الشورى ٤٣

وَ لَمَنْ‌ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَ‌ ذٰلِکَ‌ لَمِنْ‌ عَزْمِ‌ الْأُمُورِ

ترجمه

امّا کسانی که شکیبایی و عفو کنند، این از کارهای پرارزش است!

|و البته هر كه صبورى و گذشت پيشه كرد، مسلما اين از كارهاى استوار و مهم است

و هر كه صبر كند و درگذرد، مسلماً اين [خويشتن دارى، حاكى‌] از اراده قوى [در] كارهاست.

و هر که (بر ظلم کسی) صبر کند (و با قدرت انتقام ببخشد) این مقام (حلم و بردباری است که) از عزم در امور (الهی و تسلط بر نفس و قوت عقل و اراده) است.

و کسی که [با قدرت داشتن بر انتقام به اختیار خود] شکیبایی ورزد و [از انتقام] گذشت کند، بی تردید این از اموری است که ملازمت بر آن از واجبات است،

و آن كه صبر كند و از خطا درگذرد، اين از كارهاى پسنديده است.

و هرکس که شکیبایی و گذشت پیشه کند، بی‌گمان این از کارهای سترگ است‌

و هر كه شكيبايى ورزد و درگذرد، هر آينه آن از كارهاى ستوده و استوار است.

کسی که (در برابر ظلم دیگران) شکیبائی کند و (زمام اختیار را از دست ندهد، و با وجود قدرت، از ستمگر) درگذرد (ولی بداند که این عمل باعث گستاخی ظالم نمی‌گردد، این کار او) از زمره‌ی کارهائی است که باید بر آن عزم را جزم کرد و بر آن ماندگار شد.

و هر که همواره صبر کند و (از تجاوز دیگران) چشم پوشد، بی‌چون این (خویشتن‌‌داری، حاکی) از اراده‌ی قوی (در) کارهاست.

و هر که شکیبا شود و آمرزش کند همانا آن است از عزیمت کارها

الشورى ٤٢	آیه ٤٣	الشورى ٤٤
سوره : سوره الشورى نزول : ١ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٠ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«لَمِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ»: (نگا: آل‌عمران / لقمان / )

تفسیر

---

• آيات ۲۷ - ۵۰ سوره شورى
• سنت الهى در روزى دادن به مردم : ((ينزل بقدر ما يشاء))
• شباهت رزق مادى با معارف حقه و شرايع آسمانى ، از نظرنزول و قسمت
• توضيحى راجع به ((قدير)) بودن خداى تعالى
• بررسى مفاد آيه ((و ما اصبكم من مصيبه فبما كسبت ايديكم ....)) كه وجود ارتباط بينگناهان و مصائب دنيوى را افاده مى كند
• سه مطلبى كه از سياق آيه شريفه بدست مى آيد
• تفسيرى بى پايه براى آيه و وجه بى پايگى آن
• بيان آيات ((و من آياته الجوار فى البحر...)) كه كشتى ها را به عنوان يكى از آياتخداوند به ياد مى آورد
• دو تفسير ديگر در معنا مى آيد كه هر دو بى مورد و داراى تكلف اند
• صفات نيك مؤ منين : اجتناب از كبائر و فواحش ، گذشت ، دفع ظلم از يكديگر و...))
• معناى مشورت و آيه ((و اءمرهم شورى بينهم ))
• وجه اينكه در جمله ((و جزاء سيئة سيئه مثلها))عمل متقابل مظلوم در برابر ظالم را ((سيئه )) ناميد
• سه وجه در بيان ((انه لا يحب الظالمين ))
• مظلوم حق مقابله به مثل دارد گو اينكه صبر و گذشت فضيلتى برتر است
• وصف حال غير مؤ منين در روبرو شدن با عذاب الهى
• معناى جمله ((ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم و اهليهم )) و اينكه گوينده آن كيانند و دركجا آن را مى گويند
• مفاد جمله : ((يوم لا مرد له من الله )) درباره قيامت
• توبيخ انسان متنعم سرگرم به دنيا
• چند روايت درباره تقدير روزى از جانب خداوند سبحان
• بيان سه اشكال در رابطه با ((ما اءصابكم ...)). و مفاد روايات مربوط به آن
• بيان رواياتى در ارتباط با ((يهب لمن يشاء اناثا

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ «43»

و البتّه كسى كه صبر نمايد (و مجرم را ببخشد) همانا اين از كارهاى استوار است.

