المؤمنون ٦٨

أَ فَلَمْ‌ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ‌ أَمْ‌ جَاءَهُمْ‌ مَا لَمْ‌ يَأْتِ‌ آبَاءَهُمُ‌ الْأَوَّلِينَ‌

ترجمه

آیا آنها در این گفتار نیندیشیدند، یا اینکه چیزی برای آنان آمده که برای نیاکانشان نیامده است؟!

|آيا در اين سخن تفكّر نكرده‌اند، يا چيزى براى آنها آمده كه براى پدران پيشين آنها نيامده است

آيا در [عظمت‌] اين سخن نينديشيده‌اند، يا چيزى براى آنان آمده كه براى پدران پيشين آنها نيامده است؟

آیا در این سخن (خدا و قرآن بزرگ) فکر و اندیشه نمی‌کنند (تا حقانیت آن را درک کنند) یا آنکه کتاب و رسول تنها بر اینان آمده و بر پدران پیشین آنها نیامده؟

آیا در این سخن [که وحی خداست] نیندیشیدند؟ یا مگر [برای اولین بار] کتابی برای آنان آمده است که برای پدران پیشین آنان نیامده بود؟ ….

آيا در اين سخن نمى‌انديشند يا براى آنها چيزى نازل شده كه براى نياكانشان نازل نشده بود؟

آیا در این سخن اندیشه نمی‌کنند، یا چیزی که به سراغ نیاکانشان نیامده بود، به سراغ آنان آمده است؟

آيا در اين گفتار- قرآن- نينديشيده‌اند يا مگر چيزى بديشان آمده كه به پدران پيشينشان نيامده بود؟!

آیا آنان سخنان را نمی‌سنجند (و درباره‌ی این آیات الهی نمی‌اندیشند، تا اعجاز قرآن را با چشم سر و چشم دل مشاهده کنند)، یا این که مطالبی برای آنان آمده است که برای نیاکانشان نیامده (و نزول آیات آسمانی، چیز نوظهوری است؟ چنین نیست، ارسال پیغمبران و انزال کتابهای آسمانی برای ایشان شیوه‌ی دیرین خدا بوده و محتوای دعوت تو از نظر اصول و اساس، همان محتوای دعوت پیغمبران است).

آیا پس (از این) در این سخن نیندیشیدند، یا چیزی برای آنان آمده که برای پدران نخستینشان نیامده‌؟

آیا تدبر نکردند سخن را یا بیامدشان آنچه نیامد پدرانشان را آن پیشینیان‌

المؤمنون ٦٧	آیه ٦٨	المؤمنون ٦٩
سوره : سوره المؤمنون نزول : ٥ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١١ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«اَفَلَمْ یَدَّبَّرُوا ...»: (نگا: نساء / ). اصل یَدَّبَّرُوا، (یَتَدَبَّرُوا) است، یعنی آیا درباره معانی و مفاهیم آیات قرآنی نمی‌اندیشند؟

تفسیر

---

• آيات ۵۵ - ۷۷، سوره مؤ منون
• تاءخير در عذاب كافران و بهره مند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خيرخواهى .
• شرح صفات مؤ منين
• ((خيرات )) در جمله : ((اولئك يسارعون فى الخيرات ...))اعمال صالحه ناشى از اعتقاد حق است .
• بيان اينكه در دين خدا تكليف حرجى نه در اعتقاد و نه درعمل وجود ندارد (لا يكلف الله نفسا الا وسعها)
• فايده وجود نامه اعمال و جواب به شبهه اى كه فخر رازى در اين باره ذكر كرده است .
• اعمال بد مانع از انجام اعمال صالحه است .
• رد عذرهايى كه مشركين براى قبول رسالت پيامبر صلى اللّه عليه و آله آوردند.
• معنائى كه آيه (ولو اتبع الحق اهدائهم لفسدت السموات و الارض ) بيانگر آن است .
• وجه اينكه از قرآن كريم به ((ذكر)) تعبير شده است .
• اشاره به اينكه حق صراط مستقيم است و كافران گريزان از حق ، منحرف از صراط مستقيم هستند.
• بحث روايتى (رواياتى درباره مراد از ((قلوبهم وجلة )) و معناى استكانت و تضرع و...)

