الإسراء ٦٣

قَالَ‌ اذْهَبْ‌ فَمَنْ‌ تَبِعَکَ‌ مِنْهُمْ‌ فَإِنَ‌ جَهَنَّمَ‌ جَزَاؤُکُمْ‌ جَزَاءً مَوْفُوراً

ترجمه

فرمود: «برو! هر کس از آنان از تو تبعیت کند، جهنم کیفر شماست، کیفری است فراوان!

|گفت: برو، هر كس از آنان تو را پيروى كند، مسلما جهنم سزايتان خواهد بود كه سزايى تمام است

فرمود: «برو كه هر كس از آنان تو را پيروى كند مسلماً جهنم سزايتان خواهد بود كه كيفرى تمام است.

خدا به شیطان گفت: برو که هر کس از اولاد آدم پیرو تو گردد با تو به دوزخ که پاداش کامل شماست کیفر خواهد شد.

خدا فرمود: برو که از آنان هر کس تو را پیروی کند، قطعاً دوزخ کیفرتان خواهد بود، کیفری سخت و کامل.

گفت: برو، جزاى تو و هر كس كه پيرو تو گردد جهنم است، كه كيفرى تمام است.

[خداوند] فرمود برو که هر کس از ایشان از تو پیروی کند، جهنم جزای شما خواهد بود که جزایی بسنده است‌

[خداى‌] گفت: برو، كه هر كه از آنها تو را پيروى كند پاداشتان دوزخ است، پاداشى تمام.

خدا فرمود: برو! (تا روز رستاخیز به تو مهلت داده می‌شود و هرچه می‌خواهی بکن. آدمیزادگان از عقل و اراده برخوردارند) کسانی که از ایشان از تو پیروی کنند، دوزخ سزای شما (اهریمن و آنان) است و سزای فراوان و بی‌نقصانی است.

(خدا) فرمود: «برو، پس هر کس از آنان تو را پیروی کند، بی‌گمان جهنم - که کیفری فراوان است- سزای شماست.»

گفت برو که هر که پیرویت کند از ایشان همانا دوزخ است پاداش شما پاداشی تمام داده‌

الإسراء ٦٢	آیه ٦٣	الإسراء ٦٤
سوره : سوره الإسراء نزول : ٨ بعثت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ١٠ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«إِذْهَبْ»: برو. جنبه توهین و تحقیر را دارد. «جَزَآءً»: مفعول مطلق (جَزَآؤُکُمْ) یا فعل محذوفی است و تقدیر چنین است: تُجْزَوْنَ جَزآءً. «مَوْفُوراً»: فراوان. کامل و بی‌کم و کاست.

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

قَالَ‌ اخْرُجْ‌ مِنْهَا مَذْءُوماً... (۲) لَأَمْلَأَنَ‌ جَهَنَّمَ‌ مِنْکَ‌ وَ... (۱)

تفسیر

---

• آيات ۵۶ - ۶۵، سوره اسرى
• استدلال ديگرى بر نفى الوهيت خدايان مشركين
• چند وجه ديگر در بيان مراد از مالك نفع وضرر نبودن بتها
• فقط دعا ودرخواست حقيقى از خداى سبحان مستجاب است
• توضيح اينكه آلهه دروغين ، خود در جستجوى وسيله به سوى پروردگارشان هستند
• وجوه ديگرى كه در معناى جمله : ((يبتغون الى ربهم الوسيلة ايهم اقرب (( گفته اند
• سنت الهى در اقوام گذشته : دعوت به حق ، به سعادت رساندن مؤ منان وهلاكت يا عذاب شديد منكران وطاغيان
• كتاب (لوح محفوظ) وبحث مفسرين پيرامون آن
• وجه اينكه خداوند پيشنهاد كفار راجع به آوردن آيات را اجابت نكرد
• دووجه ديگر در معناى آيه : ((وما منعنا ان نرسل بالايات الاان كذب بها الاولون ((
• مراد از ((رؤ يا(( و((شجره ملعونه (( در آيه : ((وما جعلنا الرؤ يا التى اريناك ...((
• معناى اصطلاحى ((شجره (( وتطبيق آن با فرقه خاصى در صدر اسلام
• شجره ملعونه اى كه در رؤ يا بر پيامبر (ص ) نشان داده شده است فتنه اسلام است
• بيان اينكه آيه شريفه ناظر به ((بنى اميه (( است
• وجه ديگرى كه ((رؤ يا(( را به جنگ بدر مربوط دانسته است ورد آن
• يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم (ع ) وآغاز عصيان واغواى او
• معناى قولشيطان : ((لاحتنكن ذريته الاقليلا((
• لشكر سواره نظام وپياده نظام شيطان ياور اودر گمراهى انسان
• يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم (عليه السلام ) وآغاز عصيان واغواى اومراد ازمشاركت شيطان در اموال واولاد مردم در خطاب : ((وشاركهم فىالاموال والاولاد((
• بحث روايتى
• رواياتى در ذيل آيه : ((وما منعنا نرسل بالايات ...((
• رواياتى در ذيل (ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الافتنة للنّاس ) وانطباق آن با بنى اميه
• چند روايت درباره شركت شيطان در اموال واولاد مردم

