سبإ ٥٠
ترجمه
| سبإ ٤٩ | آیه ٥٠ | سبإ ٥١ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«أَضِلُّ عَلی نَفْسِی»: به زیان خود گمراه می‌شوم و کیفر آن را می‌بینم.
تفسیر
- آيات ۳۱ - ۵۴، سوره سباء
- گفتگو و مخاصمه ضعفاى با بزرگانشان ، در قيامت ، كه گمراهى خود را متوجهبزرگان خود كرده بزرگانشان نيز خود را تبرئه مى كنند.
- دروغگويى و پنهانكارى كفار در قيامت كه روز كشف اسرار است ، از باب ظهور ملكاترذيله و عادات بد نفسانى است
- وجه اينكه مترقين گفتند ما عذاب نمى شويم
- جواب به آنان با بيان اينكه كثرت مال و اولاد بدون ايمان وعمل صالح مانع از عذاب نيست
- سؤ ال خداوند از ملائكه (آهولاء اياكم كانوايعبدون ) و بيزارى جستن ملائكه از عبادتمشركين
- مقصود از اينكه مشركين به جن ايمان داشته آنها را عبادت مى كرده اند
- اصرار و پافشارى مشركين در پيروى هوى و مقاومت بدوندليل در برابر حق و موعظه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) آنان را به قيام الله
- وصف حال مشركين در ساعت مرگ كه از سلطه خدا مفرى نداشته ، ايمان دير هنگامشان سودىبه حالشان نمى رساند
- بحث روايتى
- رواياتى درباره انفاق و صدقه دادن
- رواياتى در باره اينكه آيات ((و لوترى اذ فزعوا)) ناظر بر فرو رفتن لشكرسفيانى در زمين (در زمان ظهور حضرت مهدى ((عج )) ) مى باشد
تفسیر نور (محسن قرائتی)
قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ «50»
بگو: اگر من گمراه شده باشم به زيان خود گمراه شده‌ام، و اگر هدايت يافته باشم پس به (بركت) چيزى است كه پروردگارم به من وحى مى‌كند، همانا اوست شنواى نزديك.
نکته ها
ابن مسعود كه يكى از اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است مى‌گويد: در مكّه 360 بت بود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در روز فتح مكه يكى را پس از ديگرى به زمين مى‌انداخت و اين آيه‌ى شريفه را مى‌خواند: قُلْ جاءَ الْحَقُ ... «1»
سؤال: با آمدن قرآن و پيامبر حقّ، چرا باز هم باطل پا برجاست؟
پاسخ: حاكميّت منطقى و علمى، غير از حاكميّت عملى و اجرايى است، آن چه مربوط به خداست، فرستادن حقّ است و آن چه مربوط به ماست عمل و اجراى حقّ است كه چنين نكرديم. آرى، سلامتى بيمار، به نسخه‌ى صحيح و مصرف دارو وابسته است كه يكى وظيفه‌ى پزشك است و ديگرى وظيفه‌ى بيمار.
«1». تفسير مجمع البيان.
جلد 7 - صفحه 464
پیام ها
1- حقّ بر باطل پيروز است. «جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ»
2- قرآن از غيب و آينده خبر مى‌دهد. «وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ»
3- بدون وحى الهى، حتّى پيامبر نيز در معرض انحراف است. «إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي»
4- خطرات و آثار شوم انحراف، به خود انسان باز مى‌گردد. «أَضِلُّ عَلى نَفْسِي»
5- خداوند، هم وحى مى‌فرستد و هم بر ابلاغ آن نظارت دارد. «فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ (50)
قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ: بگو اى پيغمبر اگر گمراه و منحرف شدم از حق چنانكه
«1» تفسير منهج الصادقين (چ سوم اسلاميه) ج 7 ص 420.
«2» تفسير مجمع البيان، ج 4، ص 397 و ج 3، ص 435 و كشاف، ج 3، ص 264.
جلد 10 - صفحه 550
زعم شما است، فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي: پس جز اين نيست كه گمراه بر نفس خود شدم، يعنى وبال گمراهى بر من است نه بر غير من. وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ: و اگر هدايت و به راه راست روم، فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي: پس به سبب آنست كه وحى مى‌فرستد به من پروردگار من، چه توفيق هدايت به عنايت او است.
