البقرة ٥١
ترجمه
| البقرة ٥٠ | آیه ٥١ | البقرة ٥٢ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«وَاعَدْنَا»: وعده دادیم. «اِتَّخَذْتُمْ»: گرفتید. این فعل گاهی به دو مفعول نیاز دارد و گاهی به یکی اکتفاء می‌کند. در اینجا مفعول دوم محذوف است که (إِلهاً) یا (مَعْبُوداً) است. تقدیر چنین است: إِتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ إِلهاً. «الْعِجْلَ»: گوساله.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«51» وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ
و (به خاطر بياوريد) هنگامى كه با موسى چهل شب وعده گذارديم وشما پس از (آمدن) او (به ميقات،) گوساله را (معبود خود) گرفتيد، در حالى كه ستمكار بوديد.
«1». طه، 77؛ شعراء، 63؛ دخان، 24.
جلد 1 - صفحه 116
نکته ها
نام حضرت موسى عليه السلام در سى و چهار سوره قرآن و 136 مرتبه آمده است. ماجراى ميعاد حضرت موسى، در سوره‌هاى اعراف و طه نيز آمده است. «1» محلّ وعده، كوه طور و مدّت آن ابتدا سى شب معيّن شده بود و در وعده‌گاه، ده شب ديگر به آن اضافه شد كه اين مدّت براى دريافت كتاب تورات بود، ولى بنى‌اسرائيل عليرغم اينكه رهبرى همچون هارون، برادر حضرت موسى را در ميان خود داشتند، همه‌ى نعمت‌ها و الطاف الهى را فراموش كرده و به سراغ گوساله پرستى رفتند. گوساله‌اى از طلا كه بدست مجسمه سازى هنرمند به نام سامرى، در غياب موسى ساخته شده بود.
از آيات قرآن استفاده مى‌شود كه در اين وعده، سه مسئله مورد نظر بوده است: گرفتن تورات، اثبات مقام خلافت براى هارون، آزمايش بنى‌اسرائيل.
در سقوط جامعه‌ى بنى‌اسرائيل به دامن شرك، چند عامل نقش داشت:
الف: حضور نداشتن رهبرى چون حضرت موسى.
ب: حضور منحرفين هنرمندى مانند سامرى.
ج: استفاده از طلا و زيور آلاتى كه جاذبه داشت.
د: بوق‌هاى پر سر وصداى تبليغاتى. زيرا گوساله سامرى صدا مى‌كرد.
ه: مردم ساده و زود باور و نبود ايمان عميق.
و: زمينه‌ى مساعد و سابقه‌ى گاو پرستى.
پیام ها
1- كناره‌گيرى رهبران الهى از جامعه براى مدّت محدود به منظور عبادت خدا، كارى شايسته و نيكو است. «2» «واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»
2- عبادت در چهل شب وبه دور از مردم، داراى آثار خاصّى است. «أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»
3- عدد چهل، در دريافت وحى و الهامات روحانى نقش دارد. «أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»
«1». اعراف، 142؛ طه، 86.
«2». تفسير راهنما.
جلد 1 - صفحه 117
4- شرك، ظلم به انسانيّت است. زيرا كه انسان دست خود را از دست خداوند برمى‌دارد و در دست نااهلان مى‌گذارد. «وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (51)
بعد از آن در بيان كفران بنى اسرائيل و ناسپاسى آنها فرمايد:
وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى: و ياد بياوريد اى بنى اسرائيل! زمانى را كه وعده فرموديم موسى عليه السّلام را براى اعطاى كتاب تورات، أَرْبَعِينَ لَيْلَةً:
چهار شبانه روز. چهل شبانه روز به اعتبار مجموع دو وعده است. وعده اول سى شب و دومى اتمام آنست به ده شب ديگر، كه تمامى ذى القعده و ده شب از ذى الحجه مى‌باشد، كه خداى تعالى وعده نزول تورات را فرمود و در اين مدت استقامت و ثبات در دين نداشته، ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ:
پس فراگرفتيد و اختيار نموديد گوساله را به پرستش بعد از رفتن موسى، وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ: و شما ستمكار بوديد، به جهت شرك در عبادت حق، و مستحق عذاب شديد به سبب اين عمل شنيع كه بعد از خداپرستى گوساله پرست شديد.
