکاران قرار نگرفت چنان که واقدى گفته است.
و همچنین درباره ثروت او گویند: وى داراى برده اى بود که به قتل رسید و دیه او را که دوازده هزار درهم بود، گرفت و این دیه را رسول خدا صلى الله علیه و آله به او داده بود، ابن اسحق گوید فقرا مزبور دو نفر بودند یکى بنام بلتعه و دیگرى بنام معتب بن قشیر.[۱]
تفسیر
- آيات ۸۰ - ۷۵، سوره توبه
- بيان حال دسته اى ديگر از منافقين كه از پرداخت زكات سرپيچى كردند
- خلف وعده و دروغگويى از علل نفاق و نشانه هاى آن است . و بعضى از نفاق ها بعد از ايمان عارض مى شود
- داستان (( ثعلبة بن حاطب )) و نزول آيات مربوط به خوددارى از اداء زكات
- رواياتى در مورد آمرزيده نشدن منافقين در ذيل آيه : (( استغفرلهم اولا تستغفرلهم ... )) و بررسى آنها
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ «75»
و برخى از آنان با خدا پيمان بسته بودند كه اگر خداوند از فضل خويش به ما عطا كند، حتماً صدقه (زكات) خواهيم داد و از نيكوكاران خواهيم بود.
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ (75)
شأن نزول- در منهج- ابو امامه باهلى نقل نموده كه: ثعلبة بن خاطب الانصارى كه از مشاهير زهاد و عباد بود، خدمت پيغمبر، و از فقر و فاقه شكايت كرد. از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله درخواست نمود كه آن حضرت دعا فرمايد غنى شود. هر چه حضرت او را نصيحت فرمود كه: واى بر تو، از اين مدعا درگذر كه
ج5، ص 152
عاقبت غنا در مظان خطر است، و قناعت كن به آنچه دارى، زيرا به اندك مال شكر گزارى بهتر از بسيارى است كه شكر آن را بجا نياورند، به خداى تعالى اگر خواهم كوههاى طلا و نقره با من حركت كنند، حق تعالى فرمايد، اما من مى‌بينم عاقبت فقر به خير، و عاقبت غنا در مظنه شر است، پس به پيغمبر خدا اقتدا كن؛ فايده نبخشيد.
بعد از چندى باز آمد و همان استدعا نمود، و گفت: من با خدا عهد كردم كه حقوق مستحقان ادا كنم. چون مبالغه بسيار نمود، حضرت دعا نمود: خدايا، ثعلبه را مالى عطا فرما. حق تعالى، بركت به گوسفندان او داد، و براى حفظ آنها نتوانست پنج وقت نماز حاضر شود، اكتفا به صبح و شام نمود. به مدت زمانى، گوسفندان زياد شده به حدى كه مدينه گنجايش نداشت، به صحرا رفت، و به سبب گرفتارى به كلى از نماز حضرت باز ماند الا روز جمعه، براى نماز جمعه. آن هم كم كم ترك شد. پيغمبر احوال او پرسيد، گفتند: به جهت كثرت غنم، به فلان وادى رفته. حضرت سه مرتبه فرمود: يا ويح ثعلبه.
بعد از نزول آيه زكات، حضرت آن را به توسط دو نفر براى ثعلبه فرستاد، و فرمود چون زكات را از او گرفتيد، نزد فلان مرد سليمى رويد از شتران او نيز زكات بگيريد. آمدند نامه پيغمبر بر ثعلبه خواندند و زكات خواستند. محبت مال او را بر آن داشت كه از فرمان پيغمبر تمرد، و گفت: اين مانند جزيه است، پس زكات نداد. نزد مرد سليمى رفتند، به محض شنيدن حكم حضرت، ميان شتران، بهتر و خوبتر آنها را داد. گفتند: پيغمبر نفرموده خوبتر همه باشد. گفت: حاشا كه من جز خوب مال خود را به خدا و رسول دهم. در مراجعت ثانيا به ثعلبه گفتند، قبول ننمود. خدمت پيغمبر واقعه را معروض، حضرت فرمود: يا ويح ثعلبه، و سليمى را دعاى خير نمود. اصحاب متعجب، و حق تعالى آيه شريفه نازل فرمود:
وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ: و از اهل نفاق كسى است كه عهد و پيمان نمايند خدا را كه. لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ: اگر هر آينه عطا فرمايد خداى تعالى از فضل خود مالى. لَنَصَّدَّقَنَ: هر آينه البته البته صدقه دهيم و اخراج زكات نمائيم بر
ج5، ص 153
فقراء. وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ: و هر آينه البته البته باشيم از جمله نيكوكاران و شايستگان در امر سبحانى به انفاق در طاعت الهى و صله رحم و مواسات اهل حاجت.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ (75) فَلَمَّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (76) فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما كانُوا يَكْذِبُونَ (77) أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ (78)
ترجمه
و از آنها كسانى هستند كه عهد نمودند با خدا كه اگر بدهد ما را از فضل خود هر آينه صدقه دهيم البته و هر آينه بوده باشيم البته از شايستگان
پس چون داد آنها را از فضل خود بخل كردند بآن و رو گردانيدند با آنكه بودند اعراض كنندگان
پس از پى در آورد آنها را نفاقى در دلهايشان تا روز كه ملاقات كنند او را براى آنكه تخلّف نمودند با خدا چيزيرا كه وعده كردند آن را و براى آنكه بودند كه دروغ ميگفتند
آيا ندانستند كه خدا ميداند راز آنها و گفتار نهانيشان را و آنكه خداوند دانا است پوشيده‌هاى از حواسّ را.
