التوبة ٢

فَسِيحُوا فِي‌ الْأَرْضِ‌ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ‌ غَيْرُ مُعْجِزِي‌ اللَّهِ‌ وَ أَنَ‌ اللَّهَ‌ مُخْزِي‌ الْکَافِرِينَ‌

ترجمه

مکارم شیرازیبهرامپورفولادوندالهی قمشه‌ایانصاریانآیتیخرمشاهیمجتبویخرمدلصادقی تهرانیمعزی

با این حال، چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین سیر کنید (و هر جا می‌خواهید بروید، و بیندیشید)! و بدانید شما نمی‌توانید خدا را ناتوان سازید، (و از قدرت او فرار کنید! و بدانید) خداوند خوارکننده کافران است!

پس چهار ماه [ديگر با امنيّت‌] در [اين سر] زمين بگرديد و بدانيد كه شما هيچ‌گاه نمى‌توانيد خدا را عاجز كنيد و خدا رسواگر كافران است

پس [اى مشركان،] چهار ماه [ديگر با امنيّت كامل‌] در زمين بگرديد و بدانيد كه شما نمى‌توانيد خدا را به ستوه آوريد، و اين خداست كه رسواكننده كافران است.

پس به شما مشرکان تا چهار ماه دیگر مهلت داده می‌شود که در زمین (مکه) گردش و آسایش کنید، و بدانید که شما بر قدرت خدا غالب نخواهید شد و همانا خدا کافران را خوار و ذلیل خواهد کرد.

بنابراین، چهار ماه حرام را [در کمال آزادی و امنیت] در زمین گردش کنید و بدانید که شما عاجز کننده خدا نیستید [تا بتوانید از دسترس قدرت او بیرون روید] و خدا خوار کننده کافران است.

پس چهار ماه به شما مهلت داده شد كه در اين سرزمين سير كنيد، و بدانيد كه از خدا نتوانيد گريخت، و اوست كه كافران را رسوا مى‌سازد.

[ای مشرکان تا] چهارماه [آزادانه‌] در این سرزمین بگردید و بدانید که از خداوند گزیر و گریزی ندارید و خداوند رسواگر کافران است‌

پس [اى مشركان‌] چهار ماه- از دهم ذو الحجه تا دهم ربيع الثانى سال نهم هجرت- در زمين [آزادانه و ايمن از تعرض‌] بگرديد و بدانيد كه شما ناتوان‌كننده خدا نيستيد- از عذاب خدا نتوانيد گريخت- و خدا خواركننده كافران است.

پس (ای مؤمنان! به کافران بگوئید:) آزادانه چهار ماه در زمین بگردید (و از آغاز عید قربان سال نهم هجری، یعنی روز دهم ذی‌الحجّه‌ی همان سال، تا روز دهم ماه ربیع‌الآخر سال بعدی، یعنی سال دهم هجری، به هر کجا که می‌خواهید بروید و بگردید) و بدانید که شما (در همه حال و همه آن، مغلوب قدرت خدائید و از دست او نجات پیدا نمی‌کنید و) هرگز نمی‌توانید خدا را درمانده کنید، و بیگمان خداوند کافران را خوار و رسوا می‌سازد.

پس (ای مشرکان!) چهار ماه (دیگر با امنیّت) در زمین (حرم) بگردید و بدانید که شما نمی‌توانید بی‌امان خدا را به ستوه آورید. و بی‌گمان خداست که رسوا کننده‌ی کافران است.

پس بگردید در زمین چهار ماه و بدانید که نیستید ناتوان کننده خدا و آنکه خدا است خوارکننده کافران‌

التوبة ١	آیه ٢	التوبة ٣
سوره : سوره التوبة نزول : ٨ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٦ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«سِیحُوا»: بگردید. از مصدر سیاحت، به معنی جریان آزاد آب است و در اینجا مراد سیر و سیاحت اختیاری است. «مُخْزِی»: خوارکننده. رسواکننده.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

إِلاَّ الَّذِينَ‌ عَاهَدْتُمْ‌ مِنَ‌... (۰) فَإِذَا انْسَلَخَ‌ الْأَشْهُرُ... (۱)