بيان واقعه: على بن ابراهيم قمى فرمايد: چون حضرت موسى عليه السّلام به ميقات رفت براى آوردن تورات، و وعده سى روز تمام شد، حضرت برنگشت، شيطان به صورت پيرمردى آمد. گفت: موسى فرار كرده و نخواهد آمد، جمع كنيد زيورهاى خود را تا خدائى بر شما مهيا كنم، كه عبادت كنيد او را. چون سامرى روز غرق فرعون مقدّم اصحاب موسى عليه السّلام بود، نگاه كرد به مركب جبرئيل كه به صورت قاطر بود، هر جا سمّ مى‌گذاشت متحرك مى‌شد. سامرى خاك زير سم او را گرفته در
تفسير اثنا عشرى، ج1، ص: 147
كيسه گذارده به آن افتخار مى‌نمود بر بنى اسرائيل. ابليس گوساله‌اى ترتيب داد. به سامرى گفت: بياور خاكى را كه نزد تو باشد. آن خاك را در ميان گوساله ريخت، پس متحرك شد و صدا نمود. هفتاد هزار نفر بنى اسرائيل سجده كردند گوساله را و هارون عليه السّلام هر چه نصيحت نمود برنگشتند.
تنبيه: خداى تعالى در مقام مذّمت بنى اسرائيل فرمايد: در مدت چهل روز كه حضرت موسى عليه السّلام از ميان قوم غايب شد به كوه طور براى آوردن تورات، ثبات قدم نورزيده به سبب فريب دادن سامرى گوساله پرست و گمراه شدند. اين اشاره‌اى باشد به امّت مرحومه كه در زمان غيبت كبراى امام زمان- عجل اللّه تعالى فرجه- پسر امام حسن عسكرى عليه السّلام، استقامت داشته مبادا در طول غيبت آن سرور متزلزل شده به ادعاى نيابت و مهدويت سامرى از طريقه حقه الهيه منحرف و گمراه شوند.
در غاية المرام ابن عباس روايت نموده: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله انّ عليّا امام أمّتى بعدى و من ولده القائم المنتظر الّذى يملأ الارض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما و الّذى بعثنى بالحقّ بشيرا و نذيرا انّ الثّابتين على القول بامامته فى زمان غيبته لا عزّ من الكبريت الاحمر «1».
فرمود رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: به درستى كه على عليه السّلام امام امت من است، و از اولاد او قائم منتظرى است كه پر كند زمين را قسط و عدل، چنانچه پر شده باشد جور و ظلم. قسم به خدائى كه مرا به حقّ بشير و نذير فرستاده، به درستى كه ثابتين به امامت آن حضرت در زمان غيبت او هر آينه كمياب‌ترند از كيميا.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ (51)
ترجمه
و هنگاميكه مواعده نموديم با موسى چهل شب را پس گرفتيد گوساله را بعد از آن با آنكه بوديد شما ستمكاران.
تفسير
خداوند بحضرت موسى وعده فرموده بود كه پس از نصرت بنى اسرائيل كتابى بآنحضرت عنايت فرمايد كه مشتمل باشد بر اوامر و نواهى و مواعظ و پنديات و امثال و آنحضرت هم بنى اسرائيل را باين بشارت خرسند فرموده بود و چون خداوند بآنها فرج داد و دشمنان ايشان را هلاك فرمود بامر الهى عازم ميعاد شد و سى روز روزه گرفت و در آخر روز سى‌ام مسواك نمود پيش از افطار پس وحى رسيد كه اى موسى آيا نميدانى بوى دهان روزه‌دار خوش‌تر است نزد من از مشك ده روزه ديگر روزه بگير و مسواك نكرده بيا موسى اطاعت نمود و اين چهل شبانه روز تمام شد و كتاب را باو انعام فرمود در موعد مقرر و در اين اوان سامرى آمد و شبهه نمود بر مردمان سست اعتقاد بنى اسرائيل و گفت موسى وعده نمود كه مراجعت نمايد بعد از چهل شب و الان بيست شب و بيست روز تمام است عدد چهل تمام شد و موسى نيامد و در راه خداوند بخطا رفت و خدا خودش آمد تا بشما بفهماند كه او قادر است
جلد 1 صفحه 81
