الفيل ١

از الکتاب
نسخهٔ تاریخ ‏۲۳ مرداد ۱۳۹۶، ساعت ۰۸:۰۵ توسط 127.0.0.1 (بحث) (QRobot edit)


ترجمه

آیا ندیدی پروردگارت با فیل سواران [= لشکر ابرهه که برای نابودی کعبه آمده بودند] چه کرد؟!


سوره الفيل آیه ١ الفيل ٢
سوره : سوره الفيل
نزول : ٣ بعثت
اطلاعات آماری
تعداد کلمات : ٨
تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«أَلَمْ تَرَ؟»: آیا ندیده‌ای؟ مراد از دیدن، شنیدن و باخبر شدن است (نگا: بقره / و و فجر / . مخاطب هرچند پیغمبر است، ولی مراد عموم مردم است. «أَصْحَابِ»: جمع صاحِب، دارندگان. «الْفِیلِ»: فیل اسم جنس و در معنی جمع است. «أَصْحَابِ الْفِیلِ»: فیلداران. مراد سپاه حبشه است که به سرداری ابرهه برای تخریب کعبه به سوی مکّه حرکت کردند و فیلهائی را به همراه داشتند. علّت حمله این بود که حبشیها که بر یمن فرمانروائی می‌کردند، چون توجّه مردم را به کعبه دیدند، کلیسائی را در صنعاء ساختند تا توجّه مردمان جزیرةالعرب را بدان جلب کنند و آنجا را مرکز عبادت و تجارت نمایند، ولیکن مکّه همچنان کانون پرستش ماند. در سرزمین، «مغمس» نزدیک مکّه سپاه ابرهه از سوی دسته‌های پرندگان مورد هجوم قرار گرفت و فیلهای عظیم‌الجثّه با پرندگان ضعیفی از پای درآمدند.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

نزول

این سوره راجع به داستان سلطان حبشه نازل شده، هنگامى که با فیل هاى زیاد براى ویران کردن خانه کعبه به سوى مکه حرکت کرده بود.[۱] ما داستان مفصل آن را در تفسیر خود که قسمتى از آن که از آن جمله تفسیر همین سوره است در مجله مسلمین در سال‌هاى ۱۳۳۵ و ۱۳۳۴ شمسى چاپ شده، ذکر نموده ایم.

اینک به ذکر مختصرى از آن مى پردازیم، مقاتل گوید: داستان اصحاب فیل چهل سال قبل از تولد پیامبر بوده و کلبى گوید: بیست و سه سال قبل از میلاد رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و بیشتر مورخین معتقدند که در سال تولد رسول اکرم صلی الله علیه و آله بوده است.

نجاشى پادشاه حبشه دو سردار براى مملکت یمن که آن هم در تصرف وى بود، فرستاد. به نام ارباط و ابرهه و معروف است که ابرهه سردار یک چشم بوده و به اشرم ملقب بوده است پس از چندى بین دو سردار نزاع مى افتد. در این نزاع ابرهه، ارباط را از بین برده و خود باقى می‌ماند. از نزاع آن دو سردار پادشاه حبشه به خشم مى افتد و سوگند یاد می‌کند که خود به خاک یمن پاى نهد و خون ابرهه را بریزد.

ابرهه از خشم سلطان حبشه به وحشت مى افتد و هدایاى زیادى با مقدارى از خون خود که حجامت کرده و در شیشه ریخته بود و انبانى از خاک یمن براى پادشاه حبشه مى فرستد و ضمن ابراز عبودیت و خدمتگذارى گوید چون پادشاه سوگند یاد کرده که به خاک یمن قدم مى گذارد و خون من بریزد اینک براى این که سوگند سلطان از بین نرود، مقدارى از خون خود فرستاده ام که آن را بریزد و انبانى از خاک یمن ارسال داشته ام که قدم روى آن نهد.

پادشاه حبشه را از این اظهار بندگى و ارسال هدایاى زیاد با خون ابرهه و نیز با خاک یمن خوشش آمد و از تقصیر ابرهه گذشت. ابرهه براى خوش آیند سلطان خانه بسیار مجللى در صنعا که نام آن را قلیس (بضم قاف و کسر لام مشدد) نهاده بود، ساخت و آن را با زر و طلا و نقره و یاقوت و مرجان مرصع کرد و منظورش آن بود که مانند کعبه طرف توجه مردم واقع شود و عموم مردم به جاى کعبه به زیارت آن خانه گردانید.

این کار خوش آیند مردم حجاز نبود لذا شخصى به نام زهیر بن بدر از عبدالمطلب رئیس مکه خواست که آنجا برود و آن را با کثافات ملوّث نماید و در اینجا معلوم نیست که عبدالمطلب چنین اجازه اى به او داده باشد ولى زهیر نیت خود را عملى کرد.