تفسیر

المیزاننمونهتفسیر نوراثنی عشریروان جاویداطیب البیانبرگزیده تفسیر نمونهتسنیم

---

• آيات ۱۶ - ۱، سوره توبه
• اشاره به اختلاف در اينكه سوره توبه سوره اى مستقليا ملحق به سوره انفال مى باشد
• اعلائم برائت در: (( برائة من الله و رسوله ... )) صرف تشريع نيست بلكه انشاء حكم و قضاء بر برائت است
• عهد شكنى مشركين ، مجوز مقابله به مثل به آنان بوده است
• اقوام مفسرين درباره مراد از چهار ماه در آيه : (( فسيحوا فى الارض اربعة اشهر ))
• مراد از (( يوم الحج الاكبر )) در آيه : (( و اذان من الله و رسوله ... )) و اقوال مختلف در اين مورد
• عهد و پيمانى كه با مشركينى كه به پيمان خود وفادار بوده اند منعقد شده تا پايان مدت محترم است
• امر به از ميان برداشتن مشركين پيمان شكن و منقرض ساختن آنان بعد از انقضاء مهلت چهار ماهه، مگر آنكه توبه كنند...
• چنانچه مشركين توبه كردند آنان را رها كنيد
• امر به امان دادن به مشركى كه امان مى طلبد تا به بحث و بررسى درباره دين حق بپردازد
• هشت مطلب كه از بيانات گذشته معلوم مى گردد
• حكم وجوب امان دادن براى استماع كلام خدا، قابل نسخ نيست
• پذيرش دين حق بايد با اختيار باشد و در اصول اعتقادى بايد علم يقينىحاصل شود
• مشركين به هيچ ميثاق طبيعى يا قراردادى در برابر مؤ منين وفادار نيستند هر چند چربزبانى كنند.
• برادر خوانده شدن مؤ منين در قران كريم به نحو مجاز و استعاره نيست بلكه آثارى بر آنمترتب است
• تحريك و تشويق مسلمين به قتال و كارزار با بيان اينكه جهاد صحنه آزمون است و...
• حديث مزبور از مصادر اهل سنت
• اعلام برائت چند حكم ديگر را نيز اعلام نمود
• علاوه بر اين وظيفه اعلان برائت ، على (ع ) در آن سال اميرالحاج نيز بوده است
• پيامبر اسلام (ص ) امير المؤ منين (ع ) را با چهار پيغام براى مشركين روانه مكه مى كند
• سخن مغرضانه ابن كثير كه گفته است مخصوص به حكم برائت است و احكام ديگر راابوبكر و ابوهريره رساندند و...
• نقد و رد آن گفته ها
• خود عبارت (لا يودى عنك الا انت او رجل منك ) اشتراك در رسالت را مى رساند
• سخن صاحب المنار در مورد ابلاغ آيات برائت و بدگوئى او از شيعه و كوششى كه براىاثبات افضل بودن ابوبكر به عمل آورده است
• اشكالات وارده بر گفته هاى صاحب المنار
• موضوع امارت حاج با مساءله وحى آسمانى كه احدى حتى رسول خدا (ص ) هم حق مداخله و دخل و تصرف در آن را نداشته است فرق دارد
• اضطراب و اختلاف روايات راجع به اعلان آيات برائت
• خدشه اى كه صاحب المنار خواسته است بر يكى بودن نفس پيامبر (ص ) و على (ع ) كه ازجمله وحى استفاده مى شود وارد كند و جواب او
• اشكال سوم بر سخن صاحب المنار
• اشكال چهارم بر سخن صاحب تفسير المنار
• رواياتى درباره اينكه اعلام كننده آيات برائت على (ع ) بوده است
• در روايات شيعه روز حج اكبر، روز عيد قربان دانسته شده است
• روايتى درباره چهار ماه مهلت دادن به مشركين در ذيل آيات گذشته
• چند روايت در ذيل آيه (( فقاتلوا ائمة الكفر... ))
• چند روايت در ذيل آيه شريفه : (( الا تقاتلون قوما نكثوا ايمانهم ... ))
• بررسى و ريشه يابى انعقاد عقود و معاهدات (به معناى اعم ) بين اشخاص
• نياز اجتماعات به پيمانها و معاهدات
• اعتبار معاهدات در اسلام و لزوم احترام به آنها
• نقض ابتدائى عهد جايز نيست ولى مقابله به مثل تجويز شده است
• مقايسه بين اسلام و جوامع متمدن غير دينى از لحاظ احترام به پيمانها و تعهدات
• در ذيل جمله : (( قاتلوهم يعذبهم الله بايديكم ))
• انتساب افعال به اسباب طولى در قرآن كريم
• استدلال اشاعره به آيه : (( قاتلوهم يعذبهم الله بايديكم ... )) براى اثبات جبر و اينكهافعال انسان و آثار آن فقط مستند به خدا است
• جواب به اشاعره و بيان اشكال عمده مذهب آنان كه اصل عليت مى باشد
• سخن جبرى مذهبان از ماديون و پاسخ بدان
• جواب معتزله به اشاعره و اختيارشان قول به تفويض و استقلال انسان در اعمالش را
• رد مذهب تفويض و بيان اينكه عناوين گناه منسب به داوند نيست

---

• آيه و ترجمه
• تفسير :
• نكته ها :
• ۱ - آيا الغاى يكجانبه پيمان صحيح است ؟
• ۲ - اين چهار ماه از كى شروع شد؟

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ «2»

پس (اى مشركان!) در زمين به مدّت چهار ماه مهلت داريد كه (آزادانه) بگرديد و بدانيد كه شما نمى‌توانيد خدا را مغلوب كنيد (و از عذاب خدا بگريزيد.) و (بدانيد) كه خداوند، خوار كننده‌ى كافران است.

نکته ها

اعلام برائت، روز دهم ذيحجّه (عيد قربان) بود. بنابراين پايانِ مهلت چهار ماهه، دهم ربيع الثانى خواهد شد. «3»

طبق روايات، «4» مهلت چهار ماه براى كسانى بود كه قبلًا پيمانى نداشتند، امّا مهلتِ صاحبان پيمان، تا پايان مدّت قراردادشان بود، چه كمتر از چهارماه باشد و چه بيشتر از آن.

پیام ها

1- بعد از ابطال قراردادها وپيمان‌ها، به دشمن فرصت دهيد تا فكر كند.

---

«1». تفسير اطيب‌البيان.

«2». كهف، 26.

«3». كافى، ج 4، ص 290.

«4». تفسير نورالثقلين.

