التوبة ١٠٩

أَ فَمَنْ‌ أَسَّسَ‌ بُنْيَانَهُ‌ عَلَى‌ تَقْوَى‌ مِنَ‌ اللَّهِ‌ وَ رِضْوَانٍ‌ خَيْرٌ أَمْ‌ مَنْ‌ أَسَّسَ‌ بُنْيَانَهُ‌ عَلَى‌ شَفَا جُرُفٍ‌ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ‌ فِي‌ نَارِ جَهَنَّمَ‌ وَ اللَّهُ‌ لاَ يَهْدِي‌ الْقَوْمَ‌ الظَّالِمِينَ‌

ترجمه

آیا کسی که شالوده آن را بر تقوای الهی و خشنودی او بنا کرده بهتر است، یا کسی که اساس آن را بر کنار پرتگاه سستی بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرومی‌ریزد؟ و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی‌کند!

آيا كسى كه بنياد كار خود را بر پايه تقوا و رضاى خدا نهاده بهتر است يا كسى كه بناى خود را بر لب پرتگاهى فرو ريختنى نهاده و با آن در آتش دوزخ سرنگون مى‌گردد؟ و خدا گروه ظالمان را هدايت نمى‌كند

آيا كسى كه بنياد [كار] خود را بر پايه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است يا كسى كه بناى خود را بر لب پرتگاهى مُشرف به سقوط پى‌ريزى كرده و با آن در آتش دوزخ فرو مى‌افتد؟ و خدا گروه بيدادگران را هدايت نمى‌كند.

آیا کسی که مسجدی به نیت تقوا تأسیس کرده و رضای حق را طالب است مانند کسی است که بنایی سازد بر پایه سستی در کنار مسیل (لبه پرتگاه دوزخ) که زود به ویرانی کشد و عاقبت او را به آتش دوزخ درافکند؟! و خدا هرگز ستمکاران را هدایت نخواهد فرمود.

آیا کسی که بنیاد [امورش] را بر پایه تقوای الهی و رضای او نهاده بهتر است یا کسی که بنیاد [امورش] را بر لب پرتگاهی سست و فروریختنی نهاده؟! و آن بنا با بناکننده اش در جهنم سقوط می کند؛ و خدا گروه ستمکاران را هدایت نمی کند.

آيا كسى كه بنيان مسجد را بر ترس از خدا و خشنودى او نهاده بهتر است، يا آن كسى كه بنيان مسجد را بر كناره سيلگاهى كه آب زير آن را شسته باشد نهاده است تا با او در آتش جهنم سرنگون گردد؟ و خدا مردم ستمگر را هدايت نمى‌كند.

آیا کسی که بنیاد آن [مسجد] را بر خدا ترسی و خشنودی الهی گذاشته باشد بهتر است یا کسی که بنیاد آن را بر لبه پرتگاه فرو ریختنی نهاده باشد که به آتش دوزخ سرازیرش می‌کند، و خداوند ستمکاران را هدایت نمی‌کند

آيا كسى كه بنياد كارش را بر پرواى از خدا و خشنودى او نهاده بهتر است يا آن كه بنياد كارش را بر لبه پرتگاهى سست و فروريختنى نهاده پس او را به آتش دوزخ در اندازد؟ و خدا مردم ستمكار را راه ننمايد.

آیا کسی که شالوده‌ی آن (مسجد) را بر پایه‌ی تقوا و پرهیز از (مخالفت فرمان) خدا و (جلب) خوشنودی (او) بنیاد نهاده است، (کارش) بهتر است یا کسی که شالوده‌ی آن را بر لبه‌ی پرتگاه شکافته و فرو تپیده‌ای بنیاد نهاده است و (هر آن با فرو ریختن خود) او را به آتش دوزخ فرو می‌اندازد؟ خداوند مردمان ستم‌پیشه را (به چیزی که خیر و صلاح ایشان در آن باشد) هدایت نمی‌کند.

آیا پس کسی که بنیان(مسجد)ش را بر تقوا و خشنودی خدا نهاد، بهتر است یا کسی که بنیانش را مشرف بر لب پرتگاهی نهاد‌؟ پس با آن در آتش دوزخ سقوط کرد. و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمی‌کند.

