تفسیر:المیزان جلد۱۴ بخش۳۷: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
<span id='link321'><span> | <span id='link321'><span> | ||
==شرط قبولی اعمال، ایمان همراه با عمل صالح است == | ==شرط قبولی اعمال، ایمان همراه با عمل صالح است == | ||
«'''فَمَن يَعْمَلْ مِنَ | «'''فَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ'''»: | ||
اين | اين آيه، تفصيل حال اختلاف كنندگان است از نظر جزاى اخروى، و به زودى آيه اى خواهد آمد كه به منزله بيان و تفصيل جزاى دنيايى ايشان است، كه در آن مى فرمايد: «وَ لَقَد كَتَبنَا فِى الزَّبُورِ مِن بَعدِ الذِّكرِ أنّ الأرضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّالِحُون». | ||
پس معناى | پس معناى اين كه فرمود: «فَمَن يَعمَل مِنَ الصَّالِحَات» اين است كه از افراد بشر، هر كس چيزى از اعمال صالح را به جاى آورد - البته عمل صالح را مقيد به ايمان كرد، چون عمل بدون ايمان اثرى ندارد - | ||
و مراد از | و مراد از «ايمان»، به طورى كه از سياق و مخصوصا از آيه گذشته كه مى فرمود: «وَ أنَا رَبُّكُم فَاعبُدُون» بر مى آيد، قطعا ايمان به خدا است. | ||
«''' | چيزى كه هست، ايمان به خدا جداى از ايمان به انبيايش نيست. آن هم همه آنان، بدون استثناء. زيرا فرموده: «إنَّ الَّذِينَ يَكفُرُونَ بِاللّه وَ رُسُلِهِ وَ يُرِيدُونَ أن يُفَرِّقُوا بَينَ اللّه وَ رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ نَؤمِنُ بِبَعضٍ وَ نَكفُرُ بِبَعضٍ... أُولَئِكَ هُمُ الكَافِرُونَ حَقّاً». | ||
«'''فَلا كُفرَانَ لِسَعيِهِ'''»: - يعنى سعى ايشان مستور نمى ماند. «كفران»، در مقابل «شكر» است، و لذا از اين معنا در موضعى ديگر چنين تعبير آورده: «وَ كَانَ سَعيُكُم مَشكُوراً». | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۵۸ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۵۸ </center> | ||
اين آيه | و معناى اين كه فرمود: «وَ إنَا لَهُ كَاتِبُون»، اين است كه ما اعمالشان را در صحيفه اعمال ثبت مى كنيم. ثبتى كه هرگز فراموش نشود. پس مقصود از اين كه فرمود: «فَلَا كُفرَانَ لِسَعيِهِ وَ إنَّا لَهُ كَاتِبُون»، اين است كه عمل صالحشان، فراموش و كفران نمى شود. | ||
اين آيه شريفه، از آياتى است كه دلالت مى كند بر قبولى اعمال صالح، مشروط به اين كه توأم با ايمان باشد، همچنان كه آيات حبط اعمال به خاطر كفر، آن را تأييد مى كند. و نيز دلالت مى كند بر اين كه مؤمنى كه بعضى از اعمال صالح را به جاى مى آورد، اهل نجات است. | |||
==وجوه مختلف در معناى آيه: «و حرام على قرية اهكناها أنّهم لا يرجعون»== | |||
«'''وَ حَرَامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ'''»: | «'''وَ حَرَامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ'''»: | ||
آنچه از اين آيه با كمك سياق به ذهن تبادر مى كند، اين است كه مراد اين باشد: ما اهل هر قريه را كه هلاك كنيم، ديگر زنده نمى شوند، و دوباره به دنيا بر نمى گردند تا آنچه كمبود دارند، جبران كنند، و آنچه از عمر و زندگى از كف داده اند، استيفا نمايند. | |||
و اين در حقيقت يك لنگه از دو لنگه تفصيلى است كه آيه «فَمَن يَعمَل مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤمِنٌ...»، متضمن آن است. پس طرف ديگر از دو طرف تفصيل اين مى شود: هر كه مؤمن نباشد، هرچه عمل صالح به جاى آورد، نوشته نمى شود، و سعيش مشكور نيست، بلكه خائب و خاسر است، و سعيش در دنيا بى نتيجه است، و بعد از مردن هم، ديگر راهى به تدارك آنچه كه از او فوت شده، ندارد. | |||
چيزى كه هست، خداى تعالى در آيه مورد بحث به جاى فرد، مجتمع را مورد سخن قرار داده و فرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَى قَريَةٍ أهلَكنَاهَا»، و نفرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَی مَن أهلَكنَاهُ: حرام است بر كسى كه ما او را هلاك كرديم»، و اين بدان جهت است كه فساد فرد به طبع به فساد جامعه سرايت مى كند و به طغيان جامعه منتهى مى شود، و آنگاه ديگر عذاب بر آنان حتمى مى شود و همه هلاك مى گردند. همچنان كه در سوره «اسرى» فرموده: «وَ إن مِن قَريَةٍ إلّا نَحنُ مُهلِكُوهَا قَبلَ يَومَ القِيَامَة أو مُعَذِّبُوهَا عَذَاباً شَدِيداً». | |||
البته به احتمال بعيدى مى توان گفت كه منظور از «اهلاك»، اهلاك به جرم گناهان باشد، به اين معنا كه در اثر گناه زياد، استعداد سعادت و هدايت به كلى در آنان باطل گردد. همچنان كه در آيه «وَ إن يُهلِكُونَ إلّا أنفُسَهُم وَ ما يَشعُرُون» بدان اشاره كرده است. | |||
البته به احتمال بعيدى مى توان گفت كه منظور از | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۵۹ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۵۹ </center> | ||