جلد 8 - صفحه 419

نکته ها

قرآن كريم در آيه 91 سوره توبه مى‌فرمايد: «ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ» بر نيكوكاران هيچ راه نكوهشى نيست. در آيه قبل نيز خوانديم كه بر مظلوم حرجى نيست، اكنون مى‌فرمايد: نكوهش بر ستمگران است.

به نظر مى‌رسد «ظلم»، مربوط به اشرار است گرچه افراد عادى و فقير باشند ولى «بغى» مربوط به توطئه‌گران و استعمارگران است.

پیام ها

1- تجاوز به حقوق مردم (حتّى غير مسلمان و در هر شكل) ناروا و سزاوار پيگيرى و مؤاخذه است. «إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ»

2- ظلمى را بايد افشا كرد كه رنگ فتنه و فساد و جنبه اجتماعى داشته باشد.

«يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ»

3- گرچه وظيفه مردم در دنيا استمداد و افشاگرى است ولى خداوند هم به حساب ظالمان خواهد رسيد. «لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ»

4- گذشت از ظالم كار ساده‌اى نيست، اراده و تصميم استوار لازم دارد. «لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»

5- خويشتن‌دارى و گذشت (به جاى انتقام) مورد سفارش قرآن است. «وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»

6- كسانى اهل گذشت هستند كه صبور باشند. (كلمه «صبر» قبل از كلمه «مغفرت» آمده است) «لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ»

7- صبر و گذشت، بستر صفات برجسته انسان است. «وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»

8- اسلام دين جامعى است كه هم حقّ مظلوم را به رسميّت شناخته است و هم راه را براى عفو و گذشت باز گذاشته است. لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ‌ ... وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ

تفسير نور(10جلدى)، ج‌8، ص: 420

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43)

وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ: و هر آينه براى كسى كه صبر نمايد بر آزار ظلمه و درگذرد از مظلم ايشان و در صدد انتقام نباشد، إِنَّ ذلِكَ‌: بدرستى كه اين صبر و گذشتن، لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ: از كارهاى جازمه لازمه است، يعنى جماعتى كه موصوفند به كمال ايمان و مزيت احسان، قصد ايشان جزم و ثابت است بر اين نوع كارها، زيرا همه كس را توانائى آن نباشد كه جفا كشد و وفا نمايد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ (41) إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (42) وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (43) وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِيٍّ مِنْ بَعْدِهِ وَ تَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلى‌ مَرَدٍّ مِنْ سَبِيلٍ (44) وَ تَراهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْها خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَ قالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذابٍ مُقِيمٍ (45)

ترجمه‌

و هر آينه آنكه انتقام كشيد بعد از ستم شدن بر او پس آنگروه نيست بر آنها هيچ راه اشكالى‌

جز اين نيست كه راه عتاب و عقاب بر كسانى است كه ستم ميكنند بر مردم و تعدّى مينمايند در زمين بناحق آنگروه براى آنها عذابى است دردناك‌

و هر آينه آنكه صبر كرد و گذشت نمود همانا آن هر آينه از كارهاى مطلوب الهى است‌

و هر كه را واگذارد در گمراهى خدا پس نيست براى او هيچ ياورى بعد از او و مى‌بينى ستمكاران را چون ديدند عذاب را ميگويند آيا بسوى بازگشتن راهى هست‌

و مى‌بينى آنانرا كه عرضه ميشوند بر آن با آنكه فروتنانند از خوارى نگاه ميكنند از ديده پنهان و گويند آنانكه ايمان آوردند همانا زيانكاران آنانند كه زيانكار نمودند خودشان و خانواده‌شان را روز قيامت آگاه باشيد همانا ستمكاران در عذاب دائمند.

تفسير

خداوند سبحان در تعقيب و تأكيد مفاد آيات سابقه فرموده و هر آينه كسانيكه انتقام بكشند از ظالم بر خودشان بعد از آنكه مظلوم واقع شدند