---

• آيه و ترجمه
• تفسير:
• نكته ها:
• ۱ - حق پرستى و هوا پرستى
• ۲ - صفات رهبر
• ۳ - چرا اكثريت ، تمايل به حق ندارند؟! - كدام اكثريت ؟

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِينَ «68»

آيا آنها در اين گفتار (قرآن) نينديشيدند، يا مطالبى براى آنان آمده كه براى نياكانشان نيامده است؟ (لذا قبول حرف تازه براى آنان سخت است).

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِينَ (68)

أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ‌: چرا پس تفكر نمى‌كنند قرآن را تا بشناسند آنچه در آن است از عبرتها و دلالات بر صدق پيغمبر ما حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و بدانند كه قرآن حق و از جانب حق تعالى نازل شده. أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِينَ‌: يا آمد ايشان را از كتاب و پيغمبر آنچه نيامده بود پدران پيشينيان آنها را تا عذر گويند كه ما از پيغمبر، يعنى همچنانكه نوح و ابراهيم و ساير پيغمبران را به قومشان فرستاديم، همچنين حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله را به ايشان فرستاديم. خلاصه آنكه فرستادن پيغمبر و كتاب، چيز تازه‌اى نبوده بلكه اين سنت نسبت به پدران ايشان نيز جارى گشته.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ لَدَيْنا كِتابٌ يَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (62) بَلْ قُلُوبُهُمْ فِي غَمْرَةٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِكَ هُمْ لَها عامِلُونَ (63) حَتَّى إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِيهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ يَجْأَرُونَ (64) لا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكُمْ مِنَّا لا تُنْصَرُونَ (65) قَدْ كانَتْ آياتِي تُتْلى‌ عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ عَلى‌ أَعْقابِكُمْ تَنْكِصُونَ (66)

مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ (67) أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ يَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِينَ (68) أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ (69) أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ (70)

ترجمه‌

- و تكليف نميكنيم نفسى را مگر بقدر وسعش و نزد ما كتابى است كه‌

---

جلد 3 صفحه 645

سخن ميگويد بحق و آنان ظلم كرده نميشوند

بلكه دلهاشان در غفلت است از اين و مر آنها را كردارها است جز اين كه باشند مر آنها را كنندگان‌

تا چون بگيريم متنعّمان آنها را بعذاب آنگاه آنان زارى كنند

زارى مكنيد امروز همانا شما از ما يارى كرده نخواهيد شد

بتحقيق بود آيتهاى من كه خوانده ميشد بر شما پس بوديد كه بر پاشنه‌هاتان بر ميگشتيد

تكبّر كنان بآن افسانه در شب گويانى كه ياوه سرائى ميكرديد

آيا پس تأمّل نكردند آن گفتار را يا آمد آنها را آنچه نيامد پدرانشان را كه بودند پيشينيان‌

يا نشناختند رسولشان را پس آنها مر او را باشند انكار كنندگان‌

يا ميگفتند در او جنونى است بلكه آمد آنها را بحق و بيشترشان بودند مر حقّ را ناخوش دارندگان.

