التغابن ٣
ترجمه
| التغابن ٢ | آیه ٣ | التغابن ٤ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«خَلَقَ السَّمَاوَاتِ و الأرْضَ بِالْحَقِّ»: (نگا: انعام / ، ابراهیم / ، نحل / . «صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ»: (نگا: غافر / ، اعراف / ، آل‌عمران / .
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَکُمُ... (۵) الَّذِي خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ... (۱) فِي أَيِ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَکَّبَکَ (۲)
تفسیر
- آيات ۱ - ۱۰، سوره تغابن
- ذكر پاره اى از اسماء حسنى و صفات علياى خداىمتعال كه وجود قيامت و بعث و جزا را اقتضاء دارند
- معناى جمله ((و صوركم فاءحسن صوركم ))
- خطاب به مشركين كه از سرنوشت اقوام گذشته عبرت بگيرند
- بيان بهانه مشرك كفار در همه اعصار بر عدم پذيرش رسالت الهي
- معناى جمله ((و استغنى الله )) و مراد از استغناى خداى سبحان
- بيان ركنى ديگر از اركان كفر بت پرستان
- اشاره به آياتى كه در آنها براى وقوع و تحقق قيامت قسم ياد شده است
- آياتى كه بر جمع شدن مردم در قيامت براىفصل قضاء دلالت مى كنند.
- ((اليوم التغابن )) چه روزى است ؟ و چه كسانى معنبون مى شوند؟
- (چند روايت درباره نام هاى روز قيامت و ((يوم التغابن )) بودن آن و...)
تفسیر نور (محسن قرائتی)
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3»
آسمانها و زمين را به حق آفريد و شما را (در رحم مادر) صورتگرى كرد و صورت شما را نيكو قرار داد و بازگشت (همه) به سوى اوست.
نکته ها
منظور از حُسن صورت «فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ» آن است كه خداوند، انسان را مجهز نمود به چيزهايى كه در راه رسيدن به هدف، او را كمك مى‌كند.
اعضاى بدن انسان هر كدام در جاى مناسب قرار گرفته و تركيب و تناسب آنها موجب زيبايى اندام انسان و به ويژه صورت او گرديده است. مژه، پلك و ابرو كه وظيفه حفاظت از چشم را به عهده دارند، زيبايى خاصّى به چهره انسان بخشيده‌اند. لب‌ها كه دربان دهان و نگهبان زبان و دندان هستند، تنها به هنگام خوردن يا گفتن، آن هم به مقدار مورد نياز باز و بسته مى‌شوند و در كودكى كه حيات نوزاد به شير مادر وابسته است، كار مكيدن را به عهده دارند و در بزرگسالى، احساسات عاطفى را با بوسيدن اظهار مى‌دارند.
جلد 10 - صفحه 70
خداوند، برترين آفريده خود يعنى انسان را از آبى ناچيز آفريده، «ماءٍ مَهِينٍ» «1» و در كارگاهى تاريك و ظلمانى، «فِي الْأَرْحامِ» «2» و بر روى آن بهترين و زيباترين صورتگرى را قرار دارد. «فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ»
تفاوت آفريده‌هاى خداوند با توليدات انسان:
1. توليدات انسان محدود و در بعضى زمينه‌ها توليد دارد، امّا خداوند همه چيز را مى‌آفريند.
«خَلَقَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ» «3»
2. توليدات انسان گاهى لغو است، امّا خداوند همه چيز را هدفمند آفريده است. «خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ» «4»*
3. در توليدات انسان افراط و تفريط است، امّا آفرينش خداوند به اندازه است. «إِنَّا كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ» «5»
4. توليدگر معمولًا پس از توليد نظارتى از توليد ندارد، امّا خداوند هرگز از مخلوقاتش غافل نمى‌شود. «وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ» «6»
5. انسان گاهى از توليد خسته و كسل مى‌شود، امّا خداوند هرگز از آفرينش خسته نمى‌شود.
«ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ» «7»
6. خداوند از طريق زوجيت، بقاى موجودات را تضمين نموده است. «وَ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ» «8»
7. خدا، همه آفريده‌هاى خود را هدايت تكوينى مى‌كند. «أَعْطى كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى» «9»
«1». مرسلات، 20.
«2». آل عمران، 6.
«3». انعام، 101.
«4». جاثيه، 22؛ عنكبوت، 44؛ روم، 8.
«5». قمر، 49.