آنگاه بنابراين | آنگاه بنابراين احتمال، آيه مورد بحث در معناى آيه «فَإنّ اللّه لَا يَهدِى مَن يُضِلّ» مى شود، و معنايش اين است كه: بر مردمى كه ما ايشان را به جرم گناهان بسيار محكوم به ضلالت كرديم، حرام است كه بار ديگر، به توبه و به حال استقامت برگردند. | ||
و معناى آيه اين است كه : آن قريه اى كه عمل صالح | و معناى آيه اين است كه: آن قريه اى كه عمل صالح توأم با ايمان انجام نداد و امرشان منجر به هلاكت شد، ديگر محال است كه دوباره زنده شود و مافات را تدارك نموده، سعى خود را مشكور، و اعمال خود را مكتوب، و مقبول كند. | ||
و اما | و اما اين كه فرمود: «أنَّهُم لَا يَرجِعُون»، با اين كه ظاهر كلام اقتضا داشت بفرمايد «أنَّهُم يَرجِعُون»، حق مطلب اين است كه در اين تعبير، مجاز عقلى به كار رفته. يعنى نتيجه تعلق فعل به چيزى در جاى خود متعلق قرار گرفته. | ||
به عبارت ديگر: آن وضعى كه متعلق فعل بعد از تعلق فعل بدان به خود مى گيرد، در جاى خود متعلق قرار گرفته. توضيح اين كه: نتيجه تعلق حرمت به بازگشت (به سوى دنيا) اين است كه ديگر به دنيا بر نگردند، و اين نتيجه در جاى خود «رجوع» كه متعلق حرمت است، قرار گرفته. | |||
اگر گفته شود كه: غرض از اين مجاز عقلى چه بوده. و چرا از اول نفرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَى قَريَةٍ أهلَكنَاهَا أنَّهُم يَرجِعُون: و حرام است بر قريه اى كه هلاكشان كرديم، كه برگردند»؟ | |||
در جواب مى گوييم: فايده اين مجاز اين است كه نفوذ فعل (حرمت) را افاده كند. گويا فرموده: آن قدر حرمت نافذ و مؤثر بود كه به محضى كه متعلق به رجوع آنان شد، رجوعشان بدون هيچ فاصله مبدّل به عدم رجوع شد. | |||
و نظير اين مجاز عقلى، در آيه «مَا مَنَعَكَ ألّا تَسجُدَ إذَا أمَرتُكَ» به كار رفته. چون در اين آيه «منع» به سجده تعلق گرفته (نه عدم سجده)، ولى از آن جا كه اثرش در جلوگيرى از سجده شديد بوده، گويى كه سجده را عدم سجده كرد، و لذا عدم سجده كه نتيجه تعلق منع است، در جاى خود سجده كه متعلق منع است، قرار گرفته. | |||
باز نظير آن در آيه «قَل تَعَالَوا أتلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُم عَلَيكُم ألّا تُشرِكُوا بِهِ شَيئاً» به كار رفته. چون شرك نورزيدن متعلق حرمت قرار گرفته، با اين كه شرك ورزيدن حرام است، نه شرك نورزيدن. البته ما اين دو آيه را در جاى خود، به وجه ديگرى نيز توجيه كرده ايم. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۶۰ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۴۶۰ </center> | ||
مفسران ديگر، آيه مورد بحث را به وجوهى ديگر توجيه كرده اند: | |||
يكى اين كه: كلمۀ «لا» زائده، و اصل جمله، «أنَّهُم يَرجِعُون» است. | |||
و | دوم اين كه: كلمه «حَرَامٌ» در آيه به معناى واجب است و معناى آيه، اين است كه: «واجب است بر اهل قريه اى كه هلاكشان كرديم، اين كه برنگردند». آنگاه استدلال كرده اند به اين كه كلمه «حرام» به معناى واجب آمده، مانند شعر خنساء كه مى گويد: | ||
وَ إنّ حَرَاماً لَا أرَى الدَّهرَ بَاكِياً ----- عَلَى شَجوَةٍ إلّا بَكَيتُ عَلى صَخرٍ | |||
چهارم | سوم اين كه: متعلق حرمت حذف شده، و جملۀ «أنَّهُم لَا يَرجِعُون»، متعلق آن نيست و تقدير كلام، اين است كه: «حرام است بر قريه اى كه هلاكشان كرديم - يعنى آنان را كشته گناهان خود يافتيم - اين كه عملى از ايشان قبول شود، براى اين كه ايشان به سوى توبه بر نمى گردند». | ||
چهارم اين كه: مراد از «برنگشتن»، برنگشتن به سوى خدا در قيامت است، نه بر نگشتن به دنيا، و معناى آيه، به طورى كه لفظ آيه هم استقامتش محفوظ باشد، اين است كه: «قريه اى كه ما به خاطر طغيان اهلش هلاك كرديم، محال است كه به سوى ما براى مجازات برنگردند»، ولى خواننده عزيز، متوجه اشكال يك يك آن ها مى باشد. | |||
<span id='link324'><span> | <span id='link324'><span> | ||
==يادآورى معاد و تهديد مشركين به عذاب جاودانى == | ==يادآورى معاد و تهديد مشركين به عذاب جاودانى == | ||
«'''حَتى إِذَا فُتِحَت يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُم مِّن كلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ'''»: | «'''حَتى إِذَا فُتِحَت يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُم مِّن كلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ'''»: | ||
نسخهٔ ۲۳ آذر ۱۴۰۲، ساعت ۱۱:۱۰
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
شرط قبولی اعمال، ایمان همراه با عمل صالح است
«فَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ»:
اين آيه، تفصيل حال اختلاف كنندگان است از نظر جزاى اخروى، و به زودى آيه اى خواهد آمد كه به منزله بيان و تفصيل جزاى دنيايى ايشان است، كه در آن مى فرمايد: «وَ لَقَد كَتَبنَا فِى الزَّبُورِ مِن بَعدِ الذِّكرِ أنّ الأرضَ يَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّالِحُون».