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً «63»

(خداوند به ابليس) گفت: برو، هر كس از آدميان از تو پيروى كند، قطعاً كيفرتان دوزخ است، كيفرى كامل!

پیام ها

1- خداوند تقاضاى مهلت خواهى ابليس را پذيرفت. «اذْهَبْ»

2- انسان در پذيرش راه خدا يا پيروى از شيطان، آزاد است. «فَمَنْ تَبِعَكَ»

3- جايگاه ابليس و پيروانش دوزخ است. «جَزاؤُكُمْ‌ جَهَنَّمَ‌»

4- كيفر الهى كامل است، گنهكاران هم كيفر گناهان خودرا مى‌چشند، هم كيفر

---

«1». مفردات راغب.

«2». در سخن بزرگان آمده است: «آخر ما يخرج من رؤوس الصدّيقين حُبّ الرئاسة» آخرين چيزى كه انسان در خودسازى از آن دل مى‌كند، جاه ومقام است.

جلد 5 - صفحه 87

گمراه كردن ديگران را به طور كامل دريافت مى‌كنند. «مَوْفُوراً»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً (63)

بعد از آن حق تعالى بر وجه استهانت و استصغار مى‌فرمايد:

قالَ اذْهَبْ‌: فرمود برو اى ابليس. فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ‌: پس پيروى كند تو را در گمراهى از فرزندان آدم و اكتفا نمايد بر اثر تو. فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ‌:

پس بدرستى كه جهنم پاداش شما باشد. جَزاءً مَوْفُوراً: پاداش شما تمام و وافى و كامل كه هيچ نقصانى از استحقاق نخواهد داشت.

نكته: قوله‌ (فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ) اى (جزاؤك و جزاؤهم) تغليب فرموده مخاطب را به جهت رعايت حق متبوعيت. پس بر وجه تهديد، شيطان را خطاب‌

---

«1» نهج البلاغه خطبه 194.

جلد 7 - صفحه 408

فرمايد.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً (61) قالَ أَ رَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلاَّ قَلِيلاً (62) قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً (63) وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاَّ غُرُوراً (64) إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى‌ بِرَبِّكَ وَكِيلاً (65)

ترجمه‌

و چون گفتيم بملائكه سجده كنيد مر آدم را پس سجده نمودند مگر ابليس گفت آيا سجده كنم مر كسى را كه آفريدى از گل‌

گفت خبر ده مرا اين‌

---

جلد 3 صفحه 373

كسيكه فضيلت دادى بر من براى چه، بخدا اگر تأخير اندازى مرگ مرا تا روز قيامت هر آينه بنياد بر اندازم از فرزندان او مگر اندكى‌

گفت دور شو پس كسيكه پيروى كند تو را از آنها همانا جهنّم جزاى شما است جزاى وافرى‌

و لغزش ده هر كسى را كه بتوانى از آنها بآوازت و فرياد زن براى حمله بر آنها بسوارانت و پيادگانت و شركت كن با آنها در مالها و ولدها و نويد ده آنها را و نويد نميدهد آنها را شيطان مگر بفريب‌

همانا بندگان من نيست مر تو را بر ايشان تسلّط و كافى است پروردگار تو كه باشد نگهدار.