آیا آنکه بنیاد کرده است شالوده آن را بر ترسی از خدا و خوشنودیی بهتر است یا آنکه بنیاد نهاده است سازمانش را بر کنار پرتگاهی سراشیب که واژگونش ساخت در آتش دوزخ و خدا هدایت نکند گروه ستمگران را

التوبة ١٠٨	آیه ١٠٩	التوبة ١١٠
سوره : سوره التوبة نزول : ٧ هجرت اطلاعات آماری تعداد کلمات : ٣٠ تعداد حروف :

معنی کلمات و عبارات

«بُنْیَان»: پایه. شالوده. مصدر است و به معنی اسم مفعول به کار رفته است. یعنی بناء به معنی مبنی. «بُنْیَانَهُ»: شالوده مسجد. شالوده دین خود. «شَفا»: لبه. کناره (نگا: آل‌عمران / . «جُرُفٍ»: گودال. پرتگاه. «هَارٍ»: شکافته و مشرف به سقوط، از ماده (هور) و در آن قلب‌المکان شده است و لام‌الفعل و عین‌الفعل به جای همدیگر به کار رفته است. «فَانْهارَ بِهِ»: پرتگاه، ساختمان و صاحب آن را با خود به پائین انداخت. برخی معنی آیه را چنین بیان کرده‌اند: آیا کسی که پایه دین خود را بنیاد نهاده است بر شالوده استوار که تقوا و کسب رضای خدا یا طاعت و عبادت است، بهتر است، یا کسی که آن را بر ضعیف‌ترین و سست‌ترین شالوده بنیاد نهاده است که او را به دوزخ می‌اندازد و ...

آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ‌ مَثَابَةً... (۱) لاَ تَقُمْ‌ فِيهِ‌ أَبَداً لَمَسْجِدٌ... (۴)

نزول

از امامین امام باقر|باقر و امام صادق|صادق علیهماالسلام روایت شده که درباره اهل قبا نازل گردیده که موضع بول و غائط را با آب شستشو مى نمودند،

تفسیر

---

• آيات ۱۱۰ - ۱۰۷، سوره توبه
• داستان بناى مسجد ضرار توسط منافقين و نهى خداوند پيامبر صلى الله عليه و آله را از نمازگزاردن در آن
• بيان تفاوت در اساس و پايه زندگى مؤ منين و منافقين در قالبمثل
• رواياتى در مورد بناى مسجد ضرار و نزول آيات مربوطه ، سازندگان آن مسجد و كسانى كه به دستور پيامبر (ص ) آن را ويران ساختند...

---

• تفسیر آیات

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ تَقْوى‌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «109»

آيا كسى‌كه بنيان (كار) خود را بر پايه‌ى تقوا و رضاى الهى قرار داده بهتر است، يا كسى‌كه بنياد (كار) خويش را بر لبه‌ى پرتگاهى سست و فروريختنى نهاده كه او را در آتشِ دوزخ مى‌اندازد؟ خداوند گروه ستمگر را هدايت نمى‌كند.

جلد 3 - صفحه 506

نکته ها

آيه‌ى قبل، مقايسه‌ى مسجد ضرار و مسجد قبا بود، و در اين آيه مقايسه‌ى بانيان آن دو مسجد است.

كلمه‌ى‌ «شَفا»، به معناى لبه و كناره، «جُرُفٍ»، به معناى حاشيه‌ى نهر يا چاه كه آب زير آن را خالى كرده و پرتگاه شده است، و «هارٍ»، به معناى سست مى‌باشد.

پیام ها

1- ارزش كارها به نيّت آنان است، نه ظاهر اعمال. مسجد قبا براى خدا ساخته شد و مسجد ضرار با انگيزه‌ى تفرقه‌افكنى! «أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ تَقْوى‌»

2- بنياد باطل بر باد است. «بُنْيانَهُ عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ»

3- گاهى مسجد، بانيان خود را به قعر دوزخ مى‌افكند. «فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ»

4- سوء استفاده از مراكز مذهبى و باورهاى دينى مردم، ظلم است. «الظَّالِمِينَ»

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ تَقْوى‌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (109)

أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ‌: آيا هر كس كه اساس نهد امور دين خود را. عَلى‌ تَقْوى‌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ‌: بر پرهيزكارى از خدا و خشنودى او كه قاعده محكم باشد. خَيْرٌ: بهتر و پسنديده‌تر است. أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ‌: يا آنكه تأسيس كند بناى امور دين خود را. عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ: بر كنار رودى كه زيرش بمرور سيل تهى شده و ظاهرش بجاى خود ايستاده، شكافته شده نزديك باشد به افتادن، و اين زمين سست‌ترين زمينها است. حاصل آنكه بناى امور دين اين جماعت، بر قاعده‌اى است كه اضعف القواعد و اقل البقاء باشد، يعنى باطل و نفاقى كه مانند چنين زمينى در قلت ثبات و استقامت است. فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ‌: پس آن زمين، سست گردد و در افتد با بنا، يا با بانى آن در آتش جهنم.