بخودى خود شما را دعوت بحق نمايد و موسى را كه مبعوث نموده براى آن نبوده كه محتاج باو بوده و اظهار نمود براى ايشان گوساله را كه خودش ساخته بود بنى اسرائيل گفتند چگونه گوساله خداى ما است گفت خداوند بتوسط اين گوساله با شما سخن ميگويد چنانچه بتوسط درخت با موسى سخن ميگفت پس خدا در گوساله است چنانچه در درخت بود و باين جهت گمراه شدند و گمراه كردند و موسى بگوساله گفت آيا پروردگار مادر تو است چنانچه اينها تصور ميكنند گوساله بزبان آمد و گفت خداوند اجل از آنستكه در گوساله يا درخت باشد سامرى مرا نصب نموده بود كنار ديوارى و در طرف ديگر ديوار زمين را گود كرده بود و يكى از مريدان خود را در آن گودال مخفى نموده بود و دهن او وصل بود بدبر من او ميگفت من خداى شما و خداى موسى هستم و آنها تصور ميكردند من ميگويم اى موسى بن عمران قسم بخداوند مخذول نشدند اين جماعت بسبب پرستش من مكر براى آنكه كندى نمودند در ذكر صلوات بر محمد و آل او و انكار كردند دوستى اين خانواده و نبوت نبى و وصيت وصى را خداوند فرموده وقتى مخذول شدند پرستش كنندگان گوساله براى كندى و سستى آنها در صلوات بر محمد (ص) و على (ع) پس چگونه نميترسيد از مزيد خذلان در دشمنى با آندو در صورتى كه مشاهده نموديد آندو را و واضح شد بر شما آيات و دلائل حقيت ايشان، و قمى فرموده كه موسى (ع) وقتى ميرفت بميقات تا براى بنى اسرائيل الواح تورية را بياورد بآنها وعده داد كه بعد از سى روز مراجعت نمايد و چون سى روز گذشت و نيامد شيطان بصورت پيرمردى درآمد و به بنى اسرائيل گفت موسى فرار كرد و ديگر برنميگردد برويد زيورهاى خودتان را بياوريد تا من براى شما خدائى بسازم كه پرستش كنيد او را و سامرى در روز كه خداوند غرق نمود فرعون و اصحابش را در مقدمه لشگر موسى بود و از اصحاب خاص آن حضرت بود و او ديد جبرئيل را كه بر مركبى بشكل اسب سوار است و هر جا آن اسب سم خود را ميگذارد زمين در زير پاى او حركت مى‌كند خاك زير سم اسب جبرئيل را جمع‌آورى نموده و در كيسه محفوظ داشت و افتخار مينمود بر بنى اسرائيل بآن خاك پس چون شيطان براى آنها گوساله را ساخت بسامرى گفت آن خاك را بياور و او آورد و شيطان ريخت در شكم گوساله پس حركت كرد و صدا داد و روئيد بر او مو و كرك و بنى اسرائيل سجده نمودند آنرا و عدد سجده كننده بگوساله هفتاد هزار بود، حقير عرض ميكنم معلوم
جلد 1 صفحه 82
ميشود عدد آنها خيلى زيادتر از عدد پيروان سامرى و گوساله اين امت بوده با وجود اين كسى استبعاد ننموده است از اعراض آنها از حق چون هميشه مردان خدا كم بوده‌اند نميدانم چه شده كه استبعاد نمودند از اعراض اصحاب از نص ولايت با اعتراف بصحت آن البته كسى بى‌جهت امام المشككين نميشود بايد شيطان را درس بگويد تا به اين مقام برسد خدا ما را از وساوس حفظ فرمايد.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ إِذ واعَدنا مُوسي أَربَعِين‌َ لَيلَةً ثُمَّ اتَّخَذتُم‌ُ العِجل‌َ مِن بَعدِه‌ِ وَ أَنتُم ظالِمُونَ (51)
(و ياد كنيد زماني را که با موسي چهل شب قرار داد نموديم، پس شما گوساله را بعد از آن معبود خود گرفتيد و حال آنكه شما ستمكاران بوديد) اينکه جمله نيز عطف بجمل سابقه است يعني و اذكروا اذ واعدنا، اينکه نعمت را نيز متذكر شويد که خداوند از گناه بزرگ شما که شرك بخدا باشد عفو فرمود.
و مواعدة بمعني قرار داد است و اينکه همان مواعده است که در سوره اعراف بيان ميفرمايد:
1- سوره دخان آيه 22
2- سوره الشعراء آيه 61
جلد 2 - صفحه 31
وَ واعَدنا مُوسي ثَلاثِين‌َ لَيلَةً وَ أَتمَمناها بِعَشرٍ فَتَم‌َّ مِيقات‌ُ رَبِّه‌ِ أَربَعِين‌َ لَيلَةً«1» و در اينکه آيه دو وعده يعني سي شب و ده شب تمديد شده را با هم جمع نموده و در اخبار وارد شده که چهل شب تمام ماه ذي القعده و دهه اول ماه ذي الحجّة بوده است.