تفسير

قصّه حضرت آدم عليه السّلام و امر خداوند ملائكه را بسجود در برابر او و مأموريّت شيطان در ضمن آنها و اباء او و مطرود شدنش از بارگاه قدس در سوره بقره و اعراف گذشت و كلمه طينا منصوب بنزع خافض است يعنى آيا من سجده كنم در برابر كسيكه خلق نمودى او را از گل با آنكه خلق شده‌ام از آتش كه شرف دارد بر گل و اين اوّل تكبّر و تمسّك باصل و نسبى بود كه موجب حرمان ابدى از رحمت و نعمت گرديد و گفت بگو بدانم اين مخلوق آنچنانى را كه برترى و فضيلت دادى بر من بچه سبب بوده با آنكه من برتر و بهترم از او و مورد سؤال براى اختصار و دلالت كلام حذف شده و چون سؤالش از روى انكار و استكبار و خارج از ميزان ادب بود جوابى نشنيد لذا قسم ياد نمود كه اگر خدا باو مهلت دهد تا روز قيامت مستأصل و اسير خود كند بنى آدم را باغواء و فريب مكر عدّه كمى از آنها را كه متمكّن نشود چون خالص كنند خود را براى عبادت و اطاعت خداوند و خداوند با كمال بى‌اعتنائى و توهين فرمود برو پى كارت منهم تو و اتباعت را در جهنّم بجزاى كامل خواهم رساند و براى تهديد بصورت امر قبائح اعمال او را ذكر فرمود مانند آنكه پادشاه به يكنفر از رعاياى متمرّد خود بگويد برو با اجانب بساز و هر خيانتى كه ميتوانى نسبت برعيّت من بكن باين تقريب كه لغزش ده و متزلزل كن هر كس را كه ميتوانى از بندگان من بوسوسه و گفتار ناهنجارت با صوت دلفريب غدّارت تا شامل شود تمام نغمات دلكش موسيقى و آلات لهو را كه ممنوع است و صيحه بزن و جمع‌آورى كن تمام عدّه و عساكر از سواره و پياده خود را براى استيصال بنى آدم و اين كنايه از اعمال‌

---

جلد 3 صفحه 374

تمام قدرت و استطاعت او است در گمراه كردن بندگان و شركت كن با آنها در اموال بوادار نمودن آنها را بكسب و جمع مال حرام و صرف در راه نامشروع و در اولاد بوادار نمودن آنها را بزنا و وارد نمودن مخلوق از نطفه خود را در زمره آنها در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه اين آيه را تلاوت فرمود پس فرمود كه شيطان ميآيد و مى‌نشيند نزد زن در جائيكه مرد مى‌نشيند براى مقاربت با زن و كاريرا كه مرد ميكند او هم ميكند عرض شد بچه شناخته شود كسيكه از نطفه شيطان است فرمود بدوستى و دشمنى ما كسيكه دوست ما است نطفه انسان است و كسيكه دشمن ما است نطفه شيطان است و نيز از آنحضرت روايت شده كه كسيكه در وقت جماع اسم خدا را ببرد شيطان از او دور شود و كسيكه جماع كند و نام خدا را ذكر نكند شيطان هم آلت خود را با او داخل ميكند و هر دو كار ميكنند ولى نطفه يكى ميشود و روايات بسيارى دلالت دارد بر آنكه هر جماع حرامى با شركت شيطان واقع ميشود و نطفه مرد با نطفه شيطان مخلوط ميگردد و از آن ولد بوجود ميآيد كه مشترك بين انسان و شيطان است خداوند همه را از شرّ آن ملعون محفوظ فرمايد و در خاتمه اوامر تهديدى خود فرموده وعده بده بآنها وعده‌هاى دروغ از قبيل شفاعت بتها و توفيق توبه و شرافت نسب و انكار حشر و خلود در آتش و امثال اينها هر كس را بحسب مقام و مرتبه كمالش و اخيرا به بندگان اعلام فرموده كه بدانند تمام مواعيد شيطان دروغ بصورت راست و باطل بلباس حقّ و خطاء به حليه صواب است و بندگان خالص و مخلص خدا بقرينه اضافه لفظ عباد بياء متكلّم و آنكه بندگان مخلص در آيه ديگر استثناء شده در پناه الهى از كليّه شرور شيطان محفوظند و او قادر بر اغواء ايشان نيست و از سلطنت او خارج و در تحت سلطنت الهيه ميباشند و كافى است خداوند براى حفاظت و نگهبانى و نگهدارى از ايشان و فرد اجلى وجود مبارك امير المؤمنين عليه السّلام است كه بروايت عيّاشى آيه اخيره در شأن آنحضرت نازل شده و بايد از خداوند خواست كه ما را از پيروان او در دنيا و آخرت قرار دهد.