جلد 3 - صفحه 376

فَسِيحُوا ... أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ (به نقل تاريخ، بسيارى از مشركان در اين چهار ماه به اسلام گرويدند.) 2- در زمان اقتدار، بدون اعلام قبلى حمله نكنيد. فَسِيحُوا ... أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ

3- آنان كه نمى‌خواهند اسلام را بپذيرند، بدانند كه هرجا بروند، نمى‌توانند از حكومت خداوند فرار كنند. «غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ»

4- جنگ با اسلام، جنگ با خداست. «غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ»

5- سنّت خدا اين است كه اگر فرصت بازگشت را از دست بدهيد، بدبخت شويد. «مُخْزِي الْكافِرِينَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ «2»

فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ: پس سير كنيد در زمين به ايمنى چهار ماه، و تصرف كنيد در حوائج خود مأمون از سيف و محروس مال و نفوس تا اين مدت.

در منهج‌ «3»- فرمايد: در تعيين اين مدت اقوالى است: 1- از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه ابتداى آن روز عيد قربان تا دهم ربيع الاخر. 2- نزد ابن عباس و زهرى از شوال تا آخر محرم، زيرا آيه در شوال نازل شد. 3- ثعلبى گفته: معاهدانى كه مدتشان كمتر از چهار بود چهار ماه مهلت دادند تا تفكر كنند، و آنها كه بيشتر بود همان چهار ماه اقتصار نمودند، و كسانى كه باقى بر عهد بودند تا انقضاى مدت ايشان امان دادند 4- نحر از بيستم ذيقعده تا دهم ربيع الاول، زيرا حج در آن سال آن وقت بود، و در سال دوم در ذيحجه، و در آن‌

---

«1» مجمع ج 3 ص 2 و 3.

«2» مجمع ج 3 ص 3.

«3» منهج ج 4 ص 228.

ج5، ص 12

حجة الوداع بود و سبب نسى‌ء جاهليت بود.

چون اين مدت منقضى و تسليم نشدند، منقطع گردد عصمت از اموال و نفوس. وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ‌: و بدانيد اى ناقضين كه نيستيد شما عاجز كنندگان خداى تعالى در دفع عذاب الهى از خود، هر چند مهلت دهد شما را، زيرا شما از تحت سلطنت و ملك سبحانى خارج نخواهيد شد. وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ‌: و بدرستى كه خداى متعال خوار و رسواكننده كافران است در دنيا به كشتن، و در عقبى به سوختن.

تنبيه- شيخ طبرسى (قدس سره) فرمايد: «1» اجماع امّت است بر آنكه چون سوره برائه نازل شد، حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چهل آيه ابتداى آن را به ابو بكر مرحمت، و او را امير حاج ساخت تا در موسم قرائت كند. بعد از رفتن ابو بكر، جبرئيل نازل شد كه اى پيغمبر، حق تعالى تو را سلام مى‌رساند و مى‌فرمايد: بايد اداى اين تبليغ ننمايد مگر تو يا كسى كه از تو باشد.

حضرت رسالت، امير المؤمنين عليه السّلام را طلبيد و او را بر ناقه غضباء سوار، از عقب ابو بكر فرستاد و امر فرمود آيات را از او گرفته خود قرائت نمايد، و ابو بكر را مخيّر سازد در رفتن و برگشتن پس حضرت امير المؤمنين عليه السّلام به ابو بكر رسيده آيات را از او گرفت و خود آن بزرگوار به تنهائى وارد مكه شد، ميان آن جماعت كثير از مشركين و غيره نزد جمره عقبه ايستاد فرمود:

أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ‌ اى گروه مردمان من رسول خدا به سوى شما.

گفتند: به چه چيز حضرت، آيات را تلاوت نمود «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ...».

جابر انصارى نقل نمايد «2» كه وقتى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حضرت امير عليه السّلام را با آيات مأمور نمود، من نيز متابعت آن حضرت كردم.

چون به موضع عرج رسيديم صبح طالع، و ابو بكر را ديديم در تهيه نماز صبح است. ناقه حضرت صدائى نمود، ابو بكر بشنيد، و گفت: همانا كه پيغمبر

---

«1» مجمع البيان ج 3 ص 3.

«2» منهج ج 4 ص 229.

ج5، ص 13

صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را رأيى ديگر عارض شده، از حضرت سؤال نمود:

يا على، براى چه كار آمده‌اى؟ فرمود: پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مرا امر فرموده تا آيات را از تو بگيرم و تمام را من بر مشركان بخوانم و نقض عهد ايشان نمايم. ابو بكر گفت: مرا چه فرموده؟ حضرت فرمود: مخيّرى در آمدن يا برگشتن.

ابو بكر مراجعت، خدمت حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و گفت:

يا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: امرتنى بامر طالت الاعناق لاجله الىّ فلمّا ان صرت ببعض الطّريق عزلتنى قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ما فعلت و لكنّ اللّه فعل قال انزل فىّ شى‌ء؟ قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم لا و لكن نزل جبرئيل و قال انّ اللّه يقول لا يؤدّيها عنك الّا انت او رجل منك.

يعنى: اى رسول خدا، مرا امر فرمودى به امرى كه به سبب آن گردنها بر من دراز شد، چون قسمتى از راه رفتم مرا عزل نمودى. حضرت فرمود: من نكردم، خدا كرد. ابو بكر گفت: در حق من چيزى نازل شد؟ حضرت فرمود: نه، و لكن جبرئيل نازل و گفت: حق تعالى فرمايد نبايد كسى اداى رسالت آيات را نمايد مگر تو يا مردى كه از تو باشد، لذا على عليه السّلام را فرستادم كه از من است و من از او.