تفسير
قمى ره از امام باقر (ع) نقل نموده كه او ثعلبة بن حاطب بن عمرو بن
جلد 2 صفحه 604
عوف است كه محتاج بود پس عهد نمود با خدا و چون خداوند باو عطا فرمود بخل ورزيد و در جوامع است كه او ثعلبة بن حاطب بود از پيغمبر (ص) خواهش نمود كه از خدا بخواهد باو مال عطا فرمايد آنحضرت فرمود اى ثعلبة مال كمى كه از عهده شكرش برآئى بهتر است از مال زيادى كه نتوانى بلوازمش عمل كنى پس عرض كرد قسم بخدائى كه تو را بحق مبعوث فرمود اگر خدا بمن مال كرامت فرمايد هر آينه هر صاحب حقّى را بحقش ميرسانم پس پيغمبر (ص) دعا كرد و او گوسفند خريد و زياد شد بطوريكه در مدينه گنجايش آن نشد ناچار از شهر خارج شد و واديى را اختيار نمود و از خلق كناره كرد و در نماز جمعه حاضر نشد و پيغمبر (ص) عامل خود را براى گرفتن زكوة نزد او فرستاد و او از دادن استنكاف كرد و گفت اين مانند جزيه است و پيغمبر (ص) فرمود واى بر ثعلبه و در مجمع فرموده اين مطلب مرفوعا روايت شده است و ظاهر آيه شريفه آنستكه بعضى از منافقان كسانى هستند كه با خدا عهد مى‌كنند بر صدقه و طاعت و تخلّف مينمايند بسبب بخل و اعراض از ذكر خدا و اين عمل متعقّب بآن ميشود كه نفاق در دل آنها جاى گزين گردد بطوريكه زائل نشود از آنها تا روز قيامت چنانچه در توحيد از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه لقاء بعث است و بنابر اين ضمير در يلقونه راجع است بخدا و مراد ملاقات عذاب او است و محتمل است راجع باشد بپاداش عمل كه آن بخل و اعراض از طاعت است كه از آيه سابقه استفاده ميشود و ممكن است راجع باشد بخود عمل باعتبار صورت برزخيّه آن و بعضى گفته‌اند خداوند بپاداش خلف عهد و دروغ كه لازمه نفاق است توفيق توبه را از آنها سلب فرمود مانند شيطان و اخبار فرمود از حال آنها تا معجزه باشد براى پيغمبر (ص) چون آنها بحال كفر و نفاق باقى ماندند تا مردند و بنابر اين ضمير مفرد در اعقبهم هم راجع بخداوند است و بنظر حقير اين معنى اظهر است و مانعى هم ندارد چون در ذيل آيه تصريح شده بآنكه نتيجه سوء اختيار خودشان بوده و در آيه اخيره توبيخ شده است بر جهالت آنها يعنى چرا نبايد بدانند كه خداوند عالم السرّ و الخفيّات است و هر چه از حواس ما غائب است براى او بنحو اتمّ مكشوف است چون علّام صيغه مبالغه و الغيوب جمع محلّى بالف و لام است و افاده عموم مى‌نمايد و در مجمع فرموده در آيه دلالت است بر آنكه خلف وعده و خيانت و دروغ از اخلاق اهل نفاق است و در روايت صحيح از پيغمبر (ص) رسيده است كه فرمود منافق سه
جلد 2 صفحه 605
علامت دارد وقتى خبر دهد دروغ مى‌گويد و وقتى وعده كند تخلّف مى‌نمايد و چون امانتى باو سپرده شود خيانت مى‌كند و بنظر حقير دلالت آيات بر اين علائم مورد تأمل است اگر چه اهل نفاق متصف باين صفات ميباشند.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ مِنهُم مَن عاهَدَ اللّه‌َ لَئِن آتانا مِن فَضلِه‌ِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحِين‌َ (75)
و بعضي از اينکه منافقين هستند که با خدا عهد كردند که اگر خداوند بآنها از فضل و كرمش مال عطاء فرمود هر آينه البته صدقه در راه خدا بتهي‌دستان بدهند و هر آينه البته از بنده‌گان صالح شوند يعني عقيده باطني و ايمان حقيقي بياورند و بوظائف ديني عمل كنند.
