الفرقان ٢٧
| کپی متن آیه |
|---|
| وَ يَوْمَ يَعَضُ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً |
ترجمه
| الفرقان ٢٦ | آیه ٢٧ | الفرقان ٢٨ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«اَلظّالِمُ»: کافر. کسی که با کفر و مخالفت با انبیاء، به خویشتن ظلم کرده است. «یَعَضُّ»: گاز می‌گیرد. دست خود یا انگشت خود را گاز گرفتن، کنایه از خشم و پشیمانی است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي... (۳) يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي... (۳)
وَ قَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا... (۲) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ... (۰)
نزول
«شیخ طوسى» گويند: اين آيه درباره ابىّ بن خلف و عقبة بن ابى معيط نازل گرديده كه با هم دوست بودند، ابىّ از دين اسلام مرتد گرديد به خاطر انصرافى كه عقبة بن ابى معيط در او ايجاد كرده بود و عقبة در جنگ بدر كشته شد و ابى بن خلف نيز در جنگ احد بدست پيامبر كشته شد، چنان كه قتاده روايت كرده است.[۱][۲]
تفسیر
- آيات ۲۱ - ۳۱، سوره فرقان
- احتجاج ديگر كفار در رد رسالت رسول الله (صلى اللّه عليه و آله وسلم ): چرا ملائكه بر او نازل نشده ، پروردگارمان را نمى بينيم
- معناى جمله ((حجرات محجورا)) و مراد مشركين از بكار بردن آن در قيامت
- كفار ملائكه را مى بينند ولى به هنگام مرگ و در روزى كه بشارتى برايشان نيست و مىگويند ((حجرا محجورا))
- در آن روز به اعمال كافران مى پردازيم ... فجعلناه هباء منثورا
- معناى ((خير)) در آيه : ((اصحاب الجنة يومئذ خير مستقرا واحسن مقيلا))
- توضيح اين تعبير از وقوع قيامت كه فرمود: ((يوم تشقق السماء بالغمام ...))
- بيان جمله : ((الملك يومئذ الحق للرحمن )) و وجه اينكه فرمود: ((قيامت بر كفار روزىبس دشوار است ))
- آه و حسرت ظالم (منحرف از هدايت ) در روز قيامت : ((يا ليتنى اتخذت معالرسول سبيلا، يا ويلتى يا ليتنى لم اتخذ فلانا خليلا))
- گلايه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در روز قيامت از عاصيان امت خود به خداوند
- رواياتى در باره حبط اعمال و در ذيل آيات گذشته مربوط به اهل جنت و نار)
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا «27»
و روزى كه ستمكار (مشرك) دو دست خود را (از روى حسرت) به دندان مى‌گزد و مى‌گويد: اى كاش با پيامبر همراه مى‌شدم.
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً «27»
جلد 9 - صفحه 326
وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْهِ: و ياد كن روزى را كه از بسيارى حسرت و ندامت مى‌گزد ستمكار تبه روزگار دست خود را به دندان، چنانكه متحسران از زيادى حسرت دست خود را به دندان گيرند و اين كنايه از غيظ و حسرت باشد، مراد به ظالم جنس است، پس هر كه از حد شرع تجاوز كرده باشد به كفر يا به فسق، روز قيامت حسرت يابد و دست به دندان گزد. يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا: مى‌گويد از روى حسرت، كاشكى فرا مى‌گرفتم با پيغمبر خدا راهى كه او فراگرفته كه راه نجات است و طريق حق و صواب است.
شأن نزول: ابن عباس نقل نموده كه اين آيه در باره عقبة بن ابى معيط و ابى بن خلف نازل شد كه با هم دوستى نمودند. و عقبه را عادت بودى كه هر وقت از سفر باز آمدى، طعام مهيا و اشراف قوم را ضيافت كردى، و با حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله بسيار مجالست داشتى. روزى از سفر مراجعت و مجلس را مهيا نمود، و حضرت را دعوت كرد، حضرت فرمود: تا كلمه شهادتين را نگوئى من طعام نخورم عقبه گفت: اشهد ان لا اله الا اللّه و ان محمدا رسول اللّه. حضرت طعام را تناول نمود، ابى بن خلف آمد، او را ملامت كرد كه مگر از دين برگشته‌اى كه سخن پيغمبر را مى‌شنوى گفت: مرا عار مى‌آمد كه مهمان طعام نخورده برود، لذا من اين كلمه را گفتم تا طعام مرا بخورد. ابى ملعون گفت: از تو راضى نمى‌شوم تا آنكه او را تكذيب كنى و آب دهن بر وى اندازى. عقبه قبول كرده به نزد پيغمبر آمد، حضرت در «دار الندوه» در سجده بود، آب دهن نحس نجس خود را به طرف روى مبارك انداخت. ضحاك نقل نموده كه آب دهن به آن حضرت نرسيد و برگشت دو شعله آتش شد و دو طرف صورت آن ملعون را سوزانيد و تا زنده بود آن داغها باقى بود تا در جنگ «بدر» اسير و به حكم حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله بر دست حضرت على عليه السّلام كشته شد. «1» تبصره: گرچه آيه در باره عقبه نازل شده، لكن شامل است هر ظالمى را كه در روز قيامت از شدت حسرت و ندامت دست خود را به دندان گزد. صاحب
«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 369 و 370، چاپ كتابفروشى اسلاميّه.
جلد 9 - صفحه 327
احقاق نقل نموده كه: چهار هزار بار اطراف انگشتان خود را تا مرفق بجود و در هر بار حق تعالى دست او را بروياند، ديگر باره بجود و از جويدن آن بى‌خبر باشد؛ «1» نعوذ باللّه.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً «21» يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً «22» وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً «23» أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلاً «24» وَ يَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِكَةُ تَنْزِيلاً «25»
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمنِ وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً «26» وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً «27» يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلاً «28» لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي وَ كانَ الشَّيْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً «29» وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (30)
ترجمه
و گفتند آنانكه اميد ندارند ملاقات ما را چرا نبايد فرستاده شود بر ما فرشتگان يا به بينيم پروردگارمان را هر آينه بتحقيق تكبر ورزيدند در باره خودشان و سركشى كردند سركشى كردنى بزرگ
روزى كه به بينند فرشتگان را نيست بشارتى در چنين روز براى گناه‌كاران و ميگويند حرام است ممنوع
و سبقت كنيم بسوى آنچه كردند از كار پس گردانيم آنرا غبارى پراكنده شده
اهل بهشت در چنين روز بهترند از حيث قرارگاه و خوبترند از جهت آرامگاه
و روزى كه شكافته شود آسمان به ابر و فرو فرستاده شوند ملائكه فرو فرستادنى
پادشاهى چنين روز حق است مر خداى بخشنده را و باشد روزى بر كافران دشوار
و روزى كه ستمكار بدندان دو دست گزد ميگويد ايكاش پيش گرفته بودم با رسول راهى را
اى واى بر من كاش من نگرفته بودم فلانى را دوست
بتحقيق گمراه گردانيد مرا از تذكر بعد از آنكه آمد مرا و باشد شيطان مرانسانرا واگذارنده در هلاكت
و گويد پيغمبر اى پروردگار من همانا قوم من گرفتند اين قرآن را واگذاشته شده.
تفسير
كسانيكه منكر معاد بودند لذا اميدوار بوصول در پيشگاه الهى
جلد 4 صفحه 67
نبودند و انتظار رحمت حق را نداشتند چون اصل لقاء بمعناى وصول است علاوه بر اعتراضات مذكوره در آيات سابقه گفتند چرا خدا ملائكه را بر ما نازل نمينمايد كه ما تكاليف خودمان را از آنها اخذ نمائيم و حاجت به پيغمبر نداشته باشيم يا آنها تصديق كنند پيغمبر را و ما بدانيم صدق او را و چرا خدا خودش را بما ارائه نميدهد تا ما او را به بينيم و كاملا بحق او عمل نمائيم و خداوند در جواب آنها فرموده چه نخوت و كبر و غرورى در ضمير آنها جاى گير شده كه تجاوز نمودند از حدّ خودشان و رسيدند بأعلى درجه ظلم و طغيان چون عتوّ بمعناى خروج بسوى ظلم فاحش است و ندانستند كه هر كس قابل مقام وحى و تنزيل نميشود و طمع نمودند در امرى كه بخاطر انبيا و اوليا خطور ننموده كه ديدار خدا باشد چون او اجلّ از آنستكه بعقل و وهم در آيد چه رسد بآنكه مرئى و محسوس بحواس ظاهره گردد و روزى كه مى‌بينند ملائكه‌ئى را كه براى قبض روح آنها آمده‌اند هنگام مرگ يا ملائكه عذاب را در قيامت بشارت و نويد خيرى در آنروز براى گناه كاران نيست و براى طلب امان و پناه بردن بخدا بآنها ميگويند حجرا محجورا يعنى حرام و ممنوع باشد بر شما تعرّض بما چون معمولا اين كلمه را اعراب در ماههاى حرام و غيرها وقت مقابله با دشمن ميگفتند از ترس و امان ميخواستند و گفته‌اند مانند معاذ اللّه است يا ملائكه بآنها ميگويند حرام و ممنوع است بر شما بشارت برحمت خدا و نعمت بهشت كه باهل ايمان داده ميشود و خدا اعمال خير آنها را از قبيل صله رحم و اعانت مظلوم و احسان بخلق براى تقرّب به بتها نيست و نابود ميفرمايد مانند خاكى كه غبار شود و پراكنده گردد و ديده نشود مگر از روزنه سقف و ديوار به تبع نور آفتاب و در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند از آنحضرت از اين آيه پس فرمود اگر اعمال آنها از پارچه‌هاى سفيد مصرى سفيدتر باشد خداوند ميفرمايد ذرات پراكنده شويد و اين براى آنستكه چون اهل بدعت كار حرامى را براى آنها حلال مى‌نمودند قبول ميكردند و قمى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه فرمود خداوند در روز قيامت گروهى را مبعوث ميفرمايد كه در مقابل آنها نورى است مانند پارچه‌هاى سفيد مصرى پس خدا ميفرمايد
جلد 4 صفحه 68
باش ذرات پراكنده پس قسم ياد فرمود بخدا كه آنها روزه ميگرفتند و نماز ميخواندند ولى وقتى كه كار حرامى را بر آنها عرضه ميداشتند مرتكب ميشدند و قبول ميكردند و وقتى كه بر آنها چيزى از فضائل امير المؤمنين عليه السّلام ذكر ميشد انكار مينمودند و در بصائر از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند اعمال چه كسانى هباء منثورا خواهد شد فرمود اعمال دشمنان ما و دشمنان شيعيان ما و راجع باين موضوع شرحى در اول كتاب گذشت و اهل بهشت قرارگاهشان براى نشستن و صحبت نمودن با يكديگر بسيار خوب است و همچنين آرامگاهشان براى استراحت در آن نه خواب پيش از ظهر چون گفته‌اند اهل بهشت خواب ندارند و در معناى لغوى مقيل توسعه داده شده و خير و احسن در اين مقامات از معناى تفضيل تجريد ميشود و بنظر حقير مراد بهتر و خوبتر از هر مستقرّ و مقيلى است كه خوب باشد و در كافى از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه چون مؤمن را در قبر گذارند زمين بر او وسعت داده ميشود بقدر ديد چشمش و درى از بهشت باز ميشود بروى او و ميگويند بخواب خوشحال مانند خواب تازه جوان چون خداوند فرموده اصحاب الجنّة خير مستقرّا و احسن مقيلا و از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه روز قيامت نصف نشود تا قيلوله نمايند اهل بهشت در بهشت و اهل جهنم در جهنم و قريب باين معنى از امام باقر عليه السّلام نيز روايت شده است و ظاهرا مراد از قيلوله توقف در جايگاه باشد قبل از زوال براى استراحت اگرچه خواب نباشد و اين يكروز بود كه اهل جرم و تقصير ملائكه را ملاقات مينمودند و براى آنها نتيجه خوبى نداشت يكروز هم روزى است كه شكافته و منشق شود آسمان بسبب طلوع ابر سفيدى كه با ملائكه نازل ميشود بر محشر و بمنزله سايبان آنها است كه در سوره بقره ذيل آيه هل ينظرون الّا أن يأتيهم اللّه فى ظلل من الغمام و الملائكه اشاره بآن شد و گفته‌اند اين ابر همان است و عدد آنها بمراتب زيادتر از اهل محشر است از جن و انس و احاطه بمحشر مينمايند و بعضى تشّقّق بتشديد شين و بعضى ننزّل بدو نون و نصب ملائكه قرائت نموده‌اند و اصل تشقّق تتشقّق بوده و غالبا يكى از دو تاء براى تخفيف حذف ميشود و گاهى هم تاء را در شين ادغام ميكنند و بعضى
جلد 4 صفحه 69
گفته‌اند ملائكه براى آوردن صحيفه‌هاى اعمال نازل ميشوند كه در آن ابر است و قمى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه غمام امير المؤمنين عليه السّلام است و در هر حال سلطنت حقه حقيقيه ظاهرا و باطنا در آنروز مخصوص بخداوند بخشنده مهربان است چون هر سلطنت و ولايتى در آنروز ضايع و باطل خواهد شد و باقى نميماند مگر سلطنت و ولايت او و اوليائش و آنروز بر كفار روز بسيار دشوار و ناگوارى است كه مثل و مانند ندارد و روزى است كه كافر و ستمكار از فرط حسرت و ندامت دو دست خويش را بدندان خود ميگزد و ميگويد اى كاش من گرفته بودم با پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم راه تبعيّت و هدايت را و اى بر من كاش من آنشخص گمراه كننده را كه مانع از ايمان من شد براى خود دوست قرار نداده بودم و اطاعت او را نمينمودم بتحقيق او منصرف نمود مرا از ياد خدا و متابعت قرآن و امام بعد از آنكه آمد آن موجب تذكر از جانب خدا براى من و بعدا خدا ميفرمايد شيطان كارش آن بوده و هست كه انسان را فريب ميدهد و بحال خود واميگذارد و با آنكس يارى نميكند و در آخرت از او تبرّى مينمايد و قمى ره نقل نموده كه مراد آنستكه اولى ميگويد كاش من قبول ولايت امير المؤمنين عليه السّلام را مينمودم و دومى را براى خود دوست نميگرفتم او منصرف نمود مرا از قبول ولايت بعد از نصب پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم على عليه السّلام را بأمارت و او شيطانى بود كه مرا مخذول و منكوب نمود و در احتجاج از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه خداوند اسماء كسانى را كه مغرور شدند و خلق را در فتنه و ضلالت انداختند و گمراه گشتند در قرآن بكنايه ذكر فرموده و مخفى داشته در قول خود يوم يعضّ الظّالم على يديه تا آخر و در خطبه وسيله آنحضرت كه در كافى نقل شده بعد از ذكر شقاوت و ضلالت و جهالت آن دو و غصب خلافت و تطبيق اين آيات با مقال يكى از آن دو نفر فرموده منم آن ذكرى كه از آن اعراض نمود و راهى كه از آن كناره كرد و ايمانيكه بآن كافر شد و قرآنيكه آنرا ترك نمود و دينى كه آنرا تكذيب كرد و صراطى كه از آن عدول نمود و اخيرا خداوند نقل فرموده شكايت پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم را از قوم خود كه قرآن را مهجور و متروك گذاردند و مانع از ايمان بآن شدند يا مراد شكايت از امت باشد كه ظاهرا آنرا كتاب آسمانى خودشان خواندند
جلد 4 صفحه 70
و گرفتند براى خود ولى باطنا قانون اجانب را ترجيح دادند و بآن عمل نمودند و قرآن را پشت سر انداختند و متروك داشتند احكام آنرا و گفتند بدرد امروز نمى‌خورد و نميشود در اين زمان مجرى گردد يا در تفسير آن باهل بيت كه قرين قرآن ميباشند رجوع ننمودند و بمخالفان ايشان متوجه شدند تا اخذ و ترك هر دو صادق باشد و اللّه اعلم.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ يَوم‌َ يَعَضُّ الظّالِم‌ُ عَلي يَدَيه‌ِ يَقُولُ يا لَيتَنِي اتَّخَذت‌ُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً «27» يا وَيلَتي لَيتَنِي لَم أَتَّخِذ فُلاناً خَلِيلاً «28»
و روز قيامت روزي است که ظالم دو دست خود را ميگزد و مي‌جود و ميگويد:
اي كاش من گرفته بودم با رسول راهي را اي واي بر من اي كاش نگرفته بودم فلان شخص را دوست خود، اخبار بسيار مفصل و مبسوط در تفسير اينکه آيه رسيده و در تفسير برهان چندين صفحه نقل كرده مراجعه كنيد و از عهده اينکه حقير خارج است نقل آنها فقط اكتفاء مي‌كنيم به تفسير مفاد آيه و اشاره مي كنيم به مفاد اخبار في الجمله.
(وَ يَوم‌َ) مراد روز رستخيز است در صحراي محشر.
(يَعَضُّ الظّالِم‌ُ) عض‌ّ به معني جويدن است از روي ندامت و پشيماني و ظالم غير از كفار که سابقا شرح حال آنها بيان شد حتي ظالمين كفار شرحش گذشت.
مراد ظالم اينکه امت است به قرينه لفظ الرسول که مراد همين رسول
جلد 13 - صفحه 607
محترم باشد، و به قرينه لفظ الذكر در آيه بعد که مراد قرآن مجيد است.
(عَلي يَدَيه‌ِ) در بعض اخبار دارد مي‌جود تا مرفق باز جاي او مي‌آيد و همين نحو هر چه مي‌جود جاي او مي‌آيد از روي ندامت.
(يَقُولُ) در بعضي اخبار دارد قائل اولي است و فلان ثاني است، و در بسياري از اخبار ظالمين به آل و ائمه طاهرين است و تابعين ظالمين.
(يا لَيتَنِي اتَّخَذت‌ُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا) اخبار بسيار داريم که سبيل امير- المؤمنين عليه السلام است، و در آيات شريفه اسامي بسياري را در اينکه اخبار براي امير المؤمنين عليه السلام تفسير فرموده‌اند.
حبل اللّه در آيه (وَ اعتَصِمُوا بِحَبل‌ِ اللّه‌ِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا) جنب اللّه در آيه (يا حَسرَتي عَلي ما فَرَّطت‌ُ فِي جَنب‌ِ اللّه‌ِ) سبيل استشهاد به همين آيه و آيه للمتوسّمين.
(يا وَيلَتي) ويل ناله و ثبور است که گذشت بيانش.
(لَيتَنِي لَم أَتَّخِذ فُلاناً خَلِيلًا) در بعضي اخبار فلان را ثاني گفتند:
و در بعض اخبار جاحدان آل عصمت را، در خبر جابر از حضرت باقر عليه السلام که فرمود:
(ان الجاحد لصاحب الزمان كالجاحد للرسول في ايامه)
و از اينکه احاديث ظاهر ميشود که مراد از ظالم جميع طبقات مسلمين و شيعه غير اثني عشري است و مراد از فلان رؤساء و مشايخ ثلاث و بني اميه و بني عباس و زيديه و كيسانيّه و واقفيه و ساير فرق هستند هذا ما عندنا و اللّه العالم.
برگزیده تفسیر نمونه
]
آیه 27- شأن نزول: در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دو نفر دوست در میان مشرکان به نام «عقبه» و «ابی» بودند هر زمان عقبه از سفر می‌آمد غذایی ترتیب می‌داد و اشراف قومش را دعوت می‌کرد و در عین حال دوست می‌داشت به محضر
ج3، ص332
پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برسد هر چند اسلام را نپذیرفته بود.
روزی از سفر آمد و طبق معمول ترتیب غذا داد و دوستان را دعوت کرد، در ضمن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز دعوت نمود.
هنگامی که سفره را گستردند و غذا حاضر شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من از غذای تو نمی‌خورم تا شهادت به وحدانیت خدا و رسالت من دهی، «عقبه» شهادتین بر زبان جاری کرد.
این خبر به گوش دوستش «ابی» رسید، گفت: ای عقبه! از آئینت منحرف شدی؟
او گفت: نه به خدا سوگند من منحرف نشدم. من از این شرم داشتم که او از سفره من برخیزد بی‌آنکه غذا خورده باشد لذا شهادت دادم! ابی گفت: من هرگز از تو راضی نمی‌شوم مگر این که در برابر او بایستی و سخت توهین کنی! عقبه این کار را کرد و مرتد شد، و سر انجام در جنگ بدر در صف کفار به قتل رسید و رفیقش «ابی» نیز در جنگ احد کشته شد.
این آیه و دو آیه بعد از آن نازل گردید و سر نوشت مردی را که در این جهان گرفتار دوست گمراهش می‌شود و او را به گمراهی می‌کشاند شرح داد.
تفسیر: روز قیامت صحنه‌های عجیبی دارد که بخشی از آن در آیات گذشته آمد و در اینجا بخش دیگری را خاطرنشان می‌کند، و آن مسأله حسرت فوق‌العاده ظالمان از گذشته خویش است نخست می‌فرماید: «و (به خاطر آور) روزی را که ظالم هر دو دست خویش را از شدت حسرت به دندان می‌گزد، می‌گوید: ای کاش با (رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله) راهی برگزیده بودم» (وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا).
این کار شاید به خاطر این باشد که این گونه اشخاص هنگامی که گذشته خویش را می‌نگرند خود را مقصر می‌دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن می‌گیرند و این نوعی انتقام است تا بتوانند در سایه آن کمی آرامش یابند.
نکات آیه
۱ - ستم گران در قیامت، از عملکرد خویش به شدت پشیمان خواهند بود. (و یوم یعضّ الظالم على یدیه) جمله «یعضّ الظالم على یدیه; ستم کار دو دست خویش به دندان گزد» از کنایات است و به قرینه سیاق آیه، این جمله کنایه از پشیمانى و ندامت مى باشد. گفتنى است تعدیه فعل «یعضّ» به وسیله «على» - با آن که خود از افعال متعدى است - براى تأکید مضمون آن فعل است; یعنى، پشیمانى آنان بسیار شدید خواهد بود.
۲ - وضعیت تأسف بار ظالمان در قیامت و واکنش آنان در آن روز، شایان یاد و یادآورى (و یوم یعضّ الظالم على یدیه) برداشت فوق، مبتنى بر این است که «یوم» متعلق به فعلى محذوف مانند «اذکر» باشد.
۳ - ستم گران، در روز رستاخیز، از نپیمودن راه پیامبر(ص) و دورى از روش او، به شدت پشیمان و متأسف خواهند بود. (الظالم ... یقول یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً)
۴ - نپیمودن راه پیامبر(ص) و دورى از روش او، مایه تأسف و ندامت در قیامت (یقول یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً)
۵ - نپیمودن راه پیامبر(ص) و دورى از روش آن حضرت، ظلم است. (الظالم ... یقول یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً) برداشت فوق، از آن جا است که افرادى که راه پیامبر(ص) را نپیمودند، ظالم معرفى شده اند.
۶ - راه و روش پیامبر(ص)، تنها راه و روش صحیح براى بشر و جز آن، بیراهه خواهد بود. (یقول یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً) ندامت و تأسف شدید ظالمان از نپیمودن راه پیامبر(ص)، حکایت مى کند که تنها راه پیامبر(ص) راهى است صحیح که در آن پشیمانى و تأسف نیست و همه راه ها جز راه او، بیراهه است.
۷ - پیامبران، ارائه دهنده راه و روش زندگى سعادتمندانه (یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً)
۸ - رستگارى اخروى مردمان، وامدار چگونگى سیر و سلوک آنها در دنیا (یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً)
۹ - انسان در انتخاب راه و روش زندگى و عقیده و دیانت، مختار است. (یلیتنى اتّخذت مع الرسول سبیلاً) این که ظالمان عمل نپیمودن راه پیامبر(ص) را به خود نسبت مى دهند (اتخذت...) و از این کار اظهار پشیمانى و تأسف مى کنند، حاکى از مطلب یاد شده است.
موضوعات مرتبط
- انبیا: هدایتگرى انبیا ۷
- انسان: اختیار انسان ۹
- پشیمانى: عوامل پشیمانى اخروى ۳، ۴
- دین: آزادى دینى ۹
- ذکر: ذکر حالات اخروى ظالمان ۲
- زندگى: روش زندگى ۶، ۷; نقش زندگى دنیوى ۸
- سعادت: عوامل سعادت ۷; عوامل سعادت اخروى ۸
- ظالمان: پشیمانى اخروى ظالمان ۱، ۳، ۴; ظالمان در قیامت ۱، ۲
- ظلم: موارد ظلم ۵
- عقیده: آزادى عقیده ۹
- عمل: آثار اخروى عمل ۸
- محمد(ص): آثار اعراض از سیره محمد(ص) ۳، ۴; اعراض از سیره محمد(ص)۵; اهمیت سیره محمد(ص) ۶
منابع
- ↑ طبرى صاحب جامع البیان از طریق سعید و عکرمة از ابن عباس روایت کند که ابى بن خلف گاهى نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله مى آمد و عقبة بن ابى معیط او را از این حیث سرزنش می‌کرد و مانع می‌شد سپس این آیه نازل گردید، چنان که مانند آن را نیز از شعبى و مقسم روایت نموده است».
- ↑ صاحب مجمع البيان از ابن عباس نقل نمايد و گويد اين آيه درباره عقبة ابن ابى معيط و ابى بن خلف نازل گرديده و دو نفر مزبور با هم دوست بودند و عقبة هر وقتى از سفرى مى‌آمد، اطعام مي‌كرد و اشراف طايفه را خبر مي‌نمود و با پيامبر زياد نشست و برخاست داشت. روزى از سفرى وارد شده بود و طعامى دائر كرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله را در آن طعام دعوت نمود وقتى كه سفره طعام آماده گرديد، پيامبر فرمود: من از طعام تو نخواهم خورد تا شهادت به يكتائى خداوند و به نبوت من ندهى. عقبه گفت: اشهد ان لا اله الا اللّه و ان محمّدا رسول اللّه، خبر به ابى بن خلف رسيد. به عقبه گفت: چرا از دين خود خارج شدى؟ عقبه گفت: محمد بر من وارد شد و از خوردن غذاى من امتناع نمود و گفت: تا دين او را قبول نكنم از غذاى من نخواهد خورد. من هم شرم نمودم و شهادتين بر زبان جارى ساختم. ابى گفت: از تو راضى نخواهم شد تا از دين محمّد برگردى. عقبه چنين كرد و مرتد گرديد. خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسيد. فرمود: اميدوارم تو را در خارج مكه ملاقات نكنم مگر اين كه سر تو را روى نيزه ببينم. عقبه در جنگ بدر كشته شد و ابىّ بن خلف در جنگ احد بدست رسول خدا كشته شد - ضحاك گويد: وقتى كه عقبه آب دهن به صورت پيامبر انداخت بزاق آن به صورت خودش برگشت و دهن وى بسوخت و تا دم مرگ از آن رنج مى‌برد و نيز گويند اين آيه درباره هر كافر و ظالمى كه ترك پيروى پيامبر بنمايد نازل گرديده است. امام صادق عليه‌السلام فرمايد: مردى از قريش باقى نماند مگر آن كه يك يا دو آيه درباره او نازل گرديده يا او را به طرف بهشت سوق داده و يا او را بسوى جهنم كشانيده است. - در كتاب نهج البيان اين روايت از امامين همامين امام باقر|باقر و امام صادق|صادق عليهماالسلام بنام دو نفر از مشايخ قريش وارد شده است.