پس امير المؤمنين عليه السّلام روز نحر به موضعى ايستاده و خطبه فرمود و مردم را خبر داد از نقض عهد ايشان و آيات را بر آنها تلاوت نمود.

در مجمع‌ «1»- مروى است كه حضرت، نزد جمره عقبه ايستاد و فرمود:

اى گروه مردمان، من رسول پيغمبر خدا باشم به سوى شما به اينكه نبايد داخل كعبه شود هيچ كافرى، و نبايد حج نمايد هيچ مشركى، و نبايد طواف خانه شود به حالت عريانى، و هر كه را عهدى با رسول خدا باشد پس بر عهد خود هست تا چهار ماه، و هركه را عهدى نبوده مدت او، بقيه اشهر حرم است و سوره (برائه) بر ايشان تلاوت نمود.

برهان- بر شخص عاقل بصير منصف مخفى نيست كه اين قضيه يكى از

---

«1» مجمع البيان ج 3 ص 4.

ج5، ص 14

مطاعن را در باره ابو بكر مبرهن سازد، زيرا حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم امور مهمه را به عظماء صحابه تفويض مى‌نمود، و هيچ امرى را به ابو بكر واگذار نكرد الّا خواندن آيات سوره برائه را بر اهل مكه. چون روانه شد، جبرئيل نازل، كه تبليغ آيات نبايد احدى نمايد مگر تو يا كسى كه از تو باشد؛ لذا حضرت امير المؤمنين عليه السّلام را مأمور، و آيات را از ابو بكر گرفت.

و محقق است كه پيغمبر امرى را بدون وحى نمى‌نمود به مصداق‌ «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‌ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى‌» «1» پس در تفويض امر ابتدا به ابو بكر و بعد معزول نمودن، هيچ حكمى ظاهر نيست به غير آنكه معلوم شود: ابو بكر، اهليت امارت و خلافت ندارد، و كسى كه حكم عزل او نسبت به امارت جمله‌اى از آيات قرآنى از مصدر الهى صادر گردد، چگونه قابليت و شايسته امارت كليه الهى را داشته باشد؟! و در كتب عامه نيز اين قسمت مذكور است، چنانچه در ينابيع الموده‌ «2»- ترمذى از انس بن مالك روايت نموده بعث النّبىّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بالبراءة مع ابى بكر الصدّيق ثمّ دعاه فقال لا ينبغى لاحد ان يبلّغ هذا الّا رجل من اهلى فدعا عليّا فاعطاه ايّاها. قال المصنّف هذا حديث حسن غريب. فرستاد حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم «برائه» را با ابى بكر صديق. پس خواند او را، فرمود: سزاوار نيست اينكه تبليغ نمايد اين را مگر مردى از اهل بيت تو، پس حضرت خواند على عليه السّلام را، پس عطا فرمود او را.

مصنف كتاب، شيخ سليمان معروف به خواجه كلان گويد: اين حديث حسن و حديث غريبى است. از همه غريب‌تر آنكه نيابت پيشنمازى را كه ثابت نيست به فرمايش رسول باشد بلكه خلافش معلوم است و به اعتقاد آنها هر فاجرى مى‌تواند امامت كند، دليل بر خلافت ابو بكر مى‌دانند و عزل او و دادن آيات را به امير المؤمنين عليه السّلام به امر خدا، منشأ فضيلت آن حضرت نمى‌دانند!

---

«1» سوره نجم آيه 3 و 4.

«2» ينابيع المودة ص 88 باب 18.

ج5، ص 15

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ «1» فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكافِرِينَ «2»

ترجمه‌

بيزارى است از خدا و پيغمبرش بسوى آنانكه پيمان بستيد با آنها از مشركان‌

پس سير كنيد در زمين چهار ماه و بدانيد كه شما نيستيد عاجز كننده خدا و همانا خدا رسوا كننده كافران است.

تفسير

در مجمع از امير المؤمنين (ع) نقل نموده كه نازل نشد بسم اللّه الرّحمن الرّحيم در اول سوره برائة چون بسم اللّه براى امان و رحمت است و نازل شد برائة براى دفع امان و وضع شمشير و عياشى ره از امام صادق (ع) نقل نموده كه انفال و برائة يك سوره‌اند و بنابر اين نبودن بسم اللّه بر طبق قاعده است و مراد آنستكه اين القاء عهد و و رفع امان است از خدا و پيغمبرش بسوى كسانيكه معاهده نموديد شما مسلمانان با آنها از اهل شرك پس بآزادى گردش كنيد اى كفار در زمين چهار ماه و بدانيد كه نميتوانيد از دست مسلمانان جان در ببريد چون خدا با آنها است و كسى قادر نيست بر منع او از مرادش و اراده فرموده است كفار را در دنيا ذليل و خوار نمايد و در آخرت بعذاب ابدى گرفتار فرمايد پس بهتر آنستكه سبقت كنيد بقبول اسلام تا در دنيا و آخرت مأمون و محفوظ و شريف باشيد و گفته‌اند نقض عهد ابتدا از طرف كفار شده بود لذا خداوند بمسلمانان امر فرمود كه آنها هم القاء عهد و رفع امان نمايند به تبع خدا و پيغمبر كه تبرّى فرمودند و در مجمع اين معنى را نسبت بروايت داده است و آيات آتيه هم شاهد مدعى است و عياشى ره از امام صادق (ع) نقل نموده كه فتح مكه در سال هشتم هجرت بود و برائت در سال نهم و حجّة الوداع سال دهم و از آنحضرت روايت شده است كه پيغمبر (ص) بعث فرمود أبو بكر را با برائة بموسم حج تا قرائت نمايد آنرا بر مردم پس جبرئيل نازل شد و عرض كرد نبايد ابلاغ نمايد از طرف تو كسى جز على (ع) پس خواند پيغمبر (ص) على را و امر فرمود كه شتر غضباء آنحضرت را سوار شود و ملحق بابو بكر گردد و برائت را از او