---

جلد 3 صفحه 375

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

قال‌َ اذهَب‌ فَمَن‌ تَبِعَك‌َ مِنهُم‌ فَإِن‌َّ جَهَنَّم‌َ جَزاؤُكُم‌ جَزاءً مَوفُوراً (63)

خداوند فرمود بشيطان‌ دور شو ‌پس‌ كساني‌ ‌که‌ متابعت‌ ترا كردند ‌از‌ اولاد آدم‌ ‌پس‌ محققا جهنم‌ جزاي‌ شماست‌ آنهم‌ جزاي‌ وافر كافي‌ قال‌َ اذهَب‌ دوري‌ ‌از‌ رحمت‌ و مقام‌ قرب‌ ‌است‌ ‌که‌ معناي‌ لعن‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود وَ إِن‌َّ عَلَيك‌َ لَعنَتِي‌ إِلي‌ يَوم‌ِ الدِّين‌ِ ص‌ ‌آيه‌ 79.

فَمَن‌ تَبِعَك‌َ مِنهُم‌ مراد غاوين‌ هستند ‌که‌ فرمود إِن‌َّ عِبادِي‌ لَيس‌َ لَك‌َ عَلَيهِم‌ سُلطان‌ٌ إِلّا مَن‌ِ اتَّبَعَك‌َ مِن‌َ الغاوِين‌َ حجر ‌آيه‌ 42.

فَإِن‌َّ جَهَنَّم‌َ جَزاؤُكُم‌ خطاب‌ كم‌ بشيطان‌ و تابعين‌ ‌آن‌ ‌از‌ جن‌ و انس‌ ‌است‌ ‌که‌ بدون‌ ايمان‌ ‌از‌ دنيا روند آنهم‌ جَزاءً مَوفُوراً و فر بمعني‌ تمام‌ و كمال‌ ‌است‌ جزاء ‌آنها‌ جزاء تام‌ كامل‌ ‌است‌ چون‌ خداوند ارحم‌ الراحمين‌ ‌است‌ ‌در‌ موضع‌ عفو و رحمت‌ و اشد المعاقبين‌ ‌است‌ ‌در‌ موضع‌ نكال‌ و نقمة غاية الامر مراتب‌ عذاب‌ مختلف‌ ‌است‌ باختلاف‌ مراتب‌ شقاوت‌ و عصيان‌ و شيطان‌ علاوه‌ ‌بر‌ عقوبت‌ كفر ‌خود‌ عقوبت‌ تمام‌ تابعين‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌هم‌ دارد زيرا فاعل‌ بالتسبيب‌ ‌است‌ و گفتگوي‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌با‌ تابعين‌ ‌خود‌ ‌در‌ قيامت‌ خداوند ‌در‌ قرآن‌ فرموده‌.

وَ قال‌َ الشَّيطان‌ُ لَمّا قُضِي‌َ الأَمرُ إِن‌َّ اللّه‌َ وَعَدَكُم‌ وَعدَ الحَق‌ِّ وَ وَعَدتُكُم‌ فَأَخلَفتُكُم‌ الاية ابراهيم‌ ‌آيه‌ 26.