«6». مؤمنون، 17.
«7». ق، 38.
«8». ذاريات، 49.
«9». طه، 50.
جلد 10 - صفحه 71
8. همه آفريده‌ها، در نهايت به سوى او بازمى‌گردند. خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «1»
تمام كارهاى خداوند بهترين است:
آفرينش او بهترين است: «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» «2»
كتاب قرآن او بهترين است: «نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ» «3»
قصه‌هاى او بهترين است: «أَحْسَنَ الْقَصَصِ» «4»
نام‌هاى او بهترين است: «وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى» «5»
پاداش‌هاى او بهترين است: «فَلَهُ جَزاءً الْحُسْنى» «6»
وعده‌هاى او بهترين وعده‌هاست: «وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى» «7»*
حكم او بهترين حكم‌ها است: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً» «8»
خداوند از ما نيز خواسته است كه در تمام كارها، بهترين‌ها را انتخاب كنيم. مثلًا:
در گفتار، بهترين سخن را بگوئيم: «يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» «9»
در عمل، بهترين را انجام دهيم: «أَحْسَنُ عَمَلًا» «10»*
در برخورد، بهترين رفتار را داشته باشيم: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» «11»*
در مجادله و گفتگو، بهترين شيوه را انتخاب كنيم: «جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» «12»
در سپاسگزارى و تشكر، بهترين روش را داشته باشيم: «فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ» «13»
در ميان شنيده‌ها بهترين را انتخاب و عمل كنيم: «يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» «14»
در تصرّف در مال يتيم، با بهترين شيوه عمل كنيم: «لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» «15»*
در انگيزه، با بهترين نيت كه اخلاص و قصد قربت است، عمل خود را رنگى الهى دهيم: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً» «16»
«1». تغابن، 3.
«2». مؤمنون، 14.
«3». زمر، 23.
«4». يوسف، 3.
«5». اعراف، 180.
«6». كهف، 88.
«7». حديد، 10.
«8». مائده، 50.
«9». اسراء، 53.
«10». كهف، 7.
«11». فصلت، 34.
«12». نحل، 125.
«13». نساء، 86.
«14». زمر، 18.
«15». اسراء، 34.
«16». بقره، 138.
جلد 10 - صفحه 72
پیام ها
1- آفرينش آسمانها و زمين از روى برنامه و هدف بوده است. «خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ»
2- خداوند، صورتگرى انسان را به خود نسبت داده است. «صَوَّرَكُمْ»
3- انسان در مقايسه با ديگر موجودات، زيباتر و كامل‌تر است. «فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ»
4- جهان آفرينش در حال حركت به سوى مقصدى الهى است. «إِلَيْهِ الْمَصِيرُ»
5- مبدأ و معاد هستى، خداوند است. خَلَقَ ... إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
6- لازمه‌ى آفرينش به حق و هدفمند، وجود معاد و بازگشت انسان‌ها به سوى خداوند براى كيفر و پاداش است. خَلَقَ ... بِالْحَقِ ... وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3»
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ: بيافريد خداى سبحان همه آسمانها و زمينها را، بِالْحَقِ: به راستى و حق و حقانيت، يعنى به حكمت بالغه و اغراض صحيحه نه به باطل و لا طائل، يا براى بيان حق، چه آنها دلايل وحدانيت و آثار خالقيت و عالميت و قادريت حضرت عزت است پس مظهر حق باشد. وَ صَوَّرَكُمْ: و تصوير فرمود و بنگاشت شما را، فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ: پس نيكو گردانيد صورتهاى شما را.
در حسن صورت اقوالى است:
1- قد و قامتى به استقامت و اعضائى به تناسب و جوارحى به اعتدال آفريده كه عقول در ادراك آن متحير، و اذعان نمايد كه بهتر از اين صورت در آفرينش نباشد.
2- ظاهر شما را بياراست به كمال قدرت، و باطن شما را محلّى گردانيد به جمال قربت.
3- حقيقت حسن انسان آنكه او را به صنوف اوصاف كائنات آراسته گردانيد، و به خلاصه خصايص مبدعات شرف اختصاص بخشيد، تا نمودار جميع موجودات علوى و سفلى و ملكى و ملكوتى باشد.