---

جلد 2 صفحه 555

بگيرد و بخواند بر مردم در مكه و آنحضرت اطاعت نمود و أبو بكر پرسيد آيا پيغمبر غضب كرد امير المؤمنين (ع) فرمود خير ولى وحى شد باو كه بايد ابلاغ ننمايد مگر مردى از تو و چون امير المومنين (ع) وارد مكه شد در روز عيد قربان قيام نمود و آنروز روز حج اكبر است پس فرمود من رسول رسول خدايم بسوى شما و قرائت فرمود برائة من اللّه و رسوله الى الّذين عاهدتم من المشركين فسيحوا فى الارض اربعة اشهر كه بيست روز از ذو الحجه و محرم و صفر و ربيع الاول و ده روز از ربيع الثانى است و نهى فرمود از برهنه طواف نمودن چه زن و چه مرد و طواف مشركين مگر كسانيكه معاهده داشتند با پيغمبر (ص) در اين چهار ماه و در روايت ديگر از آنحضرت اشاره بتعارف طواف برهنه شده و آنكه طريقه عرب آن بود كه اگر با لباس شخصى طواف ميكردند بايد آنرا صدقه بدهند لذا عاريه يا اجاره مينمودند و اگر ممكن نميشد و لباس متعدد هم نداشتند برهنه طواف ميكردند و سيره مرضيّه حضرت ختمى مرتبت پيش از نزول سوره برائة آن بود كه جنگ نمى- فرمود مگر با كسانيكه بجنگ او آمده باشند و در اين باب مأمور بامر الهى بود كه فرموده فان اعتزلوكم فلم يقاتلوكم و القوا اليكم السّلم فما جعل اللّه لكم عليهم سبيلا و آن حضرت بمفاد اين آيه كه ترك تعرّض بر غير متعرّض است عمل مى‌فرمود تا سوره برائة نازل شد و مأمور گرديد بقتل مشركين اعمّ از متعرّض و غير متعرض مگر كسانيكه با آنها معاهده نموده بود در روز فتح مكه كه تا چهار ماه بعد از عيد قربان بآنها مهلت داده شد و قصّه حركت حضرت امير (ع) بامر پيغمبر (ص) از مدينه قريب بتفصيل سابق نقل شده و ملاقات با أبو بكر در منزل روحاء تعيين شده و مراجعت او بمدينه نزد پيغمبر و سؤال و جواب با آنحضرت بتقريب روايت سابقه ذكر گرديده است و در مجمع نقل نموده اجماع مفسّرين و روات را بر آنكه چون سوره برائة نازل شد پيغمبر (ص) آنرا بابو بكر داد پس از آن از او گرفت و بامير المومنين (ع) داد و نقل نموده اختلاف ايشانرا در آنكه أبو بكر هم با حضرت بوده يا مراجعت نموده و فرموده اصحاب ما روايت نموده‌اند كه امارت موسم را هم پيغمبر (ص) بآنحضرت واگذار فرمود و أبو بكر مراجعت كرد و از انس بن- مالك نقل نموده كه على (ع) از طرف پيغمبر (ص) مبعوث شد ببردن برائة و أبو بكر از ذو الحليفه مراجعت نمود و حضرت فرمود نبايد ببرد آنرا مگر مردى از اهل بيت من و از بعضى روايات اين باب كه زياد است استفاده مى‌شود كه ابلاغ حكم از طرف خدا و

---

جلد 2 صفحه 556

پيغمبر مخصوص بامام است و گرفتن سوره از أبو بكر به اين سبب بوده است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

فَسِيحُوا فِي‌ الأَرض‌ِ أَربَعَةَ أَشهُرٍ وَ اعلَمُوا أَنَّكُم‌ غَيرُ مُعجِزِي‌ اللّه‌ِ وَ أَن‌َّ اللّه‌َ مُخزِي‌ الكافِرِين‌َ «2»

‌پس‌ سياحت‌ كنيد و گردش‌ نمائيد ‌در‌ نقاط زمين‌ ‌هر‌ كجا ‌که‌ بخواهيد چهار ماه‌ ‌از‌ يازدهم‌ ذي‌ الحجة ‌تا‌ دهم‌ ربيع‌ الثاني‌ چهار ماه‌ تمام‌ و بدانيد ‌که‌ ‌شما‌ محققا نميتوانيد خداوند عالم‌ ‌را‌ عاجز كنيد و قدرت‌ ‌او‌ ‌را‌ بگيريد و محققا خداوند بقدرت‌ كامله‌ ‌خود‌ تمام‌ كفار ‌را‌ سركوبي‌ خواهد فرمود.

فَسِيحُوا فِي‌ الأَرض‌ِ خطاب‌ بكفار ‌است‌ چه‌ آنهايي‌ ‌که‌ مورد معاهده‌ بودند و چه‌ ساير طبقات‌ كفار ‌يعني‌ آزاد هستيد و مسلمين‌ ‌را‌ نميرسد ‌که‌ متعرض‌ ‌شما‌ باشند چه‌ ‌در‌ مكه‌ و چه‌ ‌در‌ مدينه‌ و چه‌ ‌در‌ ساير بلاد أَربَعَةَ أَشهُرٍ ‌در‌ اخبار بسيار دارد ‌که‌ ‌اينکه‌ اظهار برائت‌ يوم النحر بوده‌ ‌که‌ روز عيد قربان‌ ‌باشد‌ ‌که‌ تعبير بيوم‌

جلد 8 - صفحه 173

الحج‌ الاكبر ميفرمايد و چهار ماه‌ تمام‌ دهم‌ ربيع‌ الاخر ميشود، و شرح‌ ‌اينکه‌ قضيه‌ چنانچه‌ ‌از‌ اخبار منسوبه‌ بحضرت‌ صادق‌ و حضرت‌ كاظم‌ و حضرت‌ رضا و ساير ائمه‌ هدي‌ صلوات‌ اللّه‌ ‌عليهم‌ ‌است‌ اينست‌ ‌که‌ ‌در‌ دوره‌ جاهليت‌ عقيده‌ مشركين‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌اگر‌ كسي‌ ‌با‌ لباس‌ ‌خود‌ طواف‌ كند ديگر نميتواند ‌آن‌ لباس‌ ‌را‌ بپوشد و بايد تصدق‌ دهد لذا ‌اگر‌ ممكن‌ ‌بود‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ يك‌ لباس‌ عاريه‌ كنند ‌ يا ‌ كرايه‌ كنند و ‌اگر‌ ممكن‌ نبود عريانا طواف‌ ميكردند، و پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ موقعي‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ سوره‌ نازل‌ ‌شده‌ ابا بكر ‌را‌ فرستاد ‌که‌ ‌اينکه‌ آيات‌ اول‌ ‌اينکه‌ سوره‌ ‌را‌ ببرد ‌بر‌ اهل‌ مكه‌ قرائت‌ كند و شايد نظر ‌آن‌ حضرت‌ بانتخاب‌ ابي‌ بكر ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ مشركين‌ نظر سويي‌ ‌با‌ ابي‌ بكر نداشتند و ‌از‌ خطر ‌آنها‌ محفوظ ‌بود‌ زيرا كسي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ‌را‌ نكشته‌ ‌بود‌ و ‌در‌ جنگها كناره‌گيري‌ ميكرد و ‌با‌ ‌آنها‌ سابقه‌ داشت‌ مدتهاي‌ مديدي‌ جبرئيل‌ ‌عليه‌ السّلام‌ نازل‌ شد و عرض‌ كرد خداوند ميفرمايد ‌اينکه‌ آيات‌ ‌را‌ بايد ‌ يا ‌ ‌خود‌ ‌ يا ‌ يك‌ نفر ‌از‌ اهل‌ بيت‌ تو بروند تلاوت‌ كنند حضرت‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ حضرت‌ امير ‌عليه‌ السّلام‌ ‌را‌ روانه‌ كرد و ‌در‌ وسط راه‌ ‌از‌ ابي‌ بكر گرفت‌ و ‌او‌ برگشت‌، و ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ اخبار دارد ‌که‌ ‌اينکه‌ امهال‌ مدت‌ ‌براي‌ كسانيست‌ ‌که‌ طرف‌ معاهده‌ نبودند و اما ‌آنها‌ ‌که‌ طرف‌ معاهده‌ بودند امهال‌ ‌آنها‌ مدت‌ انقضاء مجاهده‌ بوده‌ و ‌پس‌ ‌از‌ انقضاء مدت‌ ديگر مشركين‌ حق‌ ندارند عريانا طواف‌ كنند ‌ يا ‌ ‌با‌ مؤمنين‌ ‌در‌ مطاف‌ شركت‌ كنند بلكه‌ حق‌ دخول‌ ‌در‌ مسجد الحرام‌ ‌را‌ ندارند چنانچه‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ميفرمايد إِنَّمَا المُشرِكُون‌َ نَجَس‌ٌ فَلا يَقرَبُوا المَسجِدَ الحَرام‌َ بَعدَ عامِهِم‌ هذا الاية ‌در‌ همين‌ سوره‌ ‌آيه‌ 28، و ديگر ‌در‌ امان‌ نيستند ‌هر‌ كجا بدست‌ آمدند ‌آنها‌ ‌را‌ بايد كشت‌ چنانچه‌ ميفرمايد وَ قاتِلُوا المُشرِكِين‌َ كَافَّةً كَما يُقاتِلُونَكُم‌ كَافَّةً همين‌ سوره‌ ‌آيه‌ 36، و ‌در‌ ‌آيه‌ 5 ميفرمايد فَاقتُلُوا المُشرِكِين‌َ حَيث‌ُ وَجَدتُمُوهُم‌.

وَ اعلَمُوا أَنَّكُم‌ غَيرُ مُعجِزِي‌ اللّه‌ِ زيرا خداوند ‌بر‌ تمام‌ بندگان‌ قاهر و غالب‌

جلد 8 - صفحه 174

و قادر ‌است‌ وَ هُوَ القاهِرُ فَوق‌َ عِبادِه‌ِ انعام‌ ‌آيه‌ 18 و ‌آيه‌ 61.