و اينکه مواعده براي جهاتي بوده: يكي نزول الواح تورية چنانچه در آيات سوره اعراف و طه اشاره شده ديگر اثبات مقام خلافت هارون چنانچه در همان آيه سوره اعراف است وَ قال‌َ مُوسي لِأَخِيه‌ِ هارُون‌َ اخلُفنِي فِي قَومِي وَ أَصلِح وَ لا تَتَّبِع سَبِيل‌َ المُفسِدِين‌َ«2» و ديگر امتحان بني اسرائيل چنانچه در آيه شريفه ميفرمايد قال‌َ فَإِنّا قَد فَتَنّا قَومَك‌َ مِن بَعدِك‌َ وَ أَضَلَّهُم‌ُ السّامِرِي‌ُّ«3» و اتخاذ افتعال از اخذ و بمعني جعل و قرار دادن و مفعول دومش در آيه محذوف شده يعني اتخذتم العجل الها و ضمير من بعده يا بوعد که از واعدنا استفاده ميشود برميگردد يا بموسي و تقدير «من بعد ذهاب موسي و غيبته» ميباشد و بحث درباره سامري و گوساله او در ذيل آيات سوره اعراف و طه بيان خواهد شد انشاء اللّه تعالي.
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 51)- بزرگترین انحراف بنی اسرائیل! قرآن در این آیه از بزرگترین انحراف بنی اسرائیل در طول تاریخ زندگیشان سخن می‌گوید، و آن انحراف از اصل توحید، به شرک و گوساله پرستی است، نخست می‌گوید: «به خاطر بیاورید زمانی را که با موسی چهل شب وعده گذاشتیم» (وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً).
هنگامی که او از شما جدا شد، و میعاد سی شبه او به چهل شب تمدید گردید «شما گوساله را بعد از او به عنوان معبود انتخاب کردید، در حالی که با این عمل، به خود ستم می‌کردید» (ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ) «1».
نکات آیه
۱ - خداوند، پس از نجات بنى اسرائیل از سیطره فرعونیان، موسى (ع) را براى عبادت و مناجاتى خاص فرا خواند. (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة) به کارگیرى کلمه «لیلة» (شب) - با وجود اینکه معمولا در بیان شبانه روز و مانند آن، از کلمه «یوم» (روز) استفاده مى شود - اشاره به این معنا دارد که: وعده خدا با موسى (ع) براى عبادت و مناجات بوده است. از آن جا که موسى (ع) در میان بنى اسرائیل نیز اعمال عبادى داشته، معلوم مى شود آن دعوت براى عبادت و مناجاتى خاص بوده است.
۲ - موسى (ع) داراى مقامى والا در پیشگاه خداوند (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة)
۳ - مدت زمان عبادت و مناجات ویژه موسى (ع)، چهل شب تعیین شد. (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة)
۴ - کناره گیرى رهبران الهى از جامعه براى مدتى محدود به منظور عبادت خدا، کارى شایسته و نیکو (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة)
۵ - عبادت و مناجات شبانه، داراى اهمیّتى خاص (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة)
۶ - عبادت و مناجات چهل شبه و به دور از مردم، داراى اثرى خاص (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة)
۷ - بنى اسرائیل، در غیاب موسى (ع) به گوساله پرستى روى آوردند. (ثم اتخذتم العجل من بعده) «من بعده»; یعنى پس از غیاب موسى (ع) و دور شدنش از بنى اسرائیل. «اتخذتم» از افعال تصییر است. کلمه «العجل» مفعول اول آن و مفعول دومش «الهاً» است که به خاطر وضوحش در کلام آورده نشده است; یعنى: «ثم جعلتم العجل الهاً لکم».
۸ - نقش شخصیتها در رویدادهاى تاریخى و اجتماعى (ثم اتخذتم العجل من بعده) آوردن کلمه «من بعده» - که مراد از آن غیاب موسى است - به این نکته اشاره دارد که: تا موسى در میان بنى اسرائیل حضور داشت، آنان به شرک گرایش پیدا نکردند و این گویاى نقش شخصیتها در رویدادهاى مهم تاریخى است.
۹ - امتها در خطر انحراف، با غیبت پیامبران و رهبران الهى (ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون)
۱۰ - گرایش بنى اسرائیل به گوساله پرستى، پس از عبورشان از دریا و نجات یافتن از سیطره فرعونیان بود. (و إذ فرقنا بکم البحر ... و إذ وعدنا ... ثم اتخذتم العجل من بعده)
۱۱ - بنى اسرائیل، هیچ بهانه و عذرى براى گرایش به گوساله پرستى نداشتند. (ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون) جمله حالیه «أنتم ظالمون» (در حالى که ظالم بودید) ظهور در این معنا دارد که: ظالم بودن حالتى بوده مقارن گوساله پرستى; یعنى، گرایش بنى اسرائیل به شرک از سر ظلم بود و هیچ توجیهى هر چند واهى از قبیل جهل و مانند آن - که بتواند بهانه و عذرى براى آنان باشد - در میان نبوده است.