4- حضرت صادق عليه السّلام فرمايد: الصّورة الانسانيّة هى اكبر حجّة اللّه على خلقه، و هى الكتاب الّذى كتبه اللّه بيده: صورت انسانيه، او بزرگترين حجّت الهى است بر خلقش، و او است كتابى كه به يد قدرت خود نگاشته كه آثار معرفت الهى در او هويدا باشد.
جلد 13 - صفحه 191
و اين حسن صورت، نعمت بزرگى است كه شكرگزارى و سپاسدارى را ايجاب نمايد. بعد از آن به جهت تهديد بندگان بر كفران نعمت حسن خلق فرمايد: وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ: و بسوى او است بازگشت همه در روز قيامت، پس شاكران حسن صورت را پاداش، و كافران آن را جزا خواهد داد.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «1» هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «2» خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ «3» يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ «4»
أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ «5»
ترجمه
64/ 5- 1
تسبيح ميكند خدا را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است براى او است پادشاهى و مر او را است ستايش و او است بر همه چيز توانا
او است آنكه آفريد شما را پس بعضى از شما كافر و بعضى از شما مؤمنند و خدا بآنچه ميكنيد بينا است
آفريد آسمانها و زمين را براستى و مصوّر فرمود شما را پس نيكو گردانيد صورتهاى شما را و بسوى او است بازگشت
ميداند آنچه را كه در آسمانها و زمين است و ميداند آنچه را پنهان ميكنيد و آنچه را آشكار ميسازيد و خدا دانا است بآنچه در سينه‌ها است
آيا نيامد شما را خبر آنانكه كافر شدند پيش از اين پس چشيدند عقوبت كار خود را و براى آنها عذابى است دردناك.
تفسير
تسبيح و تنزيه تمام موجودات بحال و مقال از ذات ذو الجلال مكرّر ذكر و بيان شده و اختصاص سلطنت تامّه و ستايش كامل باو و عموم قدرتش واضح است او خداوندى است كه خلق فرموده بشر را پس بعضى از آنها نشناختند او را و منكر صفاتش شدند و شكر نعمتش را بجا نياوردند چون مراجعه بعقل خود ننمودند و بعضى شناختند او را بحسب استعدادشان و شكر نعمتش را بجا آوردند بقدر
جلد 5 صفحه 213
امكانشان و خداوند بتمام اعمال و افعال بندگان خود بينا و بصير است و جزاى آنرا خواهد داد خلق فرموده آسمانها و زمين را براستى و درستى و بر طبق حكمت و مصلحت و بنى آدم را آراسته بصورت زيبا و قد رعنا و زبان گويا و دل دانا و امتياز داده آنها را بر تمام حيوانات بصورت و سيرت و قرار داده آن موجود صغير را نمونه‌ئى از عالم كبير و تمام موجودات و قابل فرموده او را از براى بازگشت به پيشگاه الهى و نيل بنعم نامتناهى ميداند آنچه را در آسمانها و زمين است از جزئى و كلّى و درونى و بيرونى و ميداند آنچه را بنى آدم پنهان نمايند در ضمائر خودشان و آشكار كنند در خارج و دانا است بحقيقت و ذات دلها كه در سينه‌ها جاى دارد و خوبى و بدى و روشنى و تاريكى آنها و تذكّر ميدهد بندگانرا در آيه اخيره بأحوال امم ماضيه از قبيل قوم نوح و هود و صالح (ع) كه كافر شدند و با انبياء خودشان مخالفت نمودند و نتيجه گران كردار بد آنها در دنيا و اصل بآنها شد چون اصل وبال سنگينى است و عذاب آخرت آنها بجاى خود باقى و برقرار است و اين تذكّرات از خداوند هر قدر تكرار شود براى بندگان مفيد است چون موعظه و ارشاد و تهديد و انذار بتأكيد و تكرار در نفوس جاى‌گير و برقرار ميشود و چنانچه در اوائل كتاب ذكر شد بنظر حقير از لوازم وعظ و خطابه است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرض‌َ بِالحَق‌ِّ وَ صَوَّرَكُم فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم وَ إِلَيه‌ِ المَصِيرُ «3»
خلق فرمود آسمانها و زمين را موافق حكمت و مصلحت بجا و بموقع و صورت بندي كرد شما را پس نيكو كرد صورت‌هاي شما را و بسوي او است بازگشت.