بيان- حق تعالى تشبيه فرموده بنيان ايشان را بر آتش جهنم به بنائى كه بر

---

«1» منهج ج 4 ص 329.

«2» مجمع ج 3 ص 73.

ج5، ص 206

جانب نهرى واقع شده متصف به صفت مذكوره، پس چنانچه بناى نهر در معرض سيل و فنا است، همچنين بناى باطل و فاسد، اعتقاد و اعمال آنها مشرف است به سقوط و وقوع در آتش جهنم. مراد آنست كه عمل متقى و منافق مساوى نيست، زيرا عمل مؤمن متقى، ثابت و مستقيم و مبنى بر اصل صحيح و اعتقاد حق و سبب وصول به صواب و فوز به جنان است، و عمل منافق، سست و غير ثابت و سريع الزوال و مبتنى بر اصل باطل و اعتقاد فاسد و علت وصول به عقاب و خلود نيران است؛ پس تفاوت بين اين دو از كجاست تا به كجا.

وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ‌: و خداى تعالى راه ننمايد ستمكاران را به آنچه مقصودشان است، يا خداوند سبحان راه ننمايد به بهشت كفار را، زيرا آنها به سوء اختيار، موجبات دخول بهشت كه ايمان و طاعت باشد پيروى و متابعت ننمودند، و كفر و نفاق را پيش گرفتند؛ يا حق تعالى هدايت نفرمايد به اجبار كفار و منافقين را، زيرا اجبار و الجاء نقض غرض، و منافى با تكليف، و ساحت كبريائى منزه از آنست. در تفسير ابو الفتوح رازى (قدس اللّه سره) «1» از جابر بن عبد اللّه نقل شده كه گفت: از آنجا گذشتم، دودى ديدم متصاعد بود. خلف بن ياسين الكوفى گويد: با پدرم به حج مى‌رفتم به آن مسجد رسيدم كه پيغمبر در آن به دو قبله نماز خوانده بود، يعنى مسجد قبا، و محراب به جانب بيت المقدس بود در زمان بنى اميه، چون خلافت به منصور عباسى افتاد، امر كرد تا قبله را گردانيدند كه مبادا كسى ندانسته به آن نماز گزارد، و مسجد ضرار را ديدم دودى از آن پديد آمده و مزبله گشته.

نكته- لفظ خير و شر براى دو معنى است: يكى تفضيل، و ديگر بدون تفضيل. و در اين آيه تفضيل است، زيرا هر جا قرينه من باشد، معنى تفضيل بود.

(هارٍ) (مقلوب اصلحه هاير من هار يهور هورا. و يقال ايضا هار يهار) و الف او منقلبه از واو است.

---

«1» ج 5 ص 256.

ج5، ص 207

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنى‌ وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ (107) لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‌ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ (108) أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ تَقْوى‌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى‌ شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِي نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (109) لا يَزالُ بُنْيانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلاَّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (110)

ترجمه‌

و آنانكه اتّخاذ نمودند مسجديرا براى ضرر رساندن و كافر شدن و جدائى افكندن ميان اهل ايمان و براى انتظار كسيكه محاربه نمود با خدا و پيغمبرش از پيش و هر آينه قسم ميخورند كه اراده ننموديم مگر خوبى را و خدا شهادت ميدهد كه آنها هر آينه دروغگويانند

قيام منما در آن هرگز هر آينه مسجدى كه تأسيس شده است بر پرهيزكارى از روز اوّل سزاوارتر است كه قيام نمائى در آن در آن باشند مردانى كه دوست دارند كه پاك شوند و خدا دوست دارد پاك شوندگان را

آيا پس كسيكه تأسيس‌

---

جلد 2 صفحه 621

نموده باشد بنايش را بر پرهيزكارى از خدا و خوشنودى او بهتر است يا آنكه تأسيس نموده بنايش را بر لب زمين تهى زير منهدمى پس منهدم شود و فرود آورد او را در آتش جهنّم و خدا هدايت نمى‌كند گروه ستمكاران را

هميشه مى‌باشد بناء آنها كه بنا نمودند موجب شك در دلهاى آنها مگر آنكه پاره پاره شود دلهاشان و خداوند داناى درستكار است.