وَ مِنهُم مَن عاهَدَ اللّه‌َ من تبعيضيه است يعني جمله و ضمير هم مرجعش منافقين سابق الذكر است يعني بعض منافقين كساني هستند که با خدا عهد كردند عهد مثل نذر و قسم است که بصيغه واجب ميشود و صيغه آن عاهدت اللّه است و بايد متعلق عهد راجح باشد مثل نذر و اما متعلق قسم فقط جايز باشد كافيست و اختلاف است که آيا كفاره تخلف عهد مثل نذر است که عتق رقبه يا صيام شهرين متتابعين يا اطعام ستين مسكين است يا آنكه مثل كفاره قسم است که اطعام عشرة مساكين يا كسوه آنها يا تحرير رقبه يعني آزاد كردن رقبه است و اگر متمكن نشد صيام ثلاثة ايام است احوط و اولي بلكه اظهر و اقوي اول است.
جلد 8 - صفحه 273
لَئِن آتانا مِن فَضلِه‌ِ لَنَصَّدَّقَنَّ نذر و عهد و قسم دو قسم: است مطلق و مشروط، مطلق بمجرد نذر و عهد و قسم واجب ميشود مثلا نذر كرده فلان روز روزه بگيرد يا عهد كرده فلان قدر صدقه دهد يا قسم ياد كرده فلان عمل را انجام ندهد. و مشروط قبل از تحقق شرط واجب نميشود پس از تحقق واجب ميگردد مثلا نذر كرد که اگر فرزند پسر پيدا كردم يك ماه روزه بگيرم، يا عهد كرد اگر فرزندم شفاء پيدا كرد يك گوسفند صدقه دهم، يا قسم ياد كرد که اگر فلان كار انجام گرفت ديگر فلان عمل را انجام نميدهم، و اينکه مورد شرط است که عهد كردند که اگر از فقر نجات پيدا كردند و مال دار شدند و خداوند بآنها ثروت عنايت فرمود صدقه دهند چه واجبه مثل زكاة و چه مندوبه وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحِين‌َ صالح كسي را گويند که معتقد بجميع عقائد حقّة باشد و بجميع واجبات الهيه عمل كند و تارك جميع معاصي باشد.
برگزیده تفسیر نمونه
]
اشاره
(آیه 75)
شأن نزول:
این آیه و سه آیه بعد از آن در باره یکی از انصار به نام «ثعلبة بن حاطب» نازل شده است، او که مرد فقیری بود و مرتب به مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌آمد اصرار داشت که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دعا کند تا خداوند مال فراوانی به او بدهد! پیغمبر به او فرمود: «قلیل تؤدّی شکره خیر من کثیر لا تطیقه» «مقدار کمی که حقش را بتوانی ادا کنی، بهتر از مقدار زیادی است که توانایی ادا حقش را نداشته باشی».
ولی ثعلبه دست بردار نبود و سر انجام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای او دعا کرد.
چیزی نگذشت که طبق روایتی پسر عموی ثروتمندی داشت از دنیا رفت و ثروت سرشاری به او رسید.
پس از مدتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مأمور جمع آوری زکات را نزد او فرستاد، تا زکات
ج2، ص232
اموال او را بگیرد، ولی این مرد کم ظرفیت و تازه به نوا رسیده و بخیل، از پرداخت حق الهی خودداری کرد، نه تنها خودداری کرد، بلکه به اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت: این حکم برادر «جزیه» است.
به هر حال هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخن او را شنید فرمود: یا ویح ثعلبة! یا ویح ثعلبة! «وای بر ثعلبه! ای وای بر ثعلبه»! و در این هنگام آیات مزبور نازل شد.
تفسیر:
منافقان کم ظرفیتند! قرآن در اینجا روی یکی دیگر از صفات زشت منافقان انگشت می‌گذارد و آن این که: به هنگام ضعف و ناتوانی و فقر و پریشانی، چنان دم از ایمان می‌زنند که هیچ کس باور نمی‌کند آنها روزی در صف منافقان قرار گیرند.