تفسير

- خداوند منّان بعد از ذكر اوصاف اهل ايمان براى ترغيب ايشان بعبادت و تسهيل بر آنها در امر اطاعت نفى فرمود تكليف زائد از وسع را كه بقدر طاقت است و اثبات فرمود مقدار وسع را كه كمتر از طاقت است و اعلام فرمود بوجود صحيفه اعمال بندگان نزد خداوند و آن كتابى است كه ناطق و شاهد بحقّ و راستى و درستى است و مخالف با واقع و حقيقت در آن يافت نميشود و تمام اعمال عباد از خوب و بد و كوچك و بزرگ در آن ثبت است براى آنكه در وقت پاداش بكسى ظلم نشود بزيادى عقاب يا كمى ثواب از ميزان عمل و استحقاقش و فرمود ولى كفّار دلهاشان فرو رفته در گرداب جهل و غفلت از چنين كتابى يا از قرآن كه قمّى ره فرموده و از براى آنها است اعمال زشت ديگرى غير از آن خوض در جهل و غفلت و لازمش كه كفر و شرك است از قبيل آزار و ايذاء پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و سخريّه آنسرور و اعتراضات واهى بر قرآن و گمراه نمودن مسلمانان و امثال اينها از اعمال قبيحه‌ئى كه مرتكب ميشوند آن اعمال را تا وقتى كه بگيريم ما متنعّمان يا بزرگان آنها را كه قمّى ره فرموده بعذاب دنيا يا آخرت چنانچه گفته‌اند كه مراد جنگ بدر است كه در آن بزرگانشان كشته شدند يا گرسنگى و قحطى است كه بنفرين پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مبتلا بآن شدند بطوريكه سگ و مردار و كثافات و اولاد خودشان را خوردند پس ناگهان ضجّه و زارى ميكنند و استغاثه و توبه مينمايند و قبول نميشود كه مشعر بآنستكه مراد عذاب آخرت است چنانچه خداوند در جواب آنها

---

جلد 3 صفحه 646

فرموده بيخود ضجّه و زارى نكنيد امروز روزى نيست كه بشما از ما كمكى برسد شما همان كسانى هستيد كه آيات ما را بر شما پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تلاوت ميكرد و شما در حاليكه مستقرّ بر پاشنه‌هاى پاهاتان بوديد بقهقرى رجوع ميكرديد و پسكى ميرفتيد و بعقب برميگشتيد و رو گردان بوديد از ذكر خدا و شنيدن آيات او و عمل بآنها و كارتان مانند رفتارتان قبيح بود در حالى كه تكبّر مينموديد بتكذيب قرآن يا به پيغمبر يا بحرم مكّه بآنكه ميگفتيد ما نگهدار آنيم و كسى بر آن تاكنون مسلّط نشده و بنابراين مرجع ضمير در به مذكور نيست و بايد بقرائن و شهرت گفتار آنها در خارج معلوم شود و بنظر حقير محتمل است به نكص كه مستفاد از تنكصون است رجوع شود يعنى با آنكه باين عمل قبيح خودتان كه رجوع بقهقرى باشد افتخار و تكبّر ميكرديد در حالى كه بطعن در قرآن و غيبت از پيغمبر و استهزاء بآن سرور در شب سخنرانى و افسانه‌گوئى ميكرديد و نيز مانند بيماران كه هذيان ميگويند بيهوده‌گوئى و ياوه سرائى مينموديد يا دورى ميجستيد از ذكر خدا و مواعظ پيغمبر و اندرز مسلمانان يا فحش و ناسزا ميگفتيد چون تهجرون بضمّ تاء و كسر جيم نيز قرائت شده است و آن كلمه يا مأخوذ از هجر بمعناى دورى يا هذيان است يا مأخوذ از هجر بضمّ بمعناى فحش و ناسزا است و در اينصورت غالبا از باب افعال ميآيد پس اين قرائت مناسب با معناى اخير است و اخيرا خداوند احتمالات متصوّره براى سبب ايمان نياوردن آنها را ذكر و نفى فرموده مگر يك احتمال كه آنرا اثبات فرموده باين تقريب كه آيا آنها تفكّر و تدبّر و تأمّل ننمودند در قول خداوند كه قرآن است تا بدانند كه آن معجزه و اتيانش از عهده بشر بيرون است و دلالت بر نبوّت آورنده آن دارد يا تاكنون اين اتّفاق نيفتاده كه پيغمبرى از جانب خدا آمده باشد و كتابى آورده باشد و اين زمان پيغمبر آمده و كتاب آورده و اين امر در نياكان و پيشينيان آنها بى‌سابقه بوده لذا مستبعد شمرده‌اند و ايمان نياورده‌اند يا نشناختند پيغمبر خودشان محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را بامانت و صداقت و شرافت و ساير صفات حسنه كه لايق شأن انبياء است لذا منكر نبوّت او شدند يا تصوّر ميكنند در او جنونى است كه اين اظهارات را مينمايد هيچ يك از اين احتمالات نميرود چون آنها اهل لسانند و بخوبى فصاحت و بلاغت و ساير جهات اعجاز قرآن‌