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرض‌َ بِالحَق‌ِّ حق مقابل باطل است که ميفرمايد: وَ ما خَلَقنَا السَّماءَ وَ الأَرض‌َ وَ ما بَينَهُما باطِلًا ص آيه 27، و ميفرمايد: إِن‌َّ فِي خَلق‌ِ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ لَآيات‌ٍ لِأُولِي الأَلباب‌ِ الَّذِينَ يَذكُرُون‌َ اللّه‌َ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِهِم وَ يَتَفَكَّرُون‌َ فِي خَلق‌ِ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ رَبَّنا ما خَلَقت‌َ هذا باطِلًا سُبحانَك‌َ
1- نزد عقلاء ز غايت جهل بود. م.
[.....]
جلد 17 - صفحه 33
فَقِنا عَذاب‌َ النّارِ آل عمران آيه 190 و 191. باطل بمعني لغو و بيهوده و بي فايده و لهو و لعب و بي نتيجه و بي‌ثمر است، و حق بمعني صحيح و درست و بجا و بموقع موافق حكمت و مصلحت است که تمام اينها براي بشر است که از هر يك آنها چه اندازه بهره برداري و استفاده ميكند که ميفرمايد: وَ سَخَّرَ لَكُم ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الأَرض‌ِ جَمِيعاً مِنه‌ُ إِن‌َّ فِي ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَتَفَكَّرُون‌َ جاثيه آيه 13، و نيز ميفرمايد: وَ سَخَّرَ لَكُم‌ُ اللَّيل‌َ وَ النَّهارَ وَ الشَّمس‌َ وَ القَمَرَ وَ النُّجُوم‌ُ مُسَخَّرات‌ٌ بِأَمرِه‌ِ إِن‌َّ فِي ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَعقِلُون‌َ نحل آيه 11.
وَ صَوَّرَكُم خداوند پس از مراحلي که انسان در رحم طي ميكند از نطفه و علقه و مضغه و عظم و لحم صورت بندي ميكند که هر قسمت از اجزاء بدن را بجاي خود نصب ميفرمايد چشم گوش دهان زبان ابر و لب ذقن سر دست پا انامل قد استقامت حتي رگهاي بدن تمام بجا زيبا و خوشگل خوش سيما که اگر يك جزءاش بر خلاف اينکه بود چه اندازه قبيح المنظر بود.
فَأَحسَن‌َ صُوَرَكُم که انسان اگر بصورت شياطين و حيوانات بود چه اندازه زشت و بي ريخت بود.
وَ إِلَيه‌ِ المَصِيرُ فرداي قيامت بازگشت تمام بسوي او است که ميفرمايد:
وَ يَوم‌َ نُسَيِّرُ الجِبال‌َ وَ تَرَي الأَرض‌َ بارِزَةً وَ حَشَرناهُم فَلَم نُغادِر مِنهُم أَحَداً وَ عُرِضُوا عَلي رَبِّك‌َ صَفًّا لَقَد جِئتُمُونا كَما خَلَقناكُم أَوَّل‌َ مَرَّةٍ كهف آيه 47 و 48 که اصل خلقت انسان براي آن عالم است دنيا دار فاني و منزل مسافر است که از امير المؤمنين است که ميفرمايد:
(خلقتم للبقاء لا للفناء)
و از شيخ بهايي (ره) است که گفت:
الانسان مسافر و منازله ستة: صلب آباء، رحم امهات، دنيا، برزخ، قيامت، بهشت يا جهنم.
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 3)- سپس مسأله «خلقت» را با توضیح بیشتر، و با اشاره به هدف آفرینش در این آیه ادامه داده، می‌فرماید: «آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خلق
ج5، ص199
السماوات و الارض بالحق)
.هم در آفرینش آن، نظام حق و دقیقی است، و هم دارای هدف حکیمانه و مصالح حقّی است، چنانکه در آیه 27 سوره «ص» نیز فرمود: «ما آسمان و زمین و آنچه را در میان این دو است بیهوده نیافریدیم، این گمان کافران است».
بعد به آفرینش «انسان» پرداخته و ما را از سیر آفاقی به سیر انفسی دعوت کرده، می‌افزاید: «و شما را (در عالم جنین) تصویر کرد، تصویری زیبا و دلپذیر» هم از نظر جسم و هم از نظر جان (و صورکم فاحسن صورکم).
به انسان، ظاهری آراسته، و باطنی پیراسته، عقلی فروزان و خردی نیرومند داد، و از آنچه در کل جهان هستی است، نمونه‌هائی در وجود او آفرید.