پس معناى اين كه فرمود: «فَمَن يَعمَل مِنَ الصَّالِحَات» اين است كه از افراد بشر، هر كس چيزى از اعمال صالح را به جاى آورد - البته عمل صالح را مقيد به ايمان كرد، چون عمل بدون ايمان اثرى ندارد - و مراد از «ايمان»، به طورى كه از سياق و مخصوصا از آيه گذشته كه مى فرمود: «وَ أنَا رَبُّكُم فَاعبُدُون» بر مى آيد، قطعا ايمان به خدا است.
چيزى كه هست، ايمان به خدا جداى از ايمان به انبيايش نيست. آن هم همه آنان، بدون استثناء. زيرا فرموده: «إنَّ الَّذِينَ يَكفُرُونَ بِاللّه وَ رُسُلِهِ وَ يُرِيدُونَ أن يُفَرِّقُوا بَينَ اللّه وَ رُسُلِهِ وَ يَقُولُونَ نَؤمِنُ بِبَعضٍ وَ نَكفُرُ بِبَعضٍ... أُولَئِكَ هُمُ الكَافِرُونَ حَقّاً».
«فَلا كُفرَانَ لِسَعيِهِ»: - يعنى سعى ايشان مستور نمى ماند. «كفران»، در مقابل «شكر» است، و لذا از اين معنا در موضعى ديگر چنين تعبير آورده: «وَ كَانَ سَعيُكُم مَشكُوراً».
و معناى اين كه فرمود: «وَ إنَا لَهُ كَاتِبُون»، اين است كه ما اعمالشان را در صحيفه اعمال ثبت مى كنيم. ثبتى كه هرگز فراموش نشود. پس مقصود از اين كه فرمود: «فَلَا كُفرَانَ لِسَعيِهِ وَ إنَّا لَهُ كَاتِبُون»، اين است كه عمل صالحشان، فراموش و كفران نمى شود.
اين آيه شريفه، از آياتى است كه دلالت مى كند بر قبولى اعمال صالح، مشروط به اين كه توأم با ايمان باشد، همچنان كه آيات حبط اعمال به خاطر كفر، آن را تأييد مى كند. و نيز دلالت مى كند بر اين كه مؤمنى كه بعضى از اعمال صالح را به جاى مى آورد، اهل نجات است.
وجوه مختلف در معناى آيه: «و حرام على قرية اهكناها أنّهم لا يرجعون»
«وَ حَرَامٌ عَلى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ»:
آنچه از اين آيه با كمك سياق به ذهن تبادر مى كند، اين است كه مراد اين باشد: ما اهل هر قريه را كه هلاك كنيم، ديگر زنده نمى شوند، و دوباره به دنيا بر نمى گردند تا آنچه كمبود دارند، جبران كنند، و آنچه از عمر و زندگى از كف داده اند، استيفا نمايند.
و اين در حقيقت يك لنگه از دو لنگه تفصيلى است كه آيه «فَمَن يَعمَل مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ هُوَ مُؤمِنٌ...»، متضمن آن است. پس طرف ديگر از دو طرف تفصيل اين مى شود: هر كه مؤمن نباشد، هرچه عمل صالح به جاى آورد، نوشته نمى شود، و سعيش مشكور نيست، بلكه خائب و خاسر است، و سعيش در دنيا بى نتيجه است، و بعد از مردن هم، ديگر راهى به تدارك آنچه كه از او فوت شده، ندارد.
چيزى كه هست، خداى تعالى در آيه مورد بحث به جاى فرد، مجتمع را مورد سخن قرار داده و فرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَى قَريَةٍ أهلَكنَاهَا»، و نفرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَی مَن أهلَكنَاهُ: حرام است بر كسى كه ما او را هلاك كرديم»، و اين بدان جهت است كه فساد فرد به طبع به فساد جامعه سرايت مى كند و به طغيان جامعه منتهى مى شود، و آنگاه ديگر عذاب بر آنان حتمى مى شود و همه هلاك مى گردند. همچنان كه در سوره «اسرى» فرموده: «وَ إن مِن قَريَةٍ إلّا نَحنُ مُهلِكُوهَا قَبلَ يَومَ القِيَامَة أو مُعَذِّبُوهَا عَذَاباً شَدِيداً».
البته به احتمال بعيدى مى توان گفت كه منظور از «اهلاك»، اهلاك به جرم گناهان باشد، به اين معنا كه در اثر گناه زياد، استعداد سعادت و هدايت به كلى در آنان باطل گردد. همچنان كه در آيه «وَ إن يُهلِكُونَ إلّا أنفُسَهُم وَ ما يَشعُرُون» بدان اشاره كرده است.