ابرهه وقتى آگاه شد به قصد انهدام خانه کعبه به تلافى عمل زهیر به سوى مکه راه افتاد و قبل از رسیدن به مکه قبلاً دستور داد که عده اى از لشکریان به شهر بروند و غارت کنند و پیش از حرکت براى جنگ پیلان زیادى از نجاشى خواسته بود و آن‌ها را با خود به طرف مکه برد. لشکریان به مکه ریختند و اموال مردم را غارت کردند از آن جمله دویست شتر از عبدالمطلب نیز به غارت رفت و ابرهه هنوز به داخل مکه نرسیده بود چون به اطراف مکه رسید و از دور به خانه کعبه نظر افکند هیبت خانه خدا در دل او اثر کرد و از قصدى که داشت، مردد شد و برخى گویند: پشیمان گشت لذا می‌خواست که از آن خانه شفاعت کنند و او منصرف شود. دستور داد: رئیس مکه را نزد وى بیاورند. عبدالمطلب با آن ابهت و سنگینى و وقار نزد ابرهه آمد و قبلاً تعریف و توصیف زیادى از عبدالمطلب نزد ابرهه نموده بودند. ابرهه در این موقع بر تخت نشسته بود چون عبدالمطلب را دید براى این که او را با خود در تخت ننشاند از تخت به زیر آمد و با عبدالمطلب به پاى تخت نشست و خیلى به وى احترام کرد و اجلال نمود.

بعد از گفت و شنود، ابرهه به عبدالمطلب گفت: اگر درباره خانه کعبه شفاعت کنى، خواهم پذیرفت. عبدالمطلب با کمال خونسردى به ابرهه گفت: براى درخواست دویست شتر که از وى به غارت رفته و نیز سایر اموال غارت شده مردم مکه آمده است و هیچ گونه شفاعتى راجع به خانه خدا نخواهد کرد زیرا آن خانه خود داراى صاحبى است که از آن حفاظت خواهد کرد و چنین گفت: انا ربّ الابل و للبیت ربّ یحفظه، یعنى من صاحب شتران خود هستم و آن را می‌خواهم و خانه کعبه، خود داراى صاحب است که از آن نگهدارى می‌کند.

ابرهه از این سخنان سخت در خشم شد و با عصبانیت به لشکریان خود گفت: شتران او را پس بدهید و به طرف خانه کعبه روید تا ببینم چه کسى است که از آن نگهدارى می‌کند. عبدالمطلب بازگشت و به اهل مکه فرمود: تا هر مال و متاعى دارند به طرف کوه سرازیر شوند و مکه را تخلیه نمایند. ابرهه با لشکریان بسیار که تعداد آن را شصت هزار نوشته اند و نیز با فیل‌هاى زیادى که عدد آن را چهار هزار فیل گفته اند به سوى حرم کعبه رفت.

وقتى که نزدیک حرم رسیدند، فیل بزرگ که جلو همه در حرکت بود از حرکت بازماند و جنبش نکرد. فیلبانان هر چه بر سرش کوفتند میسر نشد این امر مایه شگفتى لشکریان شد همهمه در میان آنان پیچید در همین هنگام مرغان زیادى در هوا پدیدار شد و به قدرى تعداد آنها زیاد بود که آسمان سیاه شده بود. لشکریان به وحشت افتادند این مرغان به پرستو شبیه بودند و هر مرغى سه سنگ که از عدس بزرگتر و از نخود کوچکتر بوده، همراه داشت. یک در منقار و دو در چنگ وقتى این سنگ‌ها بر سر لشکریان باریدن گرفت. وحشت و ترس عجیبى در میان آن‌ها افتاد. همه فرارى شدند و زیر دست و پاى یکدیگر و نیز زیر پاهاى پیلان و سمّ ستوران به هلاکت افتادند و همچنین از اثر ضربات سنگ نابود گردیدند و ابرهه نیز کشته شد ولذا خداوند داستان آن را طى نزول این سوره شریفه براى رسول خویش به طور اختصار و ایجاز بیان فرمود.

تفسیر

نکات آیه

۱ - لشکرى فیل سوار پیش از عصر بعثت، گرفتار کیفر خداوند شده، به شدّت مجازات شدند. (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل)

۲ - سرکوب فیل داران از جانب خداوند، رخدادى شگفت و خاطره اى زنده در عصر بعثت (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل) استفهام در «ألم تر» - علاوه بر تعجبى بودن - اصل رؤیت را تحقق یافته قلمداد کرده است; کنایه از این که گرچه مخاطب، آن حادثه را ندیده است; ولى شهرت آن به حدى است که گویا او نیز دیده است.

۳ - وابستگى سرکوب اصحاب فیل به خداوند، امرى روشن و بى نیاز از تأمل و برهان (ألم تر)

۴ - برخورد شدید خداوند با فیل داران مهاجم، جلوه ربوبیت او و فراهم آورنده زمینه رشد براى آیین اسلام بود. (ربّک) اضافه «ربّ» به ضمیر در خطاب به رسول اکرم(ص)، بیانگر این است که نابودى اصحاب فیل، آن حضرت را در مسیر رسالت الهى اش، از تربیت و تدبیر الهى برخوردار کرده است.

۵ - هجوم ابرهه به مکه با سپاهیانى فیل سوار و سرکوب شدید آنان از جانب خداوند (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل) آیات این سوره، به داستان «ابرهه» نظر دارد که شهرت آن تا حد مبدأ تاریخ شدن، از تصریح به نام او، بى نیاز ساخته است.

۶ - استفاده از فیل در جنگ هاى عرب، کم سابقه و نشانه برخوردارى سپاه مهاجم، از تجهیزات پیشرفته جنگى بود. (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل) شهرت سپاه ابرهه با عنوان «اصحاب الفیل»، نشانگر تازگى داشتن این ابزار جنگى و هراس افکن بودن آن است.

۷ - داستان اصحاب فیل و کیفر دیدن آنان، حادثه اى عبرت آموز و شایسته تدبر (ألم تر کیف)

۸ - سرکوب کردن اصحاب فیل، نشانه قدرت خداوند (کیف فعل ربّک)

۹ - هشدار خداوند به مخالفان و حرمت شکنان کعبه و تهدید آنان به کیفرى نظیر نابودى اصحاب فیل (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل)

۱۰ - توجّه به ماجراى اصحاب فیل، دلگرم کننده و اطمینان بخش براى پیامبر(ص) و مؤمنان عصر بعثت (ألم تر کیف فعل ربّک بأصحب الفیل)

روایات و احادیث

۱۱ - عن أبى عبداللّه عن أبیه عن أبائه(ع) قال: لمّا ظهرت الحبشة بالیمن وَجَّهَ یکسوم ملک الحبشة بقائدین من قُوّاده یقال لأحدهما أبرهة و الآخر أرباط فى عشرة من الفِیَلَةِ کلّ فیل فى عشرة آلاف لِهَدْم بیت اللّه الحرام ... فقتل أبرهة أرباط و استولى على الجیش فلمّا قارب مکّة ... أقبلت الطیر الأبابیل فى منقار کلّ طائر حجر و فى رجلیه حجران فکان الطائر الواحد یقتل ثلاثة من أصحاب أبرهة ... و قد قصّ اللّه تبارک و تعالى نبأهم فقال سبحانه: ألم تر کیف فعل ربّک بأصحاب الفیل;[۲] امام صادق از پدرانش(ع) نقل کرده است: چون حبشیان بر یمن پیروز شدند، پادشاه حبشه به نام «یکسوم» دو نفر از فرماندهان خود به نام هاى «ابرهه» و «ارباط» را به همراه ده فیل - که همراه هر فیل ده هزار نیرو بود - براى منهدم کردن خانه خدا [به مکّه] فرستاد ... ابرهه، ارباط را به قتل رساند و خود مسلّط بر نیروها شد. پس چون به مکّه نزدیک شد ... آن پرندگان پى درپى آمدند و در منقار هر یک از آنها، یک سنگ و در پاهایشان دو سنگ بود. هر پرنده اى سه نفر از اصحاب ابرهه را مى کشت ... خداى تبارک و تعالى داستان آنان را نقل کرده، فرموده است: ألم تر کیف فعل ربّک بأصحاب الفیل».

موضوعات مرتبط

  • اسلام: زمینه تکامل اسلام ۴
  • اصحاب فیل: تدبر در قصه اصحاب فیل ۷; شدت کیفر اصحاب فیل ۱; شدت هلاکت اصحاب فیل ۵; شگفتى هلاکت اصحاب فیل ۲; عبرت از قصه اصحاب فیل ۷; قصه اصحاب فیل ۱، ۲، ۱۱; کیفر اصحاب فیل ۴، ۷، ۹; منشأ هلاکت اصحاب فیل ۳; هجوم اصحاب فیل ۵; هلاکت اصحاب فیل ۸، ۹، ۱۱
  • تذکر: تذکر هلاکت اصحاب فیل ۱۰
  • جنگ: استفاده از فیل در جنگ ۶; نشانه هاى قدرت جنگى ۶
  • خدا: افعال خدا ۳; تهدیدهاى خدا ۹; کیفرهاى خدا ۱، ۲، ۳، ۵، ۹; نشانه هاى ربوبیت خدا ۴; نشانه هاى قدرت خدا ۸; هشدارهاى خدا ۹
  • کعبه: هشدار به دشمنان کعبه ۹
  • کیفر: تهدید به کیفر ۹
  • محمد(ص): عوامل تقویت روحیه محمد(ص) ۱۰
  • مسلمانان: تقویت روحیه مسلمانان مقارن بعثت ۱۰
  • مکه: هجوم ابرهه به مکه ۵

منابع

  1. تفسیر على بن ابراهیم.
  2. کنزالفوائد کراجکى، ص ۸۱; بحارالأنوار، ج ۱۵، ص ۱۴۱، ح ۷۲.