---

جلد 3 صفحه 647

را درك ميكنند و از اولاد ابراهيم و اسمعيل عليهما السلامند و ميدانند كه انبياء عظام و كتب سماوى براى اجداد و پيشينيان آنها از طرف خداوند آمده و پيغمبر خودشان محمّد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را بتمام اوصاف كماليّه كه مثل و مانند نداشته و ندارد شناخته‌اند و ميدانند كه ديوانه نيست بلكه اعقل و اعلم و اكمل و ارشد از همه آنها است فقط چيزى كه هست آنستكه اينها با آنكه ميدانند دعوى نبوت او صدق و كتابش بر حقّ است بيشترشان طبعا از قبول حق كراهت دارند چون حقّ تلخ و مخالف با شهوات و هواى نفس آنها است لذا زير بار نميروند بلى ممكن است بعضى براى سرزنش اقوامشان يا كمى ادراك و شعورشان يا بى‌فكرى و عدم توجّه بعلائم صدق ايمان نياورده باشند ولى اين عدّه كمند ..

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

أَ فَلَم‌ يَدَّبَّرُوا القَول‌َ أَم‌ جاءَهُم‌ ما لَم‌ يَأت‌ِ آباءَهُم‌ُ الأَوَّلِين‌َ (68)

آيا ‌پس‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ تدبر نمي‌كنند قول‌ ‌را‌ ‌ يا ‌ آمده‌ ‌شما‌ ‌را‌ چيزي‌ ‌که‌ ‌بر‌ آباء اولين‌ ‌شما‌ نيامده‌ ‌باشد‌.

(أَ فَلَم‌ يَدَّبَّرُوا) دبر بمعني‌ آخر شيئي‌ ‌است‌، چنانچه‌ مي‌فرمايد: (وَ قَطَعنا دابِرَ الَّذِين‌َ كَذَّبُوا بِآياتِنا) اعراف‌ آيه 70 ‌يعني‌ تمام‌ ‌را‌ هلاك‌ كرديم‌ ‌عن‌ آخرهم‌ ‌که‌ احدي‌ ‌از‌ ‌آنها‌ باقي‌ نماند، و نيز مي‌فرمايد: (وَ يَقطَع‌َ دابِرَ الكافِرِين‌َ) انفال‌ آيه 7 ‌که‌ تمام‌ كفار ‌را‌ هلاك‌ كنيم‌ (وَ قَضَينا إِلَيه‌ِ ذلِك‌َ الأَمرَ أَن‌َّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقطُوع‌ٌ مُصبِحِين‌َ) حجر آيه 66 و ‌از‌ همين‌ باب‌ ‌است‌ دبر مقابل‌ قبل‌ ‌که‌ آخر شي‌ء و معناي‌ تدبر اينست‌ ‌که‌ تأمل‌ و تفكر كنند و آثار باطنيه اشياء ‌را‌ دست‌ آورند و مغز ‌آنها‌ ‌را‌ كشف‌ كنند. چنانچه‌ امروز چه‌ آثار غريبه‌ ‌از‌ اشياء بدست‌ آورده‌ و استخراج‌ كرده‌اند و روز بروز زيادتر ميشود.