آنگاه بنابراين احتمال، آيه مورد بحث در معناى آيه «فَإنّ اللّه لَا يَهدِى مَن يُضِلّ» مى شود، و معنايش اين است كه: بر مردمى كه ما ايشان را به جرم گناهان بسيار محكوم به ضلالت كرديم، حرام است كه بار ديگر، به توبه و به حال استقامت برگردند.
و معناى آيه اين است كه: آن قريه اى كه عمل صالح توأم با ايمان انجام نداد و امرشان منجر به هلاكت شد، ديگر محال است كه دوباره زنده شود و مافات را تدارك نموده، سعى خود را مشكور، و اعمال خود را مكتوب، و مقبول كند.
و اما اين كه فرمود: «أنَّهُم لَا يَرجِعُون»، با اين كه ظاهر كلام اقتضا داشت بفرمايد «أنَّهُم يَرجِعُون»، حق مطلب اين است كه در اين تعبير، مجاز عقلى به كار رفته. يعنى نتيجه تعلق فعل به چيزى در جاى خود متعلق قرار گرفته.
به عبارت ديگر: آن وضعى كه متعلق فعل بعد از تعلق فعل بدان به خود مى گيرد، در جاى خود متعلق قرار گرفته. توضيح اين كه: نتيجه تعلق حرمت به بازگشت (به سوى دنيا) اين است كه ديگر به دنيا بر نگردند، و اين نتيجه در جاى خود «رجوع» كه متعلق حرمت است، قرار گرفته.
اگر گفته شود كه: غرض از اين مجاز عقلى چه بوده. و چرا از اول نفرموده: «وَ حَرَامٌ عَلَى قَريَةٍ أهلَكنَاهَا أنَّهُم يَرجِعُون: و حرام است بر قريه اى كه هلاكشان كرديم، كه برگردند»؟
در جواب مى گوييم: فايده اين مجاز اين است كه نفوذ فعل (حرمت) را افاده كند. گويا فرموده: آن قدر حرمت نافذ و مؤثر بود كه به محضى كه متعلق به رجوع آنان شد، رجوعشان بدون هيچ فاصله مبدّل به عدم رجوع شد.
و نظير اين مجاز عقلى، در آيه «مَا مَنَعَكَ ألّا تَسجُدَ إذَا أمَرتُكَ» به كار رفته. چون در اين آيه «منع» به سجده تعلق گرفته (نه عدم سجده)، ولى از آن جا كه اثرش در جلوگيرى از سجده شديد بوده، گويى كه سجده را عدم سجده كرد، و لذا عدم سجده كه نتيجه تعلق منع است، در جاى خود سجده كه متعلق منع است، قرار گرفته.
باز نظير آن در آيه «قَل تَعَالَوا أتلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُم عَلَيكُم ألّا تُشرِكُوا بِهِ شَيئاً» به كار رفته. چون شرك نورزيدن متعلق حرمت قرار گرفته، با اين كه شرك ورزيدن حرام است، نه شرك نورزيدن. البته ما اين دو آيه را در جاى خود، به وجه ديگرى نيز توجيه كرده ايم.
مفسران ديگر، آيه مورد بحث را به وجوهى ديگر توجيه كرده اند:
يكى اين كه: كلمۀ «لا» زائده، و اصل جمله، «أنَّهُم يَرجِعُون» است.
دوم اين كه: كلمه «حَرَامٌ» در آيه به معناى واجب است و معناى آيه، اين است كه: «واجب است بر اهل قريه اى كه هلاكشان كرديم، اين كه برنگردند». آنگاه استدلال كرده اند به اين كه كلمه «حرام» به معناى واجب آمده، مانند شعر خنساء كه مى گويد:
وَ إنّ حَرَاماً لَا أرَى الدَّهرَ بَاكِياً ----- عَلَى شَجوَةٍ إلّا بَكَيتُ عَلى صَخرٍ
سوم اين كه: متعلق حرمت حذف شده، و جملۀ «أنَّهُم لَا يَرجِعُون»، متعلق آن نيست و تقدير كلام، اين است كه: «حرام است بر قريه اى كه هلاكشان كرديم - يعنى آنان را كشته گناهان خود يافتيم - اين كه عملى از ايشان قبول شود، براى اين كه ايشان به سوى توبه بر نمى گردند».
چهارم اين كه: مراد از «برنگشتن»، برنگشتن به سوى خدا در قيامت است، نه بر نگشتن به دنيا، و معناى آيه، به طورى كه لفظ آيه هم استقامتش محفوظ باشد، اين است كه: «قريه اى كه ما به خاطر طغيان اهلش هلاك كرديم، محال است كه به سوى ما براى مجازات برنگردند»، ولى خواننده عزيز، متوجه اشكال يك يك آن ها مى باشد.