ولی همان گونه که در پایان آیه می‌فرماید: «سر انجام (بازگشت همه) به سوی اوست» (و الیه المصیر).
نکات آیه
۱ - خداوند، آفریننده آسمان ها و زمین است. (خلق السموت و الأرض)
۲ - آفرینش جهان (آسمان ها، زمین و...)، براساس حق و هدفدار و به دور از بیهوده کارى است. (خلق السموت و الأرض بالحقّ) «حقّ» در مقابل باطل قرار دارد. یکى از معانى «باطل» عبث و بیهوده کارى است; یعنى، کارى که در آن هدف معقولى لحاظ نشود.
۳ - جهان طبیعت، داراى آسمان هاى متعدد (السموت)
۴ - خداوند، انسان را تصویر کرد و به وى صورت انسانى بخشید. (و صوّرکم)
۵ - انسان ها، از نظر ظاهر و باطن و صورت و سیرت، زیبا و نیکو آفریده شده اند. (فأحسن صورکم) «صورت» عبارت است از هیئت هر شیئى که با آن، از دیگر اشیا جدا و ممتاز مى گردد و شامل شکل ظاهرى و هویت باطنى آن مى شود (اقتباس از مفردات راغب).
۶ - انسان، در مقایسه با دیگر موجودات، موجودى زیباتر، برتر و کامل تر است. (خلق السموت و الأرض بالحقّ و صوّرکم فأحسن صورکم) اختصاص به ذکر یافتن انسان با وصف «فأحسن صورکم» - پس از یادآورى آفرینش آسمان ها و زمین - مى تواند اشاره به مطلب یاد شده باشد.
۷ - آفرینش انسانِ زیبا صورت و نیکو سیرت، مظهر و مصداق روشن آفرینش بحق خدا است. (خلق السموت و الأرض بالحقّ و صوّرکم فأحسن صورکم)
۸ - زیبایى و کمال، از ویژگى هاى انسان و از نعمت هاى الهى براى او است. (خلق السموت ... فأحسن صورکم) برداشت یاد شده از آنجا که آیه شریفه در مقام امتنان و برشمردن نعمت هاى اعطایى به انسان ها است.
۹ - بازگشت نهایى تمامى امور و همه چیزها، به سوى خداوند است. (و إلیه المصیر)
۱۰ - جهان آفرینش، در حال حرکت است و خدا منتها الیه این حرکت مى باشد. (و إلیه المصیر) «ال» در «المصیر» براى جنس است; یعنى، هر تحوّل و حرکتى در جهان هستى، تنها به سوى خداوند است.
۱۱ - معاد و بازگشت انسان ها، به پیشگاه عدل الهى براى کیفر و پاداش، مقتضاى آفرینش به حق و هدفمند جهان است. (خلق السموت و الأرض ... و إلیه المصیر) ذکر معاد انسان ها - پس از بیان آفرینش جهان بر پایه حق و هدفمندى - مى تواند گویاى نکته یاد شده باشد.
موضوعات مرتبط
- آسمان: تعدد آسمان ها ۳; حقانیت خلقت آسمان ها ۲; خالق آسمان ها ۱; هدفدارى خلقت آسمان ها ۲
- آفرینش: آثار حقانیت آفرینش ۱۱; حرکت آفرینش ۱۰; حقانیت خلقت آفرینش ۲، ۱۱; فرجام آفرینش ۱۰; نشانه هاى حقانیت آفرینش ۷; هدفدارى خلقت آفرینش ۲، ۱۱
- امور: فرجام امور ۹
- انسان: برترى انسان بر موجودات ۶; خالق انسان ۴، ۵، ۷; زمینه پاداش انسان ها ۱۱; زمینه کیفر انسان ها ۱۱; زیبایى انسان ۶، ۸; زیبایى خلقت انسان ۵; فرجام انسان ها ۱۱; کمال انسان ۸; منشأ زیبایى انسان ۷; ویژگیهاى انسان ۸
- بازگشت به خدا :۹، ۱۰ فلسفه بازگشت به خدا ۹، ۱۱ ۱۰
- جهان بینى: جهان بینى توحیدى ۹، ۱۰
- خدا: خالقیت خدا ۱، ۵، ۷; صورتگرى خدا ۴; نعمتهاى خدا۸
- زمین: حقانیت خلقت زمین ۲; خالق زمین ۱; هدفدارى خلقت زمین ۲
- فرجام: فرجام امور ۹