---

جلد 4 صفحه 587

بهيچ وجه جاى اعتراض و راه اشكالى بر آنها نيست چون حق داشتند كه قصاص يا تقاص نمايند و ذكر شد كه در بعضى از موارد راجح است بلى اشكال و اعتراض بر كسانى است كه ابتداء بظلم و ستم بر مردم مينمايند و تعدّى و تجاوز از حد و قدر خودشان ميكنند در زمين بناحق و ناروا و آنها مشمول عذاب اليم جهنّم در قيامت خواهند بود و اگر كسى صبر كند بر جور و ستمى كه بر او وارد شده و گذشت نمايد و عفو و اغماض كند در مورديكه مقتضى براى عفو باشد كه در آيات سابقه بيان شد هر آينه كارى كرده كه مرضىّ خدا و پسند اولياء و از اخلاق ستوده است كه بايد شخص بزرگ بر آن ثابت و بزرگوارى خود را بآن اثبات نمايد خلاصه آنكه از امورى است كه بايد در موقعش عزم بر آن داشت و اين تفصيل كه حسن انتقام و عفو باشد هر كدام بجاى خود مستفاد از بعضى روايات و موافق با موازين علم اخلاق است و كسيرا كه خداوند براى عدم قابليت و اعراض از ذكر حق بحال ضلالت و گمراهى واگذارد و توفيق و تأييد خود را از او سلب فرمايد نيست و نخواهد بود براى او دوست و يار و ياور و نگهبان و نگهدارى در رتبه متأخّره از خدا كه با او يارى و او را نگهدارى نمايد از بليّات دنيا و عقوبات آخرت و مى‌بينى تو اى پيغمبر ستمكاران را در روز قيامت وقتى مشاهده عذاب را نمودند كه آرزو مينمايند و ميگويند آيا ممكن است يكمرتبه ديگر ما بدنيا برگرديم و مى‌بينى تو آنها را كه عرضه داشته ميشوند بر آتش جهنّم در حال خضوع و خشوع از ذلّت و خوارى كه مينگرند به آتش از زير چشم مانند كسانى كه براى كشتن حاضر كرده شوند كه بشمشير نگاه ميكنند و چون اهل ايمان آنها را باين حال مى‌بينند ميگويند الحقّ زيانكاران آنكسانى هستند كه خودشان و اهل و عيالشان را بخسران انداختند و زيانكار نمودند در روز قيامت چون آنها را سوق بحق ننمودند بلكه تربيت بباطل كردند و از منافع و فوائد اخروى ايمان و عمل صالح باز ماندند و مستحق عذاب جهنّم شدند و خدا ميفرمايد بدانيد كه ستمكاران بر خويش و خلق بكفر و ضلال در عذاب دائم بى‌زوال جاى دارند.

---

جلد 4 صفحه 588

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ لَمَن‌ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِن‌َّ ذلِك‌َ لَمِن‌ عَزم‌ِ الأُمُورِ (43)

و ‌هر‌ آينه‌ كسي‌ ‌که‌ صبر كند و گذشت‌ كند ‌هر‌ آينه‌ ‌اينکه‌ صبر و گذشت‌ ‌از‌ كارهاي‌ بسيار بزرگ‌ پسنديده‌ ‌است‌.

وَ لَمَن‌ صَبَرَ صبر ‌بر‌ اذيت‌ و ظلم‌ ظالمين‌ ‌که‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ الصلاة و ‌السلام‌ فرمود

(صبرت‌ و ‌في‌ العين‌ قذي‌ و ‌في‌ الحلق‌ شجي‌)

و ‌از‌ القاب‌ مختصه‌ بآن‌ حضرت‌ ‌است‌ (اصبر الصابرين‌) و ‌در‌ حق‌ ابي‌ ‌عبد‌ اللّه‌ ‌عليه‌ ‌السلام‌

(لقد عجبت‌ ‌من‌ صبرك‌ ملائكة السماء)

و

جلد 15 - صفحه 503

هكذا ساير ائمه هدي‌ ‌عليهم‌ ‌السلام‌ و ميتوان‌ ‌گفت‌ امروز صبر حضرت‌ بقية اللّه‌ ‌با‌ مشاهده ‌اينکه‌ اوضاع‌ كنوني‌ و انتظار فرج‌ ‌از‌ صبر تمام‌ انبياء و اولياء بالاتر و سخت‌تر ‌است‌.

وَ غَفَرَ و گذشت‌ كردن‌ ‌که‌ دارد صديقه طاهره‌ موقعي‌ ‌که‌ مشاهده‌ كرد ‌علي‌ ‌را‌ پاي‌ منبر طناب‌ ‌به‌ گردن‌ شمشير بالاي‌ سر فرمود پيراهن‌ پدر ‌بر‌ سر مي‌اندازم‌ و نفرين‌ ميكنم‌ امير المؤمنين‌ سلمان‌ ‌را‌ فرستاد نگذار فاطمه‌ نفرين‌ كند چنانچه‌ پدر بزرگوارش‌ ‌هم‌ آنچه‌ اذيت‌ ديد ‌که‌ فرمود

(‌ما اوذي‌ نبي‌ّ مثل‌ ‌ما اوذيت‌)

نفرين‌ نكرد و عرض‌ كرد

(اللهم‌ اهد قومي‌ فانهم‌ ‌لا‌ يعلمون‌).