(القَول‌َ) مراد قرآن‌ مجيد ‌است‌ ‌که‌ گفتند: هفت‌ بلكه‌ هفتاد بطن‌ دارد و بواطن‌ قرآن‌ ‌را‌ جز پيغمبر و ائمه اطهار پي‌ نبرده‌اند.

جلد 13 - صفحه 430

(‌ما يعرف‌ القرآن‌ الا ‌من‌ خوطب‌ ‌به‌)

ولي‌ اينها ‌حتي‌ آثار مكشوفه ‌آن‌ ‌را‌ ‌هم‌ نظر نمي‌كنند. و تأمل‌ و تفكر نمي‌كنند ‌که‌.

اولا ‌اينکه‌ معجزه بزرگي‌ ‌است‌ باقيه‌ ‌تا‌ قيامت‌.

و ثانيا احكام‌ و دستوراتش‌ تمام‌ طبق‌ عقل‌ سليم‌ موافق‌ حكم‌ و مصالح‌.

و ثالثا راه‌ نماي‌ ‌به‌ راه‌ حق‌ و سعادت‌ و بهتر و محكمترين‌ راه‌ها (إِن‌َّ هذَا القُرآن‌َ يَهدِي‌ لِلَّتِي‌ هِي‌َ أَقوَم‌ُ) اسري‌ آيه 9.

(أَم‌ جاءَهُم‌ ما لَم‌ يَأت‌ِ آباءَهُم‌ُ الأَوَّلِين‌َ) البته‌ ‌بر‌ امم‌ سابقه‌ ‌هم‌ انبياء آمدند ‌هم‌ صحف‌ و كتب‌ نازل‌ ‌شده‌ آمدن‌ ‌اينکه‌ پيغمبر و ‌اينکه‌ قرآن‌ بي‌سابقه‌ نبوده‌ چنانچه‌ مي‌فرمايد:

(قُل‌ ما كُنت‌ُ بِدعاً مِن‌َ الرُّسُل‌ِ) احقاف‌ آيه 8 مثل‌ نوح‌، ابراهيم‌، موسي‌، عيسي‌ و ساير انبياء ‌آنها‌ ‌هم‌ آمدند و كتاب‌ داشتند و دستورات‌ آوردند امر تازه‌اي‌ نيست‌ ‌که‌ سابقه‌ نداشته‌ ‌باشد‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 68)- بهانه‌های رنگارنگ منکران: در تعقیب آیات گذشته که سخن از اعراض و استکبار کفار در برابر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بود در اینجا از بهانه‌هایی که ممکن است آنها برای خود در این زمینه بتراشند و پاسخ دندانشکن آن سخن می‌گوید، ضمنا علل واقعی اعراض آنها را نیز شرح می‌دهد که در پنج قسمت خلاصه می‌شود:

نخست می‌گوید: «پس آیا آنها در این گفتار (آیات الهی) تدبر و اندیشه نکردند»؟ (أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ).

آری! نخستین عالم بدبختی آنها تعطیل اندیشه و تفکر در محتوای دعوت تو است، که اگر بود مشکلات آنها حل می‌شد.

در دومین مرحله می‌گوید: «یا این که مطالبی برای آنها آمده است که برای نیاکانشان نیامده»؟! (أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ).

یعنی اگر توحید و معاد و دعوت به نیکیها و پاکیها تنها از ناحیه تو بود، ممکن بود بهانه کنند که اینها سخنان نو ظهوری است.

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - سرزنش رفاه زدگان از سوى خدا، به خاطر یاوه سرایى هاى آنان علیه قرآن (مستکبرین به سمرًا تهجرون . أفلم یدّبّروا القول ... ءاباءهم الأوّلین) استفهام در آیه فوق، استفهام توبیخى است و ضمیر جمع در آن به «مترفین» باز مى گردد. خداوند در این بخش از آیات، آنها را به خاطر اتهاماتى که به پیامبر(ص) و قرآن مى زدند، مورد سرزنش قرار داده و با ارائه دلایل گوناگون، همه راه هاى عذرتراشى شان را سد کرده است. آیه فوق، در ردّ اتهامات آنان به قرآن است.