وَ أَن‌َّ اللّه‌َ مُخزِي‌ الكافِرِين‌َ خزي‌ بمعني‌ رسوايي‌ و اهانت‌ و ذلت‌ و خفت‌ و بي‌اعتنايي‌ ‌است‌ ‌که‌ عقوبت‌ دنيوي‌ كفار ‌است‌ ‌از‌ قتل‌ و هلاكت‌ و نزول‌ بليات‌ و امثال‌ ‌آنها‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ آيات‌ ‌از‌ ‌براي‌ كفار و مشركين‌ و منافقين‌ و يهود بيان‌ فرموده‌ و ‌در‌ آخرت‌ عذاب‌ اليم‌ معين‌ ‌شده‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 2)- سپس برای آنها یک مهلت چهار ماهه قائل می‌شود، که در این مدت بیاندیشند، و وضع خود را روشن سازند، و پس از انقضای چهار ماه یا باید دست از آیین بت پرستی بکشند و یا آماده پیکار گردند، می‌گوید: «چهار ماه در زمین آزادانه به هر کجا می‌خواهید بروید» (فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ).

ولی بعد از چهار ماه وضع دگرگون خواهد شد «اما بدانید که شما نمی‌توانید خداوند را ناتوان سازید، و از قلمرو قدرت او بیرون روید» (وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ).

و نیز بدانید که: «خداوند کافران مشرک و بت پرست را سر انجام خوار و رسوا خواهد ساخت» (وَ أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ).

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - اعطاى چهار ماه مهلت به مشرکان پیمان شکنِ صدر اسلام، در پى ابطال پیمان عدم تعرض مسلمانان با آنان (براءة من اللّه و رسوله ... فسیحوا فى الارض أربعة أشهر)

۲ - لزوم دادن فرصت مناسب به دشمنان پیمان شکن، براى توبه و بازگشت به دامن اسلام، پیش از جنگ با آنان (براءة من اللّه و رسوله ... فسیحوا فى الارض أربعة أشهر)

۳ - دستور خداوند مبنى بر منع تعرض مسلمانان به مشرکان پیمان شکنِ صدر اسلام، در مدت مهلت چهار ماهه (فسیحوا فى الارض أربعة أشهر) مهلت دادن به مشرکان و مجاز دانستن رفت و آمدشان در هر جاى زمین در حقیقت دستورى است به مسلمانان که نباید در مدت مقرر متعرض آنان شوند.

۴ - اعطاى آزادى رفت و آمد و سیر و سیاحت به مشرکان صدر اسلام، در ظرف مهلت چهار ماهه (فسیحوا فى الارض أربعة أشهر) «سَیْح» و «سیاحت» (مصدر سیحوا) به معناى سیر کردن است و امر در «سیحوا» به معناى اباحه و اعطاى آزادى سیر و سیاحت مى باشد.

۵ - اعطاى آزادى سیر و سیاحت به مشرکان پیمان شکن، در چهار ماه حرام از سال (ذیقعده، ذیحجه، محرم و رجب) (فسیحوا فى الارض أربعة أشهر) توصیف «أربعة أشهر» به «الاشهر الحرم» (در آیه ۵) مى تواند قرینه باشد بر این که: مراد از «أربعة أشهر» همان چهار ماه حرام معروف (ذیقعده، ذیحجه، محرم و رجب) است ; یعنى با الغاى اعتبار پیمان صلح و برداشته شدن امان از مشرکان، آنان تنها در ماههاى حرام، آزادى رفت و آمد و سیر و سیاحت خواهند داشت.

۶ - در ماههاى حرام، سلب امنیت از دشمن پیمان شکن، ممنوع است. (فسیحوا فى الارض أربعة أشهر) تفریع «فسیحوا فى الأرض» بر «براءة من اللّه و رسوله» با حرف «فاء»، مى تواند اشاره به این نکته باشد که: تعرض به دشمن در چهار ماه از سال، ممنوع است و خداوند بر اساس همین قانون، مشرکان را در این چهار ماه آزاد مى گذارد.

۷ - اعلام قدرتِ بى انتهاى خداوند به مشرکان صدر اسلام و تذکر به بیهوده بودن مقاومت در برابر او (و اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه) «عجز» مقابل «قدرت» و «اعجاز» (مصدر معجزین) به معناى ناتوان کردن و به زانو درآوردن است. هشدار به مشرکان نسبت به ناتوانیشان در به زانو درآوردن خدا، اعلام قدرت بى انتهاى خداوند و بى نتیجه بودن مقاومت در برابر اوست.

۸ - همه جهان تحت سیطره و حاکمیت خداوند است. (فسیحوا فى الأرض ... و اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه)

۹ - تهدید خداوند به مشرکان پیمان شکن صدر اسلام، به شکست خفت بار و خوارکننده در صورت تسلیم نشدن و پاى فشردن بر شرک و کفر (و اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه و أن اللّه مخزى الکفرین) «اخزاء» (مصدر مخزى) به معناى خوار و خفیف کردن است. به کارگیرى اسم فاعل به جاى فعل در جمله «و أن اللّه مخزى الکافرین» بیانگر سنّت قطعى خداوند درباره شکست کفر و کفرپیشگان بوده و تهدیدى براى مشرکان پیمان شکن مى باشد.

۱۰ - خداوند در پى اعطاى مهلت چهار ماهه به مشرکان، آنان را به رها کردن شرک و گرویدن به آیین توحید، سفارش کرد. (فسیحوا فى الأرض أربعة أشهر و اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه و أن اللّه مخزى الکفرین) اعلام حاکمیت گسترده خداوند به مشرکان پیمان شکن و عدم امکان مقاومت در برابر او و فرار از حاکمیت او (اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه) و نیز هشدار به فرجام شوم و ذلت بار مستکبران کفرپیشه (و أن الله مخزى الکافرین) در حقیقت توصیه و اندرزى است از جانب خداوند به اینکه از فرصت داده شده استفاده کنند و به دامن توحید و اسلام بازگردند و خود را گرفتار عاقبت شوم خوارى و ذلت شکست نسازند.