تفسير

در جوامع روايت نموده كه بنى عمرو بن عوف چون مسجد قبا را بنا نمودند و نماز گذارد در آن پيغمبر (ص) حسد بردند بر آنها برادرانشان بنى غنم بن عوف و گفتند ما مسجدى بنا مى‌كنيم و نماز مى‌گذاريم در آن و حاضر نمى‌شويم در جماعت محمّد (ص) پس بنا نمودند مسجدى در جنب مسجد قبا و از پيغمبر (ص) تقاضا كردند كه در آن مسجد براى آنها نماز بگذارد در وقتى كه آنحضرت مشغول بتجهيز لشگر براى جنگ تبوك بود و فرمود كه من در شرف حركتم و چون از آن سفر مراجعت نمود اين آيه نازل شد پس امر فرمود كه آن مسجد را خراب كردند و آتش زدند و محلّش را جاى كثافت و نجاست نمودند و نيز در آن كتاب است كه ابو عامر راهب در زمان جاهليت رهبانيت و زهادت را اختيار نموده بود و چون پيغمبر وارد مدينه شد حسد بر دو احزاب را بر حضرت شورانيد و پس از فتح مكه فرار نمود و رفت در روم و نصرانى شد و بانيان مسجد ضرار منتظر او بودند كه بيايد و در آن مسجد نماز بخواند و غلبه كند بر پيغمبر و آنمسجد را براى او به اين بنا نموده بودند و او در جنگهاى آنحضرت حاضر بود و با او مقاتله مينمود تا فرار كرد و بشام رفت تا از قيصر لشگر بگيرد و با حضرت جنگ كند و در قنسرين تنها مرد و قمى ره فرموده كه جمعى از منافقان آمدند نزد پيغمبر (ص) و اجازه خواستند كه مسجدى بنا كنند در محلّه بنى سالم براى مواقع ضرورت و اشخاص ضعيف كه نمى‌توانند در مسجد آنحضرت حاضر شوند و پيغمبر بآنها اجازه داد پس خواهش نمودند كه تشريف بياورد و در آن نماز بخواند حضرت فرمود من در شرف مسافرت تبوكم انشاء اللّه در مراجعت ميآيم و نماز ميخوانم و چون حضرت مراجعت فرمود اين آيه در شان آن مسجد و ابو عامر راهب نازل شد و آنها قسم خوردند كه ما اين مسجد را براى صلاح مسلمانان و احسان بآنها ساختيم و خداوند آنها را تكذيب فرمود و در تفسير امام قريب باين معانى ذكر شده علاوه بر آنكه امير دومة الجندل و حوالى آن تا حدود شام اكيدر نام داشت و پيغمبر (ص) را تهديد مينمود و اصحاب از قبل تعرّض او خائف شده بودند و خداوند به پيغمبر (ص) وعده ظفر بر او را داد

---

جلد 2 صفحه 622

و آنحضرت عازم تبوك شد و اين منافقان با او مكاتبه نمودند و او را براى گرفتن مدينه دعوت كردند و با ابو عامر راهب مواضعه داشتند كه مراجعت بمدينه نمايد و از او اطاعت نمايند و اين مسجد را براى اجراء مقاصد سوء خودشان ساختند و از حضرت خواهش نماز در آن را نمودند و او ميدانست بوحى غرض آنها را با وجود اين اجابت فرمود و خواست برود ولى هر مركبى را حاضر نمودند از رفتار ماند و قدمها خشك شد لذا حضرت امر را محوّل بمراجعت از تبوك فرمود و براى دفع كيد آنها مأمور شد از طرف خداوند كه على (ع) را در مدينه خليفه و جانشين خود فرمايد چون وحى شده بود كه از مدينه خارج شود با آنكه آنجا اقامت داشته باشد و امير المؤمنين (ع) مايل بجهاد بود ولى عرض كرد اطاعت دارم با آنكه ميل به تخلّف از ركابت ندارم پيغمبر فرمود آيا نمى‌خواهى نسبت بمن بمنزله هرون نسبت بموسى باشى جز آنكه پيغمبرى بعد از من نيست عرض كرد راضى شدم و پيغمبر (ص) فرمود اجر اقامت تو در مدينه با جهاد برابر است خداوند ترا به تنهائى جماعت قرار داد چنانچه حضرت ابراهيم را امّت فرمود كفار و منافقان از هيبت تو متعرّض مسلمانان نخواهند شد و چون پيغمبر (ص) از مدينه خارج شد و على (ع) بمشايعت رفت منافقان گفتند محمّد على را در مدينه گذارد براى آنكه از او ملول شده بود ميخواست مردم شبانه بريزند او را بكشند و اين خبر بسمع مبارك پيغمبر (ص) رسيد و امير المؤمنين (ع) عرض كرد ملاحظه بفرمائيد مردم چه ميگويند پيغمبر فرمود تو مردمك ديده و نور بصر و مانند روح در بدن منى و بجانب تبوك حركت فرمود و امير المؤمنين (ع) در مدينه اقامت داشت و هر وقت منافقان تصميم ميگرفتند كه متعرض مسلمانان شوند ميترسيدند از آن كه آنحضرت به تنهائى قيام نمايد بر دفاع از آنها مانند آنكه پيغمبر (ص) مراجعت نموده باشد و خداوند اكيدر را مأخوذ و تسليم پيغمبر خود فرمود و مبالغ گزافى بعنوان صلح از او گرفته شد و پيغمبر بدون جنگ سالما غانما ظافرا بعد از هشتاد روز مراجعت فرمود و مكر منافقان باطل گرديد و اين آيات نازل شد و پيغمبر (ص) امر فرمود مسجد ضرار را آتش زدند و ابو عامر راهب را كه آنحضرت فاسق نام نهاده بود و گوساله اين امّت مانند قوم موسى بود خداوند بمرض قولنج و برص و فلج و لقوه مبتلا فرمود و چهل روز با عذاب شديد زنده بود و بعد بعذاب اليم خدا گرفتار شد حقير عرض ميكنم قضيه خلافت امير المؤمنين (ع) از پيغمبر (ص) در اين سفر در تواريخ مذكور و حديث منزلت‌