بيان: هر چيزى كه ضارّ و وبال است به سبب نفس باشد، زيرا نفس، اماره به بدى است؛ و آنچه منفعت است به سبب هدايت حق تعالى و توفيق او باشد، و اين حكم عام است تمام مكلفين را. بنابراين معنى (فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي) مقابل (إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ) باشد. و امر پيغمبر به اسناد اين حكم به نفس خود با آنكه شامل جميع مكلفان است به جهت آنست كه حضرت پيغمبر با جلالت شأن و مقام و طريقه هدايت و قوام او در تحت اين حكم داخل باشد، پس غير به طريق اولى داخل خواهند بود.
إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ: بدرستى كه خداى تعالى شنواست به اقوال بندگان، نزديك است به افعال ايشان، پس عالم باشد به گفتار و كردار هر گمراهى و هر هدايت شده‌اى، و هيچ چيز بر او مخفى نيست.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلاَّ نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَدِيدٍ (46) قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ‌ءٍ شَهِيدٌ (47) قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ (48) قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ (49) قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ (50)
ترجمه
بگو جز اين نيست پند ميدهم شما را به يك چيز كه برخيزيد براى خدا دو نفر دو نفر و يك يك پس انديشه كنيد كه نيست در كسيكه با شما است ديوانگى نيست او مگر بيم دهنده‌ئى براى شما در برابر عذاب سخت
بگو آنچه خواستم از شما از مزد پس آن براى شما باشد نيست مزدم مگر بر خدا و او است بر همه چيز گواه
بگو همانا پروردگارم وحى ميكند بحقّ داناى پوشيده‌ها است
بگو آمد حق و پيدا نميشود باطل و نه برميگردد
بگو اگر گمراه شدم پس جز اين نيست كه گمراه ميشوم بر زيان خودم و اگر هدايت يافتم پس بآن چيزى است كه وحى ميكند بمن پروردگارم همانا او است شنواى نزديك.
تفسير
خداوند متعال پس از تهديدات بليغه به پيغمبر خود دستور داده كه بكفّار مكّه بفرمايد من يك موعظه و نصيحت بشما بيشتر نميكنم و آن اين است كه اجتماعات خودتان را كنار بگذاريد كه اسباب پريشانى خاطر است اقدام كنيد براى خدا بدون تعصّب و تقليد دو نفر دو نفر با هم بنشينيد صحبت كنيد يا يكنفر يكنفر بنشينيد بقصد فهميدن و پس از آن تفكّر و تأمل نمائيد و بفهميد و تصديق كنيد كه اين شخص كه در ميان شما و با شما تاكنون زندگى و معاشرت مينموده و مينمايد ابدا آثار جنون و اختلالى در او مشاهده نشده و نميشود و نيست او ديوانه و ساحر و شاعر و رياست طلب بلكه او فقط بيم دهنده است شما را از عذاب سختى كه در پيش داريد در صورت تخلّف از احكام خدا و نيز چون قبلا پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بامر خدا بآنها فرموده بود كه من از شما اجرى بر اداء رسالت خود نميخواهم جز مودّت و ترك آزار اقارب و كسانم اينك بفرمايد آن اجريكه من از شما خواستم در واقع راجع بخودتان است چون ثواب و نفع دوستى شما كسان مرا عائد بخود شما خواهد شد اجر من فقط بعهده خدا است و من از شما توقع مالى بهيچ وجه ندارم
جلد 4 صفحه 371
و خدا بر هر امرى شاهد و گواه و از هر سرّى مطّلع و آگاه است و ميداند كه من راست ميگويم و نفع مادّى براى خود در اين اوامرى كه بشما مينمايم در نظر ندارم چنانچه قمّى ره از امام باقر عليه السّلام در تفسير آيه دوم نقل نموده ولى بعضى گفته‌اند مراد آنستكه من از شما اجرى نميخواهم بر اداء رسالت آن اجرى كه من خواستم مال خودتان باشد اجر من با خدا است و در مجمع و كافى در دو روايت ديگر از نقل قمّى ره تأييد شده است و در بعضى از روايات اعظكم بواحده بولايت امير المؤمنين عليه السّلام تفسير شده و بعضى آنرا بكلمه توحيد و بعضى بطاعت خدا تفسير نموده‌اند و بنظر حقير روايات محمول بر باطن و اقوال مردود است چون خداوند خودش بيان فرموده كه موعظه چيست و در اين صورت