279

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 63)- در این هنگام برای این که میدان آزمایشی برای همگان تحقق یابد، و وسیله‌ای برای پرورش مؤمنان راستین فراهم شود- که انسان همواره در کوره حوادث پخته می‌شود، و در برابر دشمن نیرومند، قوی و قهرمان می‌گردد- به شیطان امکان بقاء و فعالیت داده شده: «فرمود: برو، هر کس از آنها از تو تبعیت کند پس جهنم کیفر شماست، کیفری است فراوان»! (قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً).

به این وسیله اعلام آزمایش کرده و سر انجام پیروزی و شکست در این آزمایش بزرگ الهی را بیان فرموده.

ج2، ص653

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱- خداوند، به درخواست ابلیس جهت مهلت حیات تا قیامت، پاسخ مثبت داد. (لئن أخّرتن إلى یوم القیمة ... قال اذهب)

۲- ابلیس، به خاطر نافرمانیش، از درگاه خداوند طرد گردید. (قال اذهب)

۳- خداوند، به مهلت خواهى شیطان براى فریفتن مردم، جواب مثبت داد. (لئن أخّرتن إلى یوم القیمة لأحتنکنّ ذریّته ... قال اذهب فمن تبعک منهم)

۴- شیطان، تا برپایى قیامت زنده و همواره به اغواى نسل آدم(ع) مشغول است. (لئن أخّرتن إلى یوم القیمة لأحتنکنّ ذریّته إلاّ قلیلاً . قال اذهب فمن تبعک)

۵- دوزخ، کیفر قطعى ابلیس و پیروان وى (فمن تبعک منهم فإن جهنّم جزاؤکم)

۶- پیروى انسان از ابلیس، عامل از دست دادن کرامت انسانى و هم سنخ شدن با او (فمن تبعک منهم فإن جهنّم جزاؤکم) التفات از خطاب مفرد به جمع، حکایت از آن دارد که پیروان شیطان، در ردیف او قرار گرفته و با او هم سنخ مى شوند.

۷- شیطان، موجودى مختار و مکلف است. (اذهب فمن تبعک منهم فإن جهنّم جزاؤکم جزاءً موفورًا) وعده حهنّم به ابلیس و پیروان وى حکایت از این دارد که ابلیس مکلف به انجام تکلیفهایى است. چون اصولاً کیفر، براى تمرّد از انجام وظیفه است.

۸- انسان در پیروى و عدم پیروى از ابلیس، توانا و مختار است. (فمن تبعک منهم فإن جهنّم جزاؤکم) نسبت دادن تبعیت به انسان از یکسو و مورد تهدید قرار دادن او از سوى دیگر، نشانگر اختیار انسان در انتخاب راه خود است.

۹- دوزخ، کیفرى کامل و بى کم و کاست براى شیطان و پیروان او (فإن جهنّم جزاؤکم جزاءً موفورًا) «موفور» از ریشه «وفر» به معناى تام و بى نقص است (مفردات راغب).

موضوعات مرتبط

• ابلیس: آثار پیروى از ابلیس ۶; آثار عصیان ابلیس ۲; اجابت استمهال ابلیس ۱; طرد ابلیس ۲; کیفر ابلیس ۵; کیفر پیروان ابلیس ۵
• انسان: اختیار انسان ۸; اغواى انسان ۴; عوامل انحطاط انسان ۶
• جهنّمیان ۵، ۹:
• شخصیت: آسیب شناسى شخصیت ۶
• شیطان: اجابت استمهال شیطان ۳; اختیار شیطان ۷; اغواگرى شیطان ۳; پیروى از شیطان ۸; تداوم اغواگرى شیطان ۴; تداوم حیات شیطان ۴; تکلیف شیطان ۷; کیفر پیروان شیطان ۹; کیفر شیطان ۹
• عصیان: عصیان از شیطان ۸
• مطرودان خدا ۲: