النساء ١٢٩
ترجمه
| النساء ١٢٨ | آیه ١٢٩ | النساء ١٣٠ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«لَوْ حَرَصْتُمْ»: هر چند که رغبت و علاقه زیاد داشته باشید و آزمندانه بدان بپردازید. «فَتَذَرُوهَا»: او را رها سازید. از ماده (وذر) به معنی ترک کردن و بی‌اعتنائی کردن. از این ماده تنها فعل مضارع و امر استعمال دارد. «الْمُعَلَّقَة»: زنی را گویند که شوهر با او نمی‌سازد و میان او و دیگر زنان عدالت مراعات نمی‌دارد. لذا او پا در هوا بوده و به چیزی می‌ماند که میان آسمان و زمین آویزان است و نه اینجا قراری و نه آنجا مداری داشته باشد.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
نزول
محل نزول:
این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۱]
شأن نزول:[۲]
«شیخ طوسی» گوید: ابومليكه روايت كرده و گويد: كه اين آيه درباره عائشه نازل گرديده است.[۳]
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً «129»
و هرگز نمى‌توانيد (از نظر علاقه‌ى قلبى) ميان همسران به عدالت رفتار كنيد، هرچند كوشش فراوان كنيد. پس تمايل خود را يكسره متوجّه يك طرف نسازيد تا ديگرى را بلاتكليف رها كنيد. و اگر راه صلح و آشتى و تقوا پيش‌گيريد، به يقين خداوند همواره آمرزنده و مهربان است.
نکته ها
قانون آسمانى با فطرت تضاد ندارد. انسان به همسر جوان بيشتر از همسر سالخورده علاقه دارد. و لذا فرمان عدالت تنها نسبت به رفتار با آن دو است نه علاقه‌ى قلبى. حالا كه عدالت قلبى نمى‌شود عدالت در عمل بايستى باشد. «1» در اسلام، تكليف فوق توان نيست.
انسان قدرت بر تعديل محبّت را ندارد ولى حداقل عدالت در برخورد، را بايد داشته باشد.
در روايات آمده است: پيامبر صلى الله عليه و آله حتّى در ايام بيمارى در آستانه‌ى رحلت، بستر خود را به عدالت به اتاق‌هاى همسران خود منتقل مى‌كرد، و حضرت على عليه السلام در روزى كه متعلّق به همسرى بود، حتّى در خانه‌ى همسر ديگر وضو نمى‌گرفت. «2»
«1». تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 558؛ كافى، ج 5، ص 362.
«2». تفسير نمونه و تبيان.
جلد 2 - صفحه 178
پیام ها
1- بلاتكليف گذاشتن زن، حرام است. «فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ»
2- با صلح و تقوا، هم ضعف‌هاى گذشته بخشوده مى‌شود، هم غفلت‌هاى ناآگاهانه‌ى امروز. «وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً (129)
چون ذكر نشوز و صلح بين زوجين را فرمود، در عقب آن فوق استطاعت را كه مكلف نيستند بيان مى‌فرمايد:
وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ: و هرگز نتوانيد اى كسانى كه زياده
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 597
بر يك زن داريد، اينكه عدل ورزيد و راستى و سويّت نگاهداريد ميان زنان.
براى آنكه عدل حقيقى آنست كه البته ميل واقع نشود، و ميلان طبع و قلب نسبت به زوجات، مساوى باشد و به هيچ وجه ميل طبيعت به يكى بيشتر نباشد نسبت به ديگرى، و اين متعذر است. وَ لَوْ حَرَصْتُمْ: و اگرچه حريص باشيد بر ارتكاب عدل و آنچه غايت جد و جهد شماست، در آن مرعى داريد كه در تحت مملوك و مقدور شما خارج خواهد بود، و لهذا حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با آنكه در قسم ميان ازواج ملاحظه عدل مى‌فرمود، مى‌گفت: اللّهمّ هذا قسمتى فيما املك فلا تأخذنى فيما تملك و لا املك. «1» يعنى: بار خدايا اين قسمت من است در آنچه مالك آنم از صحبت و نفقه، پس مؤاخذه مكن مرا، و يا ملامت مفرما در آنچه تو مالك آنى و من مالك آن نيستم، يعنى در دوستى بعضى و ميل طبع نسبت به يكى دون ديگرى.
فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ: پس ميل مكنيد تمام ميل، به ترك مستطلع وجود بر مرغوب عنها، يعنى ميل قلب را با ميل فعل يك جا جمع مكنيد، چه «ما لا يدرك كله لا يترك كله» اگر ميل غير اختيارى با ترك فعل اختيارى جمع نمائيد. فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ: پس بگذاريد آن زن مرغوب عنها را مانند زنى كه معلق است ميان آن كه بيوه باشد يا شوهردار، يعنى نه او را شوهردار توان گفت به جهت عدم رعايت حقوق زوجيت، و نه اطلاق مطلقه بر او مى‌توان كرد به جهت وجود علاقه زوجيت بينهما. پس بين بين باشد. و در حديث آمده كه:
من كان له مرئتان يميل مع احدهما جاء يوم القيمة و احد شقّيه مايل. «2» يعنى: هر كه را دو زن باشد و او را ميلى به يكى دون ديگر باشد، در اداى حقوق واجبه مى‌آيد روز قيامت، و حال آن كه نيمه تن او مايل به سمت پشت است.
وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا: و اگر به صلاح آريد آنچه تباه ساخته‌ايد از حقوق زنان
«1» تفسير صافى، جلد اوّل، صفحه 508 (به نقل از مجمع البيان)
«2» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 125.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 598
در زمان گذشته و بيانديشيد و بپرهيزيد از مثل اين عملها در زمان آينده، فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً: پس بدرستى كه خداى متعال، هست آمرزنده گناهان ماضى را، مهربان است بر توفيق طاعت در مستقبل.
تبصره: در كنز آورده: اين آيه دلالت مى‌كند بر وجوب قسمت و تسويه ميان ايشان در قسمت بر سبيل اجمال و سنت شريفه مفصل. و موضع آنست به اين وجه كه صاحب نكاح دايم، اگر صاحب زوجه واحده است، پس آن زن را يك شب مى‌رسد از چهار شب، و سه شب ديگر از زوج است، به هر جا كه خواهد برود بيتوته كند. و اگر دو زن دارد، مر ايشان را دو شب است از چهار شب، و دو شب ديگر تعلق به زوج دارد. و اگر سه زن دارد، پس او را يكشب است و سه شب ديگر از زنان او. و اگر چهار زن دارد، هيچ شب براى او فاضل نخواهد بود.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً (129)
ترجمه
و هرگز نتوانيد كه عدالت كنيد ميان زنان اگر چه بسى طالب باشيد پس ميل نكنيد بتمام ميل پس واگذاريد او را سر گردان و اگر اصلاح كنيد و بپرهيزيد پس همانا خدا باشد آمرزنده مهربان..
تفسير
در اوائل سوره بيان شد كه بر طبق روايات كافى و عياشى و قمى از حضرت صادق (ع) مراد از عدالت در اين آيه تسويه در محبت و مودت قلبيه است و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه مراد تسويه در تمام امور از جميع جهات است و نيز در آنكتاب از پيغمبر (ص) روايت نموده كه بين زنان خود تقسيم ميفرمود و مى‌فرمود خدايا اين قسمت من است در آنچه مالكم پس ملامت مفرما مرا در آنچه مالكى و من مالك نيستم و نيز در آنكتاب از حضرت صادق (ع) روايت نموده است كه پيغمبر (ص) تقسيم ميفرمود ما بين زنان خود در حال مرض پس بستر آنحضرت را بنوبه منتقل مينمودند به منزل هر يك از زنان آنحضرت و روايت شده است كه امير المؤمنين (ع) دو زن داشت هر روز كه نوبه يكى از آنها بود در خانه ديگرى وضو نميساخت حقير عرض ميكنم اين ظاهرا بعد از وفات حضرت زهرا سلام اللّه عليها بوده است و خلاصه ظاهر آيه شريفه آنستكه چون شما قادر بر عدالت از تمام جهات كه عمده آن مودت قلبيه است نيستيد اگر چه حريص و مايل بآن باشيد چون در تحت قدرت و اختيار شما نيست پس لااقل آن مقدار كه بر شما واجب يا مستحب شده است كه متمكن از آن هستيد مراعات نمائيد و ممكن را براى غير ممكن از دست ندهيد و زن بيچاره را سرگردان و پا در هوا نگاه نداريد كه نداند شوهردار است يا بى‌شوهر و اگر توبه كنيد و اصلاح نمائيد امور زناشوئى خود را در آتيه و بپرهيزيد از ترك عدالت واجب خداوند قصور شما را نسبت بگذشته عفو مى‌فرمايد و مشمول رحمت و مغفرت الهى خواهيد شد.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ لَن تَستَطِيعُوا أَن تَعدِلُوا بَين‌َ النِّساءِ وَ لَو حَرَصتُم فَلا تَمِيلُوا كُلَّ المَيل‌ِ فَتَذَرُوها كَالمُعَلَّقَةِ وَ إِن تُصلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللّه‌َ كانَ غَفُوراً رَحِيماً (129)
و هرگز نميتوانيد بعدالت رفتار كنيد بين زنهاي متعدد ولي انحراف پيدا نكنيد کل انحراف از آنها پس وا گذاريد آنها را مثل زنهاي بي‌شوهر و اگر بصلاح رفتار كرديد و از منع حقوق آنها پرهيز نموديد پس خداوند آمرزنده مهربان است.
(اشكال)
بعض زنادقه اعتراض بقرآن كردند که تناقض دارد اينکه آيه که ميفرمايد وَ لَن تَستَطِيعُوا أَن تَعدِلُوا بَين‌َ النِّساءِ با آيه در اوائل سوره که فرمود و ان لم تعدلوا فواحدة زيرا اينجا با فرض عدم عدالت و عدم استطاعت تعدد زوجات را تجويز فرموده و در آن آيه منع فرموده و با عدم استطاعت كلا بايد بواحده اكتفاء نمود.
(جواب)
اينکه اشكال را خدمت ائمه (ع) آوردند و آنها جواب فرمودند که عدالت در آن آيه عدالت در نفقه است که بايد تمام مساوي باشند و اگر نميتواند يا نميكند بيكي قناعت كند، و عدالت در اينکه آيه در محبت قلبست که يكي را بيشتر از ديگري دوست دارد و اينکه امر غير اختياري است مورد تكليف نيست وَ لَو حَرَصتُم يعني هر چه بخواهيد در محبت تساوي را ملحوظ داريد ممكن نيست زيرا زنها از حيث سن و جمال و اخلاق متفاوت هستند.
فَلا تَمِيلُوا كُلَّ المَيل‌ِ چون در محبت نميتوانيد تساوي را ملحوظ داريد
جلد 6 - صفحه 228
پس بكلي اعراض از آنكه محبت نداريد نكنيد که در نفقه و كسوه و قسمت كوتاهي كنيد البته در اينکه امور واجبه بايد تساوي را ملحوظ داريد که در اينجا بمعني اعراض است و متعدي بعن است بخلاف متعدي بالي که بمعني اقبال است فرق است بين مال اليه و مال عنه.
فَتَذَرُوها كَالمُعَلَّقَةِ معلق كسي را گويند که در وسط هوا او را آويزان كنند که سر او بطرف پائين باشد و پاي او بطرف بالا و در اينجا كنايه از اينست که نه بوظائف زوجيت با او رفتار كند مثل زني که شوهر نداشته باشد و از نفقه و كسوه و سكني و قسمت محرومه باشد و نه مطلقه شود که بتواند اختيار زوج ديگري بكند وَ إِن تُصلِحُوا يعني هر چه صلاح و صواب است رفتار كنيد با او وَ تَتَّقُوا و از آنچه موجب فساد و اضرار و منع حقوق او است پرهيز و دوري كنيد فَإِنَّ اللّه‌َ كانَ غَفُوراً رَحِيماً پس خداوند مؤاخذه نميكند از تفاوت در محبت و اگر حقوق او را مراعات كرديد مورد ترحم او خواهيد شد.
برگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- مردان، ناتوان از رعایت عدالت کامل میان همسران متعدد خویش (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء)
روایات و احادیث
۲- مراعات عدالت در محبت قلبى به همسران متعدد، خارج از توان و اختیار مردان (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم) جمله «و لو حرصتم» (هر چند تمایل شدید به رعایت عدالت داشته باشید)، مى رساند که مراد از عدالت در جمله «و لن تستطیعوا ان تعدلوا» عدالتى است که از اختیار و توان آدمى خارج است، بنابراین مى توان گفت عدالت در مورد محبت و مودت و نظایر آن مى باشد. برداشت فوق را فرمایش امام صادق (ع) تأیید مى کند که در توضیح آیه فوق فرمود: یعنى فى المودة ... .[۴]
۳- بى ثمر بودن تلاش شوهر براى رعایت عدالت کامل، میان همسران خویش (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم)
۴- شوهران نباید به بهانه امکان نداشتن رعایت عدالت کامل بین همسران به برخى همسران خویش گرایش کامل و از دیگرى اعراض کنند. (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء ... فلاتمیلوا کل المیل)
۵- بلاتکلیف رها ساختن زن (نه زندگى کردن و نه طلاق دادن وى)، کارى ممنوع و حرام بر شوهران (فلاتمیلوا کل المیل فتذروها کالمعلقة)
۶- قدرت، از شرایط تکلیف (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم فلاتمیلوا کل المیل) رعایت عدالت کامل، ملاک مطلوبیت را دارد، ولى به جهت عدم استطاعت، واجب نشده است، و این مى نماید که تکلیف مشروط به استطاعت و قدرت است.
۷- جواز تعدد زوجات (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم فلاتمیلوا کل المیل)
۸- لزوم رعایت عدالت در حد توان، میان همسران (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء و لو حرصتم فلاتمیلوا کل المیل)
۱- . کافى، ج ۵، ص ۳۶۲، ح ۱; نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۵۸- ، ح ۶۰۱.