۱۲ - بنى اسرائیل، مردمى بسیار ناسپاس در برابر نعمتهاى خداوند (فأنجینکم و أغرقنا ءال فرعون ... ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون) هدف از بیان گرایش بنى اسرائیل به پرستش غیر خدا، پس از بیان نعمتهاى بزرگ الهى به آنان، نشان دادن روحیه ناسپاسى در آنان است.
۱۳ - داستان غیبت موسى (ع) از میان قوم خویش و گرایش آن قوم به گوساله پرستى، داستانى عبرت آموز و شایسته یاد آوردن (و إذ وعدنا موسى أربعین لیلة ثم اتخذتم العجل من بعده)
۱۴ - ستمکارى، عادت و رویه بنى اسرائیل (و أنتم ظلمون) برداشت فوق، بر این اساس است که: جمله «و أنتم ظالمون» جمله اى معترضه باشد نه حالیه; یعنى، شما مردمى ستم پیشه هستید و گوساله پرستى نمودى از آن مى باشد.
۱۵ - گوساله پرستى بنى اسرائیل از جمله ستمکاریهاى آنان بود. (ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون)
۱۶ - پرستش غیر خداوند، ظلم است. (ثم اتخذتم العجل من بعده و أنتم ظلمون)
روایات و احادیث
۱۷ - «عن أبى جعفر (ع) فى قوله: «و إذ واعدنا موسى أربعین لیلة» قال کان فى العلم و التقدیر ثلثین لیلة ثم بدا للّه فزاد عشراً فتمّ میقات ربه للأول و الآخر أربعین لیلة;[۱] از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند که فرموده «و واعدنا موسى أربعین لیلة» روایت شده که در علم و تقدیر الهى این بود که سى شب باشد; سپس براى خدا بدا حاصل شد و ده روز اضافه گردید پس میقات موسى (ع) در وعده اول و آخر چهل شب شد».
موضوعات مرتبط
- ارزشها: ۵
- اعداد: عدد چهل ۳، ۶
- امتها: زمینه انحراف امتها ۹
- انبیا: آثار غیبت انبیا ۹
- بنى اسرائیل: بنى اسرائیل در غیاب موسى (ع) ۷; تاریخ بنى اسرائیل ۷، ۱۰، ۱۲; ظلم بنى اسرائیل ۱۴، ۱۵; عبور بنى اسرائیل از دریا ۱۰; کفران بنى اسرائیل ۱۲; گوساله پرستى بنى اسرائیل ۷، ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۵; نجات بنى اسرائیل ۱، ۱۰
- تاریخ: عبرت از تاریخ ۱۳; عوامل تحولات تاریخى ۸; محرک تاریخ ۸; نقش شخصیتها در تاریخ ۸
- تحولات اجتماعى: عوامل تحولات اجتماعى ۸
- تهجد: اهمیّت تهجد ۵
- چله نشینى: آثار چله نشینى ۶
- خدا: بداء در خدا ۱۷; دعوتهاى خدا ۱
- ذکر: اهمیّت ذکر تاریخ ۱۳
- رهبران دینى: آثار غیبت رهبران دینى ۹; عزلت پسندیده رهبران دینى ۴
- شرک: ظلم شرک عبادى ۱۶
- ظالمان: ۱۴
- ظلم: موارد ظلم ۱۵، ۱۶
- عبادت: عبادت غیر خدا ۱۶
- عزلت: عزلت پسندیده ۴
- عمل: عمل پسندیده ۴
- کفران: کفران نعمت ۱۲
- مقربان: ۲
- موسى (ع): چله نشینى موسى (ع) ۳، ۱۷; دعوت از موسى (ع) ۱; عبادت موسى (ع) ۱; غیبت موسى (ع) از میان بنى اسرائیل ۱۳; قصه موسى (ع) ۱، ۳; مدت عبادت موسى (ع) ۳; مدت مناجات موسى (ع) ۳; مقامات موسى (ع) ۲; مناجات موسى (ع) ۱; میقات موسى (ع) ۱۷
منابع
- ↑ تفسیر عیاشى، ج ۱، ص ۴۴، ح ۴۶; تفسیر برهان، ج ۱، ص ۹۸، ح ۲.