---

جلد 2 صفحه 623

مشهور است و اين ابو عامر پدر حنظله غسيل الملائكه است كه در جنگ احد شهيد شد و مصداق يخرج الحى من الميت ظاهر گرديد و در علم تورية و انجيل تخصّص داشت و بسيار طرّار و غدّار بود حضرات ميخواستند او را امام و خطيب آن مسجد نمايند و در مقابل پيغمبر (ص) جمعيّتى تهيّه كنند و بر او خروج نمايند ولى خدا نخواست مفتضح و رسوا شدند و اسامى منافقان در كتب مفصّله ذكر شده و بنظر حقير محرك كلّ سامرى اين امّت بوده و عاقبت بمقصود خود نائل گرديد و در تفسير مسجديكه تأسيس شده بر تقوى از روز اوّل در كافى از حضرت صادق (ع) و عياشى از آنحضرت و حضرت باقر (ع) نقل نموده و قمى ره فرموده كه مراد مسجد قبا است و گفته شده است كه پيغمبر (ص) آن مسجد را در ايام اقامت در قبا تأسيس فرمود و در آن نماز گذارد و در تفسير قول خدا يتطهروا عياشى از امام صادق (ع) نقل نموده كه آن تطهير به آب است و در تفسير المطهّرين قمى ره فرموده آنها تطهير بآب مينمودند و در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل نموده كه دوست داشتند تطهير بآب را از غايط و بول و از پيغمبر (ص) روايت شده است كه از اهل قبا سؤال فرمود شما چگونه تطهير ميكنيد كه خداوند شما را مدح نموده عرض كردند اثر غايط را ميشوئيم فرمود خدا در باره شما نازل فرمود و اللّه يحبّ المطّهّرين و قمى از امام باقر (ع) نقل نموده كه مسجد ضرار آنستكه خدا در باره‌اش فرموده اسس على شفا جرف هار و حاصل مستفاد از آيات شريفه و اخبار ائمه اطهار آنستكه و بعضى از منافقان كسانى هستند كه بنا و اخذ نمودند مسجدى را براى اضرار بمسلمانان و تقويت كفر و تفرق جماعت مسجد قبا و براى ترقّب و ترصّد و انتظار مقدم ابو عامر راهب محارب و با اينحال قسم ميخورند كه ما مقصودى جز اقامه نماز و ذكر خدا و توسعه بر مسلمانان و رعايت حال ضعفاء نداريم ولى خدا ميداند كه دروغ ميگويند و اى پيغمبر تو قيام ننما براى نماز در آن مسجد البتّه مسجديكه در جنب آن مسجد است كه از روز اول با نيّت پاك و خالص براى رضاى خدا و اطاعت امر او ساخته شده و مبنى بر تقوى است اولى و احق است بآنكه تو و ساير مسلمانان در آن نماز بخوانيد با آنكه كسانيكه در آن نماز ميخوانند تطهير مينمايند به آب و خدا آنها را دوست ميدارد نبايد مسجديكه آنها در آن نماز ميخوانند از رواجش كاسته شود آيا كسيكه تأسيس نموده است بناى خود را بر اصل و پايه محكم كه نيّت خالص در قربت است و تزلزلى در آن روى نميدهد و منبعث از تقوى و پرهيزكارى است و موجب خوشنودى خدا است بهتر است و رعايت بناى او لازم‌