احتياج بتفسير ندارد و نيز براى رفع استبعاد آنها از نزول وحى بر بشرى مانند خودشان بفرمايد خداوند حقّ را بهر كس قابل باشد وحى و الهام ميفرمايد و او داناى تمام امور نهانى است ميداند و ميشناسد كسانيرا كه لايق و قابل وحى و تنزيلند و بعد از آنكه معلوم شد آنچه بر او وحى شده كه دين اسلام است حقّ است بفرمايد حقّ آمد و باطل ديگر وجود پيدا نميكند و برنميگردد و مراد از باطل شرك و كفر است چنانچه در امالى از امام رضا عليه السّلام نقل نموده كه چون پيغمبر صلى اللّه عليه و اله وارد مكه شد در اطراف كعبه سيصد و شصت بت نصب بود آنحضرت با چوبى كه در دست داشت بر آنها ميزد و ميفرمود جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ و در مجمع اين معنى را از ابن مسعود نقل نموده و پس از آن بفرمايد اگر من از راه حقّ دور افتاده باشم ضررش بخودم ميرسد بشما ربطى ندارد و اگر براه راست هدايت شده باشم ببركت وحى الهى است كه بر من نازل شده است و خداوند گفتار من و شما و تمام خلق را ميشنود و از رگ گردن به بندگان خود نزديكتر است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
قُل إِن ضَلَلت‌ُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلي نَفسِي وَ إِنِ اهتَدَيت‌ُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ (50)
بفرما به اينکه كفار و مشركين که اگر من در ضلالت و گمراهي باشم چنان چه شما مي‌گوئيد و بال آن به خود من متوجه مي‌شود و اگر هدايت شده‌ام پس به سبب تفضل الهي است که مرا هدايت فرموده و بر من وحي نازل كرده محققا خداوند سميع است به آن چه من ميگويم و آن چه شما مي‌گوئيد كدام حق است و كدام باطل و او نزديك است.
حتي از رگ كردن به گردن: نَحن‌ُ أَقرَب‌ُ إِلَيه‌ِ مِن حَبل‌ِ الوَرِيدِ (ق آيه 16)، و اينکه آيه شريفه راجعه است به آيه شريفه ما أَصابَك‌َ مِن حَسَنَةٍ فَمِن‌َ اللّه‌ِ وَ ما أَصابَك‌َ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَفسِك‌َ وَ أَرسَلناك‌َ لِلنّاس‌ِ رَسُولًا وَ كَفي بِاللّه‌ِ شَهِيداً (نساء آيه 79) لذا ميفرمايد:
قُل إِن ضَلَلت‌ُ هر كس در گمراهي بيفتد نگويد خدا خواسته من گمراه باشم چنانچه بسياري مي‌گويند که اگر خدا مي‌خواست ما هم مسلمان مؤمن متقي صالح مي‌شديم.
فَإِنَّما أَضِلُّ عَلي نَفسِي خداوند اسباب هدايت را از هر جهتي تكوينا و تشريعا در دسترس بندگان قرار داده خود آنها و هواهاي نفساني آنها را به ضلالت انداخته.
وَ إِنِ اهتَدَيت‌ُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي هر كس هدايت شود به توفيق و عنايت و تفضل پروردگار او است او ميداند كيست قابل هدايت چنان چه مكرر گفته شده که تفضلات الهي شرطش قابليت محل است و محل غير قابل مشمول تفضلات او نميشود.
إِنَّهُ سَمِيعٌ بما نقول.
قَرِيبٌ الينا.
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 50)- سپس برای این که روشن سازد که آنچه می‌گوید از سوی خداست، و هر هدایتی از ناحیه اوست، و در وحی الهی هرگز خطایی رخ نمی‌دهد، می‌افزاید: «بگو: اگر من گمراه شوم از ناحیه خویشتن گمراه می‌شوم، و اگر هدایت یابم به وسیله آنچه پروردگارم به من وحی می‌کند هدایت می‌یابم» (قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلی نَفْسِی وَ إِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِما یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی).
یعنی من نیز اگر به حال خود بمانم گمراه می‌شوم، چرا که پیدا کردن راه حق از میان انبوه باطلها جز به مدد پروردگار ممکن نیست، و نور هدایتی که هیچ گمراهی در آن راه ندارد نور وحی اوست.
به هر حال جایی که پیامبر با تمام علم و آگاهیش بدون هدایت الهی به جایی نرسد تکلیف دیگران روشن است.
و در پایان آیه می‌افزاید: «او شنوا و نزدیک است» (إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ).
مبادا فکر کنید سخنان ما و شما را نمی‌شنود!
نکات آیه
۱ - پیامبر(ص)، وظیفه دار ابلاغ روشن فرجام گمراهى و بیان منشأ هدایت (قل إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى)
۲ - پندار مشرکان درباره گمراهى پیامبر(ص) (قل إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى) سفارش خداوند به پیامبر(ص) مبنى بر اعلام موضع روشن درباره این که به فرض گمراهى او، ضررش عاید خود آن حضرت مى شود; احتمال دارد براى رفع توهم و یا اتهامى (نکته یاد شده) باشد.
۳ - گمراهى، داراى ضرر و خسارت براى خود گمراه است. (قل إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى)
۴ - گمراهى هر کس، مربوط به خود او است، نه دیگران. (إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى)
۵ - منشأ گمراهى، خودِ گمراهان اند و منشأ هدایت، خداوند است. (قل إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى) برداشت یاد شده به این خاطر است که عامل گمراهى به خود انسان نسبت داده شده; ولى عامل هدایت، خداوند معرفى گردیده است.
۶ - گمراه شدن پیامبر - بر فرض تحقق آن - مثل گمراهى سایر گمراهان است; اما هدایت شدنش از ناحیه خداوند است. (إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى) احتمال دارد مراد از «إن ضللت... و إن اهتدیت...» این باشد که همه گمراهى ها، منشأ انسانى دارند و در این نکته پیامبر و غیر پیامبر تفاوتى ندارند; اما هدایت جنبه الهى دارد.
۷ - ربوبیت خداوند، مقتضى ارسال وحى به منظور هدایت بندگان است. (و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى)
۸ - پیامبراکرم(ص)، مورد عنایت ویژه خداوند (فبما یوحى إلىّ ربّى)
۹ - فایده هدایت شدن، به خود هدایت شده بازمى گردد. (إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى) به قرینه مقابله، (إن ضللت فإنّما أضلّ...) از ذکر «فلها» در «إن اهتدیت» چشم پوشى شده و به منشأ هدایت پرداخته شده است. این مسأله دلالت مى کند که هدایت فایده دارد.
۱۰ - گمراهى و هدایت، در اختیار خود انسان است. (إن ضللت فإنّما أضلّ ... و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ)
۱۱ - پیامبر(ص)، در ابلاغ تعالیم آسمانى با ملایمت و مدارا عمل مى کرد و در مخاطبانش حساسیت واکنش آمیز ایجاد نمى کرد. (قل إن ضللت فإنّما أضلّ على نفسى و إن اهتدیت فبما یوحى إلىّ ربّى) این که پیامبر(ص) در مقام ابلاغ پیام خداوند به مشرکان، از بازگشت گمراهى فرضى خود سخن به میان مى آورد و منشأ هدایتش را خداوند معرفى مى کند و به گمراهى مشرکان نمى پردازد; حاکى از مداراى او در امر تبلیغ است تا به این صورت، واکنش منفى مشرکان را برنینگیزاند و بتواند به هدفش نایل شود.
۱۲ - خداوند، «سمیع» (بسیار شنوا) و «قریب» (بسیار نزدیک) است. (إنّه سمیع قریب)
۱۳ - شنوایى کلام انسان به وسیله خداوند از نزدیک صورت مى گیرد و حجاب بُعد و دورى بین او و بندگان نیست. (إنّه سمیع قریب)
موضوعات مرتبط
- اسماء و صفات: سمیع ۱۲; قریب ۱۲
- انسان: اختیار انسان ۱۰
- خدا: آثار ربوبیت خدا ۷; ویژگیهاى شنوایى خدا ۱۳; هدایتهاى خدا ۵، ۶
- خود: زیان به خود ۳; منفعت به خود ۹
- گمراهان: نقش گمراهان ۵
- گمراهى: آثار گمراهى ۴; تبیین فرجام گمراهى ۱; زیان گمراهى ۳; منشأ گمراهى ۵
- لطف خدا: مشمولان لطف خدا ۸
- محمد(ص): رسالت محمد(ص) ۱; روش تبلیغ محمد(ص) ۱۱; فضایل محمد(ص) ۸; محمد(ص) و گمراهى ۲، ۶; مداراى محمد(ص) ۱۱; منشأ هدایت محمد(ص) ۶; مهربانى محمد(ص) ۱۱
- مشرکان: بینش مشرکان ۲
- وحى: فلسفه وحى ۷; منشأ وحى ۷
- هدایت: ابزار هدایت ۷; تبیین منشأ هدایت ۱; منابع هدایت ۹; منشأ هدایت ۵