۹- صلح و سازش و رعایت تقوا در محیط خانواده بویژه با داشتن چند همسر، موجب غفران و رحمت الهى (فلاتمیلوا کل المیل ... و إن تصلحوا و تتقوا فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً)
۱۰- تأکید و ترغیب خداوند به برقرارى توافق و آشتى بین زن و شوهر (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء ... و إن تصلحوا و تتقوا)
۱۱- ترغیب شوهران از سوى خداوند به رعایت تقوا در محیط خانواده (و إن تصلحوا و تتقوا)
۱۲- برقرار کردن توافق در خانواده، مصداق تقواست.* (و إن تصلحوا و تتقوا فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً) بنابر اینکه «و تتقوا»، عطف تفسیرى باشد بر «تصلحوا».
۱۳- خداوند، غفور (بسیار آمرزنده) و رحیم (بسیار مهربان) است. (فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً)
۱۴- رحمت خداوند، سرچشمه غفران اوست. (فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً)
۱۵- تلاش براى اصلاح بین مسلمانان و رعایت تقوا، زمینه برخوردارى از غفران و رحمت الهى (و إن تصلحوا و تتقوا فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً)
۱۶- عدم رعایت عدالت نسبى بین همسران، گناه و آمرزش آن در گرو بازگشت به عدالت و رعایت تقواست. (و لن تستطیعوا ان تعدلوا بین النساء ... و إن تصلحوا و تتقوا)
۱۷- جبران خطاهاى گذشته و پرهیز از ارتکاب گناه، موجب آمرزش و جلب رحمت الهى* (و إن تصلحوا و تتقوا فإنّ اللّه کان غفوراً رحیماً) جمله «ان تصلحوا» مى تواند اشاره به جبران و اصلاح گذشته ها و جمله «تتقوا» بیانگر رعایت تقوا و پرهیز از آن گناهان در آینده باشد.
۱۸- حرمت بلاتکلیف گذاشتن زن بگونه اى که نه از مزایاى شوهردارى بهره مند باشد و نه از مزایاى بى همسرى (فلاتمیلوا کل المیل فتذروها کالمعلقة) از امام باقر و امام صادق علیهما السلام درباره معناى «کالمعلقة» در آیه فوق روایت شده که فرمودند: التى هى لا ذات زوج و لا ایم.[۵]
موضوعات مرتبط
- آشتى: اهمیت آشتى ۱۰
- آمرزش: زمینه آمرزش ۱۵ ; شرایط آمرزش ۱۶ ; منشأ آمرزش ۱۴ ; موجبات آمرزش ۱۷
- احکام:۵، ۷، ۱۸
- ازدواج: احکام ازدواج ۷
- اسماء و صفات: رحیم ۱۳ ; غفور ۱۳
- تقوا: اهمیت تقوا ۱۵، ۱۶ ; تشویق به تقوا ۱۱ ; موارد تقوا ۱۲
- تکلیف: شرایط تکلیف ۶ ; قدرت در تکلیف ۶
- جامعه: اصلاح در جامعه ۱۵
- خانواده: آشتى در خانواده ۱۲ ; تفاهم در خانواده ۹، ۱۰، ۱۶ ; تقوا در خانواده ۹، ۱۱
- خدا: آمرزش خدا ۱۴ ; رحمت خدا ۱۴ ; موجبات آمرزش خدا ۹، ۱۵ ; موجبات رحمت خدا ۹، ۱۵، ۱۷
- زن: حقوق زن ۵، ۱۸
- شوهر: مسؤولیت شوهر ۴ ; نشوز شوهر ۵
- عدالت: اهمیت عدالت ۱۶
- گناه: اجتناب از گناه ۱۷ ; موارد گناه ۱۶
- محرمات:۵، ۱۸
- مرد: ضعف مرد ۱، ۲
- همسر: تعدد همسر ۷ ; حقوق همسرى ۱، ۴، ۵، ۸، ۱۸ ; عدالت بین همسر ان ۱، ۲، ۳، ۴، ۸، ۱۶ ; علاقه به همسر ۲
منابع
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۳.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ص ۲۵۲.
- ↑ در تفسير برهان بعد از آن كه موضوع دختر محمد بن مسلمة با رافع بن خديج از قول على بن ابراهيم نقل گرديد چنان كه در طى آيه ۱۲۸ مشروحاً ذكر شده است. رافع بعد از رضايت دختر محمد بن مسلمة و نگهدارى وى نتوانست عدالت را بين دو زوجه خويش برقرار سازد و گويد كه اين آيه درباره آنان نازل گرديد.
- ↑ تفسیر تبیان، ج ۳، ص ۳۴۹; نورالثقلین، ج ۱- ، ص ۵۵۹، ح ۶۰۳.
- ↑ تفسیر تبیان، ج ۳، ص ۳۴۹; نورالثقلین، ج ۱- ، ص ۵۵۹، ح ۶۰۳.