---

جلد 2 صفحه 624

تر است يا كسيكه تأسيس نموده است بناى خود را بر پايه نفاق و شقاق و قصد تفرقه بين مسلمانان و فتنه و فساد كه مانند زمينى است كه در كنار واديى واقع شده و از زير سيل آنرا خراب نموده و در شرف انهدام است و لب آن زمين بنائى ساخته شده و زير آن زمين كه بواسطه خرابى خالى شده است جهنم و آتش است كه چنين بنائى منهدم خواهد شد و خود و صاحبش را بجهنم واصل خواهد نمود و هميشه چنين مسجدى كه امام و خطيبش چنين ملعونى باشد موجب مزيد شك و نفاق در دلهاى حاضر شوندگان در آن مسجد است كه منافقانند و بعد از خرابى هم موجب مزيد بغض و عناد آنها خواهد شد مگر آنكه دلهاى آنها از شدّت بغض بتركد و پاره پاره شود و ساقط گردد از قابليّت ادراك و قبول زيادتى و نقصان در مدركات و خداوند عالم است به نيّات آنها و امرش بر وفق حكمت و مصلحت است بى‌جهت مسجديرا خراب نمى‌كند و قوميرا آزرده خاطر و ملول نميفرمايد و در جوامع از امام صادق (ع) نقل نموده كه الى ان تقطّع قرائت فرمود و بعضى الذين بدون و او در صدر آيه اول قرائت نموده‌اند و قصه مستقلى دانسته‌اند و بر هر تقدير يا كلمه منهم بعنوان خبريّت از الّذين مقدّر است يا خبر آن لا تقم فيه ابدا است در آيه دوم باعتبار آنكه لا تقم لهم فيه ابدا بوده و لهم براى وضوح مراد حذف شده است و آن رابطه خبر بمبتدا است و حسن تشبيهات و استعارات و كنايات و لطائف خفيّه كلام بذوق خواننده واگذار ميشود.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

أَ فَمَن‌ أَسَّس‌َ بُنيانَه‌ُ عَلي‌ تَقوي‌ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رِضوان‌ٍ خَيرٌ أَم‌ مَن‌ أَسَّس‌َ بُنيانَه‌ُ عَلي‌ شَفا جُرُف‌ٍ هارٍ فَانهارَ بِه‌ِ فِي‌ نارِ جَهَنَّم‌َ وَ اللّه‌ُ لا يَهدِي‌ القَوم‌َ الظّالِمِين‌َ (109)

آيا ‌پس‌ كسي‌ ‌که‌ تأسيس‌ كند بنائي‌ ‌از‌ روي‌ پرهيزكاري‌ ‌از‌ معاصي‌ الهي‌ و ‌براي‌ خشنودي‌ حضرت‌ حق‌ بهتر ‌است‌ ‌ يا ‌ تأسيس‌ كند بنايي‌ ‌که‌ ‌در‌ معرض‌ انهدام‌ و خرابيست‌ ‌که‌ ‌در‌ ممرّ سيل‌ ‌است‌ ‌پس‌ سرنگون‌ شود ‌در‌ آتش‌ جهنم‌ و خداوند هدايت‌ نميفرمايد قوم‌ ستمكاران‌ ‌را‌.

أَ فَمَن‌ أَسَّس‌َ بُنيانَه‌ُ استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ زيرا ‌هر‌ عاقلي‌ حكم‌ ميكند ‌که‌ كسي‌ ‌که‌ قربة ‌الي‌ اللّه‌ و خالصا لوجه‌ اللّه‌ موجبا لمرضات‌ اللّه‌ عملي‌ و بنائي‌ ‌از‌ ابتداء تأسيس‌ عَلي‌ تَقوي‌ مِن‌َ اللّه‌ِ ‌باشد‌ ‌که‌ باني‌ متقي‌ ‌باشد‌ و بناء ‌هم‌ باعث‌ جلوگيري‌ ‌از‌ فساد و معاصي‌ ‌باشد‌ و رضوان‌ و موجب‌ خشنودي‌ و رضاي‌ ‌خدا‌ ‌باشد‌ خير البته‌ بهتر ‌است‌ بلكه‌ خوبي‌ بالاتر ‌از‌ ‌اينکه‌ نيست‌ ‌حتي‌ ‌در‌ حديث‌ داريم‌ ‌که‌ خداوند

جلد 8 - صفحه 315

چند چيز ‌را‌ ‌در‌ چند چيز مخفي‌ فرموده‌ بواسطه‌ حكمتي‌:

رضاي‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ عبادات‌ ‌تا‌ بندگان‌ هيچ‌ عبادتي‌ ‌را‌ كوچك‌ نشمارند شايد همان‌ موجب‌ رضا ‌باشد‌. و غضب‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ معاصي‌ ‌که‌ هيچ‌ معصيتي‌ ‌را‌ حقير نپندارند شايد موجب‌ غضب‌ ‌او‌ شود. و اولياء ‌خود‌ ‌را‌ ‌در‌ مؤمنين‌ ‌که‌ ‌هر‌ مؤمني‌ ‌را‌ احترام‌ گذارند

(بچشم‌ عجب‌ و تكبر بكس‌ نگاه‌ نكن‌

برگزیده تفسیر نمونه

---

]

(آیه 109)- در این آیه مقایسه‌ای میان دو گروه مؤمنان که مساجدی همچون مسجد قبا را بر پایه تقوا بنا می‌کنند با منافقانی که شالوده کار خود را بر کفر و نفاق و تفرقه و فساد قرار می‌دهند به عمل آمده است.

نخست می‌گوید: «آیا کسی که بنای آن مسجد را بر پایه تقوا و پرهیز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودی او نهاده است بهتر است، یا کسی که شالوده آن را بر لبه پرتگاه سستی در کنار دوزخ نهاده که به زودی در آتش جهنم سقوط خواهد کرد»! (أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ).

تشبیه فوق با نهایت روشنی و وضوح بی‌ثباتی و سستی کار منافقان و استحکام و بقای کار اهل ایمان و برنامه‌های آنها را روشن می‌سازد.

و از آنجا که گروه منافقان هم به خویشتن ستم می‌کنند و هم به جامعه، در آخر آیه می‌فرماید: «خداوند ظالمان را هدایت نمی‌کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

---

• تفسیر آیات

نکات آیه

۱ - لزوم بنا نهادن همه کارها و برنامه هاى زندگى، بر اساس تقواى الهى و رضاى خدا (أفمن أسّس بنینه على تقوى من اللّه و رضون) برداشت فوق بر این پایه است که «بنیانه» به قرینه فراز پیشین - که مربوط به عمل انسان است (بناى مسجد قبا و مسجد ضرار) - به تقدیر «عمله» باشد ; یعنى، کسى که بنیان عملش را بر اساس تقوا قرار دهد.

۲ - اعمال مبتنى بر تقوا و رضایت الهى، داراى اساسى محکم و استوار و ارزشى خدشه ناپذیر (أفمن أسّس ... أم من أسّس بنینه على شفا جرف) از قرار گرفتن این بخش از آیه (أفمن أسس بنیانه على تقوى ... ) در برابر «أم من أسّس بنیانه على شفا جرف هار» برداشت فوق استفاده مى شود.

۳ - رعایت تقواى الهى و تحصیل رضاى خدا در پى ریزى مؤسسات، ملاک ارزشمندى آنهاست. (أفمن أسس بنینه على تقوى من اللّه)

۴ - پرهیز از مخالفت با خدا، راه دستیابى به رضایت او (على تقوى من اللّه و رضون خیر) در این آیه، عبارت «على تقوى من اللّه» در مقابل «على شفا جرف هار» و «رضوان» در مقابل «فانهار به فى نار جهنم» قرار گرفته است و در این مقایسه مى توان به رابطه علّى و معلولى یا سببى و مسببى میان تقوا و رضوان الهى پى برد ; چه اینکه نظیر چنین رابطه در بخش دوم آیه به وسیله «فاء» در «فانهار به» صریحاً بیان گردیده است.

۵ - مؤمنان راستین، شخصیت خویش را بر اساس تقوا و تحصیل رضایت خدا بنا مى کنند. (أفمن أسس بنینه على تقوى من اللّه و رضون خیر) مراد از «بنیانه» مى تواند اعمال و دستاوردهاى فرد نباشد، بلکه منظور بنیان و هویت خود شخص باشد.

۶ - بانیان مسجد قبا، داراى تقواى الهى و در پى جلب رضایت خدا بودند. (لمسجد أسّس على التقوى ... أفمن أسس بنینه على تقوى) مفسّران برآنند که شأن نزول این بخش از آیات، مسجد قبا و مسجد ضرار است. بر این اساس مى توان گفت که: ضمیر «بنیانه» به مسجد قبا (لمسجد أسّس على التقوى) بازمى گردد و آیه شریفه، در مقام تمجید بانیان مسجد قبا و تقبیح بنیان گذاران مسجد ضرار است.

۷ - لزوم داشتن اخلاص و تقوا، از نخستین مراحل انجام هر کار (أفمن أسّس بنینه على تقوى) تعبیر «أسّس بنیانه» تصریح به مراحل آغازین هر عمل دارد.

۸ - منافقان و کافران، بناکننده اعمال خویش بر لب پرتگاهى سست و بى بنیاد (و الذین اتخذوا مسجداً ضراراً ... أم من أسّس بنینه على شفا جرف هار)

۹ - حرکتهاى منافقانه، کفرآمیز و ضد خدا و دین، حرکتهایى سست، مذبوحانه و محکوم به شکست است. (اتخذوا مسجداً ضراراً و کفراً... و إرصاداً لمن حارب اللّه ... أسّس بنینه على شفا جرف هار) سست بودن بنیان اعمال منافقان و کافران، مى تواند کنایه از مطلب فوق باشد.

۱۰ - سقوط در آتش دوزخ، فرجام منافقان کفرپیشه (و الذین اتخذوا مسجداً ضراراً ... فانهار به فى نار جهنم)

۱۱ - منافق، بناکننده شخصیت خویش بر اساسى سست و ناپایدار (أم من أسس بنینه على شفا جرف هار فانهار به) برداشت فوق بر این اساس است که مراد از «بنیانه» هویت و شخصیت خود فرد باشد.

۱۲ - ظالمان، محروم از هدایت الهى (و اللّه لا یهدى القوم الظلمین)

۱۳ - منافقان، زیان زننده به جامعه اسلامى، مروج کفر، تفرقه افکن میان مؤمنان، ظالم و دوزخى اند. (اتخذوا مسجداً ضراراً و کفراً و تفریقاً ... و إرصاداً ... فانهار به فى نار جهنم و اللّه لا یهدى القوم الظلمین)

۱۴ - قرار دادن پایگاه و امکانات در اختیار دشمنان خدا و دین، ظلم و موجب سقوط در آتش است. (و إرصاداً لمن حارب اللّه ... فانهار به فى نار جهنم)

۱۵ - بناکنندگان مسجد ضرار، از ظالمان و سقوط کنندگان در آتش دوزخند. (و الذین اتخذوا مسجداً ضراراً ... فانهار به فى نار جهنم)

روایات و احادیث

۱۶ - از امام باقر(ع) روایت شده: «مسجد ضرار الذى أسّس على شفا جرف هار ... ; مسجد ضرار، همان بنیانى است که بر لب پرتگاه سستى بنا شد ... ».

موضوعات مرتبط

• اختلاف افکنان: ۱۳
• اخلاص: اهمیّت اخلاص ۷
• ارزشها: ملاک ارزشها ۳
• اطاعت: آثار اطاعت از خدا ۴
• تقوا: آثار تقوا ۲ ; اهمیّت تقوا ۳، ۷
• جامعه اسلامى: اضرار به جامعه اسلامى ۱۳
• جهنم: موجبات جهنم ۱۴
• جهنمیان: ۱۰، ۱۳، ۱۵
• خدا: اهمیّت رضایت خدا ۱، ۲، ۳ ; عوامل رضایت خدا ۴
• دشمنان: آثار امداد به دشمنان خدا ۱۴
• دین: آثار امداد به دشمنان دین ۱۴
• ظالمان: ۱۳، ۱۵ محرومیت ظالمان ۱۲
• ظلم: موارد ظلم ۱۴
• عمل: اخلاص در عمل ۷ ; تقوا در عمل ۱، ۲، ۷ ; رضایت خدا در عمل ۱، ۲ ; ملاک ارزش عمل ۲
• کافران: عوامل انحطاط کافران ۸ ; فرجام کافران ۱۰
• کفر: شکست کفر ۹ ; مبلغان کفر ۱۳
• مؤسسات: تقوا در بناى مؤسسات ۳ ; رضایت خدا در بناى مؤسسات ۳
• مؤمنان: شخصیت مؤمنان ۵ ; فضایل مؤمنان ۵ ; مؤمنان و تقوا ۵ ; مؤمنان و رضایت خدا ۵
• محاربان: شکست محاربان با خدا ۹
• مسجد ضرار: ۱۶ بانیان مسجد ضرار جهنم ۱۵ ; ظلم بانیان مسجد ضرار ۱۵
• مسجد قبا: اهداف بناى مسجد قبا ۶ ; بانیان مسجد قبا و رضایت خدا ۶ ; تقواى بانیان مسجد قبا ۶ ; فضایل بانیان مسجد قبا ۶
• منافقان: اختلاف افکنى منافقان ۱۳ ; اضرار منافقان ۱۳ ; شخصیت منافقان ۱۱ ; عوامل انحطاط منافقان ۸ ; فرجام منافقان ۱۰ ; منافقان در جهنم ۱۰، ۱۳ ; منافقان و جامعه اسلامى ۱۳ ; منافقان و مؤمنان ۱۳
• نفاق: شکست نفاق ۹
• هدایت: محرومان از هدایت خدا ۱۲