ذلِك‌َ لَمِن‌ عَزم‌ِ الأُمُورِ عزم‌ قوة القلب‌ ‌است‌ و خودداري‌ ‌است‌ و تحمل‌ مشاق‌ و حلم‌ و حوصله‌ و بردباري‌ ‌است‌ ‌در‌ كليه امور و ‌لو‌ ‌هر‌ چه‌ مشكل‌ و سخت‌ ‌باشد‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 43)- در این آیه باز به سراغ مسأله صبر و شکیبایی و عفو می‌رود تا بار دیگر بر این حقیقت تأکید کند که حق انتقام گیری و قصاص و کیفر برای مظلوم در برابر ظالم هرگز مانع از مسأله گذشت و عفو و بخشش نیست، می‌فرماید: «اما کسانی که شکیبایی کنند، و طرف را مورد عفو قرار دهند این از کارهای پر ارزش است» (وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ).

تعبیر به «عزم الامور» ممکن است اشاره به این باشد که این از کارهایی است که خداوند به آن فرمان داده و هرگز نسخ نمی‌شود و یا از کارهایی است که انسان باید نسبت به آن عزم راسخ داشته باشد.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - شکیبایى و بخشش خطاکار، امرى ارزشمند و نیازمند اراده قوى است. (و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور) اضافه «عزم» به «أمور»، از باب اضافه صفت به موصوف است; یعنى، «من الأمور المعزومة» معناى این ترکیب در آیه - چنان که مفسران گفته اند - این است که صبر و گذشت، از امورى است که نیازمند به تصمیم و اراده استوار، مى باشد.

۲ - نظام حقوقى دین، طرفدار حاکمیت روحیه عفو و بخشش بر جامعه بشرى و روابط انسانى (و لمن انتصر بعد ظلمه ... و لمن صبر و غفر)

۳ - خویشتن دارى و گذشت به جاى انتقام جویى و مقابله به مثل، توصیه اکید خداوند به دادخواهان ستمدیده است. (و لمن انتصر بعد ظلمه ... و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور) لام در «لمن صبر» لام قسم و در «لمن عزم الأمور» لام تأکید است که در هر دو نمایانگر اهمیت توصیه الهى به عفو و گذشت است.

۴ - تنها انسان هاى صابر و شکیبا، قادر به عفو و بخشش خطاکاران اند. (و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور) ذکر صبر قبل از غفران، مى تواند اشاره به این نکته داشته باشد که اگر روحیه شکیبایى نباشد; آتش انتقام در انسان شعله ور شده و مانع عفو و گذشت مى شود.

۵ - انسان هاى برخوردار از اراده قوى و خویشتن دار و اهل گذشت ارزشى والا دارند. (و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور)

۶ - عفو، گذشت و خویشتن دارى در حال توانمندى بر انتقام، نشانگر اراده و تصمیم قوى انسان است. (و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور) قدرت بر انتقام از واژه «غفر» استفاده مى شود; چه این که ظهور مغفرت آن است که انسان توان انتقام را داشته باشد.

۷ - عزم و اراده قوى، پایه و اساس کمال و رشد آدمى و اصلاح اخلاق و رفتار او (و لمن صبر و غفر إنّ ذلک لمن عزم الأُمور)

موضوعات مرتبط

• اراده: آثار اراده ۱، ۷; ارزش اراده ۵; نشانه هاى قوت اراده ۶
• تکامل: عوامل تکامل ۷
• خدا: توصیه هاى خدا ۳
• خطاکاران: عفو از خطاکاران ۴
• رفتار: پایه هاى رفتار ۷
• صابران: عفوهاى صابران ۴; فضایل صابران ۴، ۵
• صبر: ارزش صبر ۱، ۵; زمینه صبر ۱
• عفو: ارزش عفو ۱، ۵; اهمیت عفو ۲; توصیه به عفو ۳; زمینه عفو ۱; عفو هنگام قدرت ۶
• مظلومان: توصیه به مظلومان ۳