اما همین که به نوایی برسند چنان دست و پای خود را گم کرده و غرق دنیاپرستی می‌شوند که همه عهد و پیمانهای خویش را با خدا به دست فراموشی می‌سپارند.
نخست می‌گوید: «بعضی از منافقان کسانی هستند که با خدا پیمان بسته‌اند که اگر از فضل و کرم خود به ما مرحمت کند قطعا به نیازمندان کمک می‌کنیم و از نیکوکاران خواهیم بود» (وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ).
نکات آیه
۱ - پیمان بستن برخى از منافقان صدر اسلام با خدا مبنى بر پرداخت زکات و صدقه و قرار گرفتن در صف صالحان، در صورت برخوردارى از مال و فضل الهى (و منهم من عهد اللّه ... و لنکوننّ من الصلحین)
۲ - مال، ثروت و امکانات مادى، فضل الهى است. (لئن ءاتینا من فضله لنصدقنّ)
۳ - پرداخت زکات و صدقه، از اعمال و نشانه هاى صالحین است. (لنصدقنّ و لنکوننّ من الصلحین)
۴ - مشروط نمودن انجام فرایض و صالح شدن، به برخوردارى از مال و ثروت، خصلتى است منافقانه. (و منهم من عهد اللّه ... لنکوننّ من الصلحین)
۵ - منافقان، داراى روحیه مادى (و منهم من عهد اللّه لئن ءاتینا .... لنکوننّ من الصلحین) برداشت فوق بدین جهت است که منافقان، صلاح خویش را مشروط به برخوردارى از مال و ثروت کردند.
۶ - اقرار منافقان صدر اسلام به ناخالصى و صالح نبودن خویش (و منهم من عهد اللّه ... لنکوننّ من الصلحین)
۷ - روى آوردن انسان به درگاه خدا و بستن عهد با او، به هنگام احساس نیاز (و منهم من عهد اللّه لئن ءاتینا من فضله)
موضوعات مرتبط
- اخلاق: رذایل اخلاقى ۴
- امکانات مادى: ۲
- انسان: ویژگیهاى انسان ۷
- تکلیف: بهانه جویى در عمل به تکلیف ۴
- خدا: زمینه عهد با خدا ۷; زمینه فضل خدا ۱; عهد با خدا ۱; موارد فضل خدا ۲
- خود: اقرار علیه خود ۶
- ذکر: زمینه ذکر خدا ۷
- صالحان: صالحان و زکات ۳; صالحان و صدقه ۳; عمل صالحان ۳; نشانه هاى صالحان ۳
- مال: تفضل مال ۲
- منافقان: اقرار منافقان صدر اسلام ۶; دنیاطلبى منافقان ۵; روحیه منافقان ۵; صفات منافقان ۴، ۶; عهد منافقان صدر اسلام ۱; مادیگرایى منافقان ۵; منافقان و اخلاص ۶; منافقان و زکات ۱; منافقان و صالحان ۱; منافقان و صدقات ۱
- نیازمندى: آثار نیازمندى ۷
منابع
- ↑ صاحب مجمع البیان گوید: این آیه درباره ثعلبة بن حاطب نازل شده که از انصار بوده است و از رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست که دعا کند تا او ثروتمند شود. پیامبر فرمود: اى ثعلبه به اندک قناعت کردن و شکرگذاردن در درگاه خدا از مال زیاد بهتر است که نتوان شکر آن را بجاى آورد سپس فرمود: آیا روش من براى شما سرمشق نیست. قسم به خدا اگر بخواهم مى توانم براى خود کوه را مبدل به طلا و نقره نمایم. ثعلبه روز بعد آمد و درخواست خود را تکرار نمود. رسول خدا صلى الله علیه و آله دعا کرد ثعلبه رفت و داراى گوسفندى بود از آن یک گوسفند به برکت دعاى پیامبر گوسفندان زیادى نصیب وى گردید و به قسمى زیاد شد که جایگاه آن را بیرون شهر مدینه قرار داد و نیز از نماز جماعت و جمعه که مراتب مى آمد، بازماند. رسول خدا صلی الله علیه و آله کس فرستاد و از او مطالبه صدقات نمود. ثعلبه امتناع کرد و گفت: این صدقه نظیر جزیه است. خبر به پیامبر رسید، فرمود: واى بر ثعلبه سپس این آیه نازل گردید چنان که ابوامامة الباهلى روایت کرده است و نیز ابن عباس و سعید بن جبیر و قتاده گویند: درباره ثعلبه نازل شده از نکته نظر این که پسرعموى او مرده بود و ثروت زیادى به وى رسیده بود.