۲ - فراخوانده شدن کافران به تدبر و اندیشه در آیات قرآن و پرهیز از داورى هاى نسنجیده درباره آن (أفلم یدّبّروا القول)

۳ - تأمل در آیات قرآن، زداینده هر گونه تردید در الهى و آسمانى بودن آن (أفلم یدّبّروا القول)

۴ - لزوم تدبر در آیات و معارف قرآن (أفلم یدّبّروا القول)

۵ - قرآن، کتابى است روشن و قابل فهم. (أفلم یدّبّروا القول) با توجه به توصیه خداوند به تدبر در قرآن، این برداشت به دست مى آید.

۶ - قرآن، خود دلیل آسمانى بودن خویش است. (أفلم یدّبّروا القول) مفهوم دعوت یاد شده، این است که هر کس در قرآن تدبر کند، به آسمانى بودن آن یقین پیدا مى کند.

۷ - نزول کتاب از سوى خدا، داراى سابقه دیرین در تاریخ بشر (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین) برداشت فوق، بر این اساس است که «ما» در «ما لم یأت» کنایه از کتاب باشد; یعنى «أم جاءهم من الکتاب ما لم یأت...».

۸ - پیام هاى قرآن، هماهنگ با پیام هاى آسمانى پیشین (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین) برداشت فوق، بر این اساس است که مراد از «ما» در «ما لم یأت» محتوا و پیام هاى قرآن باشد، یعنى «أم جاءهم من الوحى ما لم یأت...».

۹ - موضع گیرى علیه قرآن، به بهانه بى سابقه بودن نزول کتاب از سوى خدا - یا بى سابقه بودن پیام هاى آن - امرى بى اساس و غیر قابل پذیرش (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین)

۱۰ - آگاهى مردم عصر بعثت، به سابقه داشتن بعثت و نزول کتاب از سوى خداوند (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین)

۱۱ - موضع گیرى در برابر اندیشه هاى نو و بى سابقه، امرى طبیعى و عذرى قابل قبول (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین) از این آیه استفاده مى شود که: اگر نزول کتاب امرى بى سابقه بود، موضع گیرى کافران در برابر قرآن قابل پذیرش بود.

۱۲ - وحى و رسالت، داراى پیشینه در تاریخ جزیرة العرب (أم جاءهم ما لم یأت ءاباءهم الأوّلین)

موضوعات مرتبط

• انبیا: تاریخ انبیا ۱۲
• تفکر: موضعگیرى در برابر تفکر نو ۱۱
• خدا: سرزنشهاى خدا ۱
• عذر: عذر مقبول ۱۱
• قرآن: آثار تدبر در قرآن ۳; اهمیت تدبر در قرآن ۴; بى منطقى تکذیب قرآن ۹; تعالیم قرآن ۸; دعوت به تدبر در قرآن ۲; دلایل وحیانیت قرآن ۶; سرزنش دشنام به قرآن ۱; عوامل رفع شبهه از قرآن ۳; فهم قرآن ۵; نقش قرآن ۶; وحیانیت قرآن ۳; وضوح قرآن ۵; ویژگیهاى قرآن ۵
• کافران: دعوت از کافران ۲
• کتب آسمانى: تاریخ کتب آسمانى ۷; هماهنگى کتب آسمانى ۸
• مردم: مردم صدراسلام و بعثت ۱۰; مردم صدراسلام و کتب آسمانى ۱۰
• مرفهان: دشنامهاى مرفهان ۱; سرزنش مرفهان ۱
• نبوت: نبوت در جزیرة العرب ۱۲
• وحى: تاریخ وحى ۱۲; وحى در جزیرة العرب ۱۲