۱۱ - سنّت الهى حاکم بر جوامع بشرى، در جهت غلبه یافتن دین خدا و عزّت مؤمنان، و شکست کفر و خوارى کفرپیشگان است. (و أن اللّه مخزى الکفرین)

۱۲ - نوید خدا به مسلمانان صدر اسلام به امدادهاى غیبى و شکست ذلت بار شرک پیشگان پیمان شکن (و اعلموا ... أن اللّه مخزى الکفرین) تهدید مشرکان پیمان شکن صدر اسلام به شکست و خوارى در واقع نویدى بود به مسلمانان به اینکه در صورت شروع جنگ، خداوند آنان را با امدادهاى غیبى خود کمک فرموده و پیروز خواهد کرد.

۱۳ - جنگ با اسلام و مسلمین، جنگ با خداست. (و اعلموا أنکم غیر معجزى اللّه و أن اللّه مخزى الکفرین) قرار داده شدن مشرکان در برابر خدا - با اینکه آنان با اسلام و مسلمین مبارزه مى کردند - نشانگر این حقیقت است که: نبرد با اسلام و اسلامگرایان، جنگ با خداست.

روایات و احادیث

۱۴ - از امیرالمؤمنین (ع) درباره قول خداى عز و جل «فسیحوا فى الأرض أربعة أشهر» روایت شده است: «هى عشرون من ذى الحجة و المحرم و صفر و شهر ربیع الأول و عشر من ربیع الآخر ... ; آن چهار ماه، بیست روز از آخر ذیحجه و تمام محرم و صفر و ماه ربیع الاول و ده روز اول ربیع الآخر است ... ».

۱۵ - از امام باقر (ع) روایت شده است که فرمود: «خطب على (ع) الناس ... فقال: ... من کانت له مدة فهو إلى مدته و من لم یکن له مدة فمدته أربعة أشهر و کان خطب یوم النحر ... ; على (ع) [هنگام اعلام براءت] براى مردم سخنرانى کرد... و فرمود: ... هر کس براى او مدت تعیین شده تا همان مدت، و کسى که براى او مدت تعیین نشده تا چهار ماه مهلت دارد و این سخنرانى روز عید قربان بود ... ».

موضوعات مرتبط

• آفرینش: حاکم آفرینش ۸
• احکام:۶
• اسلام: اهمیّت اسلام ۱۳ ; تاریخ صدر اسلام ۱۵
• اعداد: عدد چهار ۱، ۳، ۴، ۱۰
• امام على(ع): اعلام تبرى امام على(ع) ۱۵
• ایمان: به توحید ۱۰
• تذکر: قدرت خدا ۷
• توبه: زمینه توبه ۲
• جنگ: احکام جنگ ۲ ; جنگ با اسلام ۱۳ ; جنگ با خدا ۱۳ ; جنگ با مسلمانان ۱۳ ; شرایط جنگ ۲
• خدا: اختصاصات خدا ۸ ; امدادهاى غیبى خدا ۱۲ ; اوامر خدا ۳ ; بشارتهاى خدا ۱۲ ; توصیه هاى خدا ۱۰ ; تهدیدهاى خدا ۹ ; حاکمیت خدا ۸ ; حاکمیت سنّتهاى خدا ۱۱
• دشمنان: امینت دشمنان ۶ ; دشمنان ناقض معاهده ۲، ۶ ; مهلت به دشمنان ۲
• دین: پیروزى دین ۱۱
• شرک: آثار شرک ۹ ; ترک شرک ۱۰
• کافران: ذلت کافران ۱۱ ; شکست کافران ۱۱
• کفر: آثار کفر ۹
• ماه ذیحجه:۵، ۱۴
• ماه ذیقعده:۵
• ماه ربیع الاخر:۱۴
• ماه ربیع الاول:۱۴
• ماه رجب:۵
• ماه صفر:۱۴
• ماه محرم:۵، ۱۴
• ماههاى حرام: احکام ماههاى حرام ۵، ۶ ; امنیت در ماههاى حرام ۶
• مؤمنان: عزّت مؤمنان ۱۱
• مسلمانان: امداد به مسلمانان ۱۲ ; بشارت به مسلمانان صدر اسلام ۱۲ ; مقامات مسلمانان ۱۳
• مشرکان: آزادى مشرکان ۵ ; آزادى مشرکان صدر اسلام ۴ ; استقامت مشرکان ۷ ; ذلت مشرکان صدر اسلام ۹، ۱۲ ; مشرکان در ماههاى حرام ۵ ; مشرکان ناقض معاهده ۱، ۳، ۵، ۹، ۱۲ ; ممنوعیت تعرض به مشرکان ۳ ; مهلت به مشرکان صدر اسلام ۱، ۳، ۴، ۱۰ ; هشدار به مشرکان ۷، ۹
• مشرکان مکّه: ماههاى مهلت به مشرکان مکّه ۱۴ ; مدت مهلت به مشرکان مکّه ۱۵
• معاهده: آثار معاهده عدم تعرض ۳، ۴ ; فسخ معاهده عدم تعرض ۱