يادآورى معاد و تهديد مشركين به عذاب جاودانى
«حَتى إِذَا فُتِحَت يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُم مِّن كلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ»:
كلمه ((حدب (( - با دو فتحه - به معناى زمين هاى بلندى است كه بين زمين هاى پست قرار گرفته باشد. و كلمه ((ينسلون (( از ((نسول (( به معناى بيرون جستن با سرعت است و از اين رو جستن گرگ را ((نسلان (( گويند. سياق اقتضا دارد كه جمله ((حتى اذا فتحت ياجوج و ماجوج ...(( نتيجه و غايت تفصيل مذكور در ((فمن يعمل من الصالحات (( - تا آخر دو آيه باشد و نيز ضمير جمع در ((ينسلون (( به ياءجوج و ماءجوج بر گردد. آنگاه معناى آيه اين مى شود كه :
مدام امر به همين منوال جريان مى يابد - يعنى اعمال صالح مؤمنين را مى نويسيم و سعيشان را مشكور مى داريم و قراء ظالمه را هلاك نموده رجوعشان را بعد از هلاكت تحريم مى كنيم تا آن روزى كه راه بسته ياجوج و ماجوج و سدشان گشوده شود، يعنى ياجوج و ماجوج از بلندی هاى زمين با سرعت به سوى مردم بتازند و اين خود يكى از علامتهاى قيامت است همچنانكه آيه ((فاذا جاء وعد ربى جعله دكاء و كان
وعد ربى حقا و تركنا بعضهم يومئذ يموج فى بعض و نفخ فى الصور فجمعناهم جمعا(( نيز بدان اشاره مى كند و ما به طور مفصل در معناى ياجوج و ماجوج و سدى كه بر آنان زده شد در تفسير سوره كهف بحث كرديم .
بعضى از مفسرين گفته اند: ضمير جمع در كلمه ((ينسلون (( به مردم بر مى گردد و مراد از ((ينسلون (( بيرون شدنشان از قبور به سوى محشر است . ولى سياق ما قبل از جمله ((حتى اذا فتحت ...(( و بعد از آن ، كه مى فرمايد: ((و اقترب الوعد الحق (( با اين معنا سازگار نيست . و همچنين خود جمله مورد بحث ، از نظر اينكه حال است با آن درست در نمى آيد. علاوه بر اينكه ((نسول : بيرون شدن (( از هر حدب (بلندى ) كه در جمله مورد بحث قرار گرفته ، بر بيرون شدن از قبر صادق نيست ، چون قبر جزو بلنديهاى زمين نيست ، و به همين جهت گوينده و صاحب اين توجيه كه همان مجاهد معروف است كلمه ((حدب (( را ((جدث (( - با جيم و ثاى سه نقطه كه به معناى قبر است قرائت كرده .
«وَ اقْترَب الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِىَ شاخِصةٌ أَبْصارُ الَّذِينَ كَفَرُوا...»:
منظور از ((وعد حق (( قيامت است . و معناى ((شخوص بصر(( اين است كه چشم آن چنان خيره شود كه پلكش به هم نخورد - راغب اينطور معنا كرده . و اين حالت لازمه كمال اهتمام ناظر به آن چيزى است كه بدان خيره شده ، اهتمامى كه ديگر نمى گذارد به چيزى ديگر مشغول شود، و اين حالت بيشتر در گرفتاريهاى ناگهانى براى آدمى پديد مى آيد.
«يا ويلنا قد كنا فى غفله من هذا» - اين جمله حكايت كلام كفار است كه در هنگام مشاهده قيامت كه ناگهان مى رسد به خود نفرين مى كنند، و ادعا مى كنند كه در غفلت از اين صحنه مى زيسته اند. گويى اول ادعا مى كنند كه ما را غافل كردند، و سپس اعتراف مى كنند به اينكه غفلت ناشى از ظلم خودشان بوده كه به كارهايى مشغول شدند كه آخرت را از يادشان مى برده و غافلشان مى ساخته لذا گفتند ((بل كنا ظالمين (( نه، بلكه خود ما ستمكار بوديم .
«إِنَّكمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصب جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ»:
كلمه ((حصب (( به معناى آتش گيره است . و بعضى گفته اند: به معناى هيزم است . بعضى ديگر گفته اند: اصل اين كلمه به معناى هر چيزى است كه در آتش افكنده شود، پس معنايش اعم از آن دو است . و از اينكه در جمله ((و ما تعبدون من دون اللّه (( ((ما(( به كار برده كه براى غير ذوى العقول است و نفرموده ((و من تعبدون ((، با اينكه خداى تعالى در بيشتر موارد كلامش از بتها به الفاظى كه اختصاص به ذوى العقول دارد تعبير كرده - همچنانكه در آيه بعد فرموده ((ماوردوها(( - همانا بتها و تماثيل است نه معبودين از انبياء و صلحا و ملائكه ، همچنانكه بعضى گفته اند. و جمله بعدى هم كه مى فرمايد: ((ان الذين سبقت لهم منا الحسنى ...(( آنرا تاءييد - مى كند.
در اين آيه از بتها با فعل ((وردوا(( ياد كرده است. و ظاهرا آيات مورد بحث از خطابهاى روز قيامت به كفار است ، كه در آنها حكم شده به اينكه بايد داخل آتش شوند، و در جهنم جاودانه بسر برند، نه اينكه خطابى، دنيايى باشد و از آينده كفار خبر دهد و بخواهد به اين وسيله بر بطلان عبادت بتها، و خدا گرفتن آنها استدلال كند.
حرف (( لام (( در ((لها(( يا براى تاءكيد تعدى ، و يا به معناى ((الى (( است ، و از ظاهر سياق برمى آيد كه خطاب مزبور هم شامل كفار مى شود و هم آلهه آنان ، يعنى ((شما و آلهه شما وارد جهنم خواهيد شد(( يا ((شما و الهه شما به سوى جهنم بر مى گرديد((
«لَوْ كانَ هَؤُلاءِ ءَالِهَةً مَّا وَرَدُوهَا وَ كلُّ فِيهَا خَالِدُونَ»:
اين جمله اظهار حقيقت حال آلهه اى است كه مشر كين آنها را مى پرستيدند تا شفيع ايشان شوند. و جمله ((و كل فيها خالدون (( يعنى همه شما و خدايانتان در جهنم جاويد هستيد.
«لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ هُمْ فِيهَا لا يَسمَعُونَ»:
((زفير(( صدايى است كه در اثر نفس كشيدن به داخل ايجاد مى شود، و به همين جهت در لغت آن را به صداى الاغ تفسير كرده اند. و اگر فرموده : صداى آنرا نمى شنوند، به خاطر اين است كه در دنيا صداى كلمه حق را نمى شنيدند. همچنانكه اگر در آخرت نمى بينند، سزاى اعراضشان از ديدن و نظر افكندن به آيات خدا است .
در اين آيه از خطاب به كفار عدول كرده ، و خطاب را متوجه رسول خود نموده ، تا به اين وسيله به ديگران بفهماند كه ايشان لايق خطاب نيستند. و بنابراين توجيه ، ديگر ضماير جمعى كه در آن است تنها به كفار بر مى گردد، نه به كفار و آلهه ، هر دو.
«إِنَّ الَّذِينَ سبَقَت لَهُم مِّنَّا الْحُسنى أُولَئك عَنهَا مُبْعَدُونَ»:
كلمه ((حسنى (( مونث كلمه ((احسن (( است ، و وصفى است كه در جاى موصوف خود قرار گرفته ، و تقدير آن ((عدة الحسنى - وعده هاى نيك (( و يا ((موعدة الحسنى (( مى باشد، كه عبارت است از نجات يا بهشت . و موعده به هر يك از اين دو در كلام خداى تعالى آمده ، يكجا فرموده : ((ثم ننجى الذين اتقوا و نذر الظالمين فيها جثيا(( و در جاى ديگر فرموده : ((وعد اللّه المؤمنين و المؤمنات جنات ((
«لا يَسمَعُونَ حَسِيسهَا... تُوعَدُونَ»:
كلمه ((حسيس (( به معناى صوتى است كه احساس شود. و كلمه ((فزع اكبر(( به معناى ترس بزرگ است كه خداى تعالى خبرداده چنين ترسى در هنگام نفخ صور وقوع پيدا مى كند، و فرموده : ((يوم ينفخ فى الصور ففزع من فى السموات و من فى الارض ((
و معناى اينكه فرمود: ((تتلقيهم الملائكة (( اين است كه ملائكه ايشان را با بشارت استقبال مى كنند و مى گويند ((هذا يومكم الذى كنتم توعدون - اين بود آن روزى كه وعده داده مى شديد((
«يَوْمَ نَطوِى السمَاءَ كَطىِّ السجِلِّ لِلْكتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ...»:
در مفردات گفته : كلمه سجل به قول بعضى سنگى است كه در قديم بر آن مى نوشتند، ولى فعلا به هر چيزى كه بشود روى آن نوشت سجل گفته مى شود، همچنانكه خداى تعالى فرموده : ((كطى السجل للكتب (( يعنى مثل پيچيدن چيزى كه در آن چيزى نوشته شده باشد تا محفوظ بماند. و اين روشن ترين و ساده ترين معنايى است كه براى اين كلمه گفته شده است .
و بنابراين معنا، لفظ ((للكتب (( مفعول كلمه ((طى (( مى باشد، همچنانكه كلمه ((سجل (( فاعل آن است. و مراد اين است كه سجل - كه همان صحيفه نوشته شده است - وقتى كه پيچيده مى شود نوشته هم پيچيده مى شود، يعنى الفاظ و يا معانيى كه خود نوعى تحقق و ثبوت دارد و به صورت خط و نقش در سجل نوشته شده ، پيچيده مى شود، و با پيچيده شدنش ديگر چيزى از آنها ظاهر نمى ماند، همچنين آسمان با قدرت الهى روزى پيچيده مى شود، همچنان كه فرموده : ((و السموات مطويات بيمينه (( در نتيجه ، غايب گشته چيزى از آن ظاهرنمى ماند، نه عينى ، و نه اثرى . چيزى كه هست از داناى به غيب پنهان نمى شود هر چند كه از ديگران پنهان مى گردد، همچنانكه نوشته از سجل پنهان نيست هر چند كه از ديگران پنهان است .
پس طى و پيچيدن آسمان بر اين حساب به معناى برگشت آن به خزائن غيب است بعد از آنكه از خزائن نازل، و اندازه گيرى شده بود، همچنانكه درباره آن و تمامى موجودات فرموده : ((و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم (( و نيز به طور مطلق فرموده : ((و الى اللّه المصير(( و نيز فرموده : ((ان الى ربك الرجعى ((
و شايد به خاطر اين معنا بوده كه بعضى گفته اند: جمله ((كما بدانا اول خلق نعيده (( ناظر به رجوع تمامى موجودات به حالتى است كه قبلا يعنى قبل از آغاز خلقت داشته اند، و آن حالت اين بوده كه هيچ بوده اند، همچنانكه فرموده : ((و قد خلقتك من قبل و لم تك شيئا(( و نيز فرموده : ((هل اتى على الانسان حين من الدهر لم يك ن شيئا مذكورا(( و اين معنا همان مطلبى است كه به ابن عباس نسبت مى دهند كه گفته معناى آيه اين است كه ((هر چيزى نابود مى شود آن چنان كه قبل از خلقت بود(( و اين قول هر چند با اتصال آيه به جمله ((يوم نطوى السماء...(( مناسبت دارد و براى آن جنبه تعليل دارد، و ليكن آنچه بيشتر به سياق آيات قبل مى خورد بيان اعاده به معناى ارجاع موجودات و ايجاد آنها بعد از فناء است ، نه اعاده به
معناى افناء و برگرداندن به حالت قبل از وجود. پس ظاهر سياق آيات مى رساند كه مراد اين است كه ما خلق را مبعوث مى كنيم همان طورى كه قبلا ايجاد كرده بوديم . پس ((كاف (( در ((كما بدانا اول خلق نعيده (( كاف تشبيه و ((ما(( در آن مصدريه و ((اول خلق (( مفعول ((بدانا(( است .
و مراد اين است : ما خلايق را به همان آسانى بر مى گردانيم كه خلقشان كرديم بدون اينكه براى ما دشوارى داشته باشد.
و معناى اينكه فرمود: ((وعدا علينا انا كنا فاعلين (( اين است كه : ما به او وعده اى داديم كه وفايش بر ما واجب شده و ما آنچه وعده داده ايم عملى خواهيم نمود و اين است سنت ما.
مقصود از ((زبور((، ((ذكر(( و ((وراثت (( در آيه : ((ولقد كتبنا... ان الارض يرثها عبادى الصالحون ((
«وَ لَقَدْ كتَبْنَا فى الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الاَرْض يَرِثُهَا عِبَادِى الصالِحُونَ»:
ظاهرا منظور از ((زبور(( آن كتابى است كه به حضرت داوود نازل شد چه در جاى ديگر نيز آن را به اين نام اسم برده و فرموده : ((و آتينا داود زبورا(( بعضى از مفسرين گفته اند مراد از آن قرآن است .
بعضى ديگر گفته اند مراد از آن مطلق كتبى است كه بر انبياء نازل شده و يا بر انبياء بعد از موسى نازل شده . ولى هيچ دليلى بر آن وجوه نيست . بعضى از مفسرين گفته اند مراد از ((ذكر(( تورات است به دليل اينكه خداى تعالى آن را در دو جاى از اين سوره ذكر ناميده يكى در آيه ((فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون (( دوم درآيه ((و ذكرا للمتقين ((.
و بعضى ديگر گفته اند منظور از ((ذكر(( قرآن است به دليل اينكه خداى عز و جل آن را در چند جاى از كلامش ذكر ناميده . و بنابراين قول ، آن وقت بعد از قرآن بودن زبور با اينكه قبل از آن نازل شده عيبى ندارد چون مراد از بعديت ، بعديت رتبى است نه زمانى . بعضى ديگر گفته اند مراد از آن لوح محفوظ است. ولى اين قول صحيح نيست .
«ان الارض يرثها عبادى الصالحون» - ((وراثت (( و ((ارث (( به طورى كه راغب گفته به معناى انتقال مالى است به تو بدون اينكه معامله اى كرده باشى . و مراد از وراثت زمين اين است كه سلطنت بر منافع ، از ديگران به صالحان منتقل شود و بركات زندگى در زمين مختص ايشان شود، و اين بركات يا دنيايى است كه برمى گردد به تمتع صالحان از حيات دنيوى كه در اين صورت خلاصه مفاد آيه اين مى شود كه : به زودى زمين از لوث شرك و گناه پاك
گشته جامعه بشرى صالح كه خداى را بندگى كنند و به وى شرك نورزند در آن زندگى كنند همچنانكه آيه ((وعد اللّه الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم فى الارض ... يعبدوننى لا يشركون بى شيئا(( از آن خبر مى دهد. و يا اين بركات اخروى است كه عبارت است از مقامات قربى كه در دنيا براى خود كسب كردند چون اين مقامات هم ، از بركات حيات زمينى است هر چند كه خودش از نعيم آخرت است همچنانكه آيه: ((و قالوا الحمد لله الذى اورثنا الارض نتبوا من الجنه حيث نشاء(( كه حكايت كلام اهل بهشت است و آيه ((اولئك هم الوارثون الذين يرثون الفردوس (( بدان اشاره مى كنند.
بييان اينكه آيه ناظر بر وراثت دنيوى و اخروى هر دو است
از همينجا معلوم مى شود كه آيه مورد بحث خاص به يكى از دو وراثت هاى دنيايى و آخرتى نيست بلكه هر دو را شامل مى شود. و مفسرينى كه آن را به وراثت آخرتى اختصاص داده اند و به آياتى كه مناسب با آن وراثت است تمسك جسته و چه بسا گفته اند همين معنا متعينا مقصود است چون بعد از اعاده ديگر زمينى نيست تا صالحان آن را ارث ببرند، حرف درستى نزده اند، زيرا معلوم نيست كه آيه مورد بحث عطف بر آيه قبلى اش كه متعرض مساءله اعاده بوده شده باشد تا بگوييد بعد از اعاده ديگر زمينى باقى نمى ماند. و ممكن است عطف به اول آيات باشد كه مى فرمود: ((فمن يعمل من الصالحات (( كه به زودى به آن اشاره خواهيم كرد.
آن مفسرينى هم كه آيه را به وراثت دنيايى اختصاص داده حمل بر دوره ظهور اسلام و يا دوران مهدى (عليه السلام) - كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم) در اخبار متواتره از آن خبر داده و شيعه و سنى آن ها را نقل كرده اند - نموده اند باز راه درستى نرفته اند زيرا روايات مذكور هر چند متواتر و مسلم است اما آيه را تخصيص نمى زند. كوتاه سخن ، همانطورى كه گفتيم آيه شريفه مطلق است و شامل هر دو وراثت مى شود چيزى كه هست از نظر سياق آنچه كه عقل و اعتبار اقتضاء مى كند اين است كه آيه شريفه عطف بر همان جمله ((فمن يعمل من الصالحات و هو مؤمن ...(( باشد چون آن آيه به تفصيل حال اهل اختلاف از نظر جزاى اخروى اشاره مى كرد و اين آيه به تفصيل حال آنان از
نظر جزاى دنيوى اشاره مى كند، و در نتيجه حاصل كلام اين مى شود كه : ما بشر را به سوى دينى واحد دعوت كرديم ليكن ايشان دين را قطعه قطعه نموده در آن اختلاف كردندو مجازاتشان هم مختلف شد، اما در آخرت آنهايى كه ايمان آوردند سعيشان مشكور و عملشان مكتوب شد - و از كفار بر خلاف اين شد - و اما در دنيا، آنهايى كه ايمان آوردند زمين را به وراثت مالك شدند - به خلاف ديگران .
«إِنَّ فى هَذَا لَبَلَاغاً لِّقَوْمٍ عَابِدِينَ»:
كلمه ((بلاغ (( به معناى كافى بودن است ، و نيز به معناى آن چيزى است كه آدمى به وسيله آن به آرزوى خويش مى رسد، و نيز به معناى خود بلوغ است . و به هر حال معناى آيه از ميان اين سه معنايى كه نقل كرديم روشن است . كلمه ((هذا(( اشاره به معارفى دارد كه در سوره بيان شده . و معناى آن اين است كه: آنچه در اين سوره بيان كرديم كه رب عالم واحد است و غير او ربى نيست و واجب است كه از طريق نبوت پرستش شود تا به اين وسيله آماده روز حساب گردند و اينكه جزاى مؤ منين چنين و چنان و جزاى كافران چنين و چنان است براى مردم عابد كافى است ، البته در صورتى كه آنرا اخذ نموده و به آن عمل كنند كه در اين صورت به آرزوى خويش مى رسند.
«وَ مَا أَرْسلْنَاك إِلا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ»:
يعنى تو رحمتى هستى كه به سوى همه جماعتهاى بشرى فرستاده شده اى . دليل بر اينكه گفتيم همه جماعتها، جمع با الف و لام است ، علاوه بر اين كه مقتضاى رسالت هم همين است . و اما اينكه چطور رحمت براى همه اهل دنيا است ؟ جهتش اين است كه دينى آورده كه در اخذ به آن سعادت اهل دنيا در دنيا و آخرتشان تاءمين است .
آرى آن جناب (صلى اللّه عليه و آله و سلم) رحمت براى اهل دنيا است از جهت آثار حسنه اى كه از قيام او به دعوت حقه اش در مجتمعات بشرى به راه افتاد كه اگر وضع زندگى بشر آن روز را قبل از اينكه آن جناب مبعوث شود در نظر بگيريم و با وضعى كه پس از قيام او به خود گرفت مقايسه كنيم كاملا روشن مى گردد.
اشاره به اينكه تمامى معارف و احكام اسلام از فروغ توحيد و منتهى به آنند
«قُلْ إِنَّمَا يُوحَى إِلىَّ أَنَّمَا إِلَهُكمْ إِلَهٌ وَحِدٌ فَهَلْ أَنتُم مُّسلِمُونَ»:
يعنى آنچه از دين به من وحى مى شود نيست مگر توحيد و معارف ديگرى كه متفرع بر توحيد و ممثل به آن است ، چه معارف عقيدتى و چه اخلاقى و عملى ، خلاصه هر چه به من وحى مى شود همه از فروعات دين تو حيد است . دليل بر اين معنايى كه ما براى آيه كرديم اين است كه حصر (انما) بر روى حصر (انما) آمده كه ظهورش در حصر حقيقى است .
اعلام خطر رسول خدا«ص»، به مشركان استهزاء كننده
«فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ ءَاذَنتُكمْ عَلى سوَاءٍ»:
كلمه ((ايذان (( به طورى كه گفته اند از ((اذن (( گرفته شده كه به معناى علم به اجازه است در كارى. آنگاه به طور مجاز در مطلق علم استعمال شده و از آن افعالى اشتقاق يافته و بسيارى از موارد متضمن معناى تهديد و انذار نيز مى شود.
و كلمه ((على سواء(( على الظاهر حال از مفعول ((آذنتكم (( است ، و معناى آن اين است كه : اگر از دعوت تو اعراض كردند، و از اينكه با قبولى دين توحيد تسليم خدا شوند روى گردانيدند، پس به ايشان بگو من به شما اعلام مى كنم كه شما از اين اعراض خود در خطر مى باشيد، چون شما در اينكه من اعلامتان كنم ، و يا در خود خطر قرار گيريد مساوى هستيد، (و به عبارت ديگر: در اعلام كردن من همه مساوى هستيد، و يا در مخاطره بودن همه برابريد) بعضى از مفسرين گفته اند: مقصود اعلام به جنگ است . ولى اين معنا در سوره هاى مكى دور به نظر مى آيد.
«وَ إِنْ أَدْرِى أَ قَرِيبٌ أَم بَعِيدٌ مَّا تُوعَدُونَ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَ يَعْلَمُ مَا تَكتُمُونَ»:
اين آيه تتمه كلام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) است ، كلامى كه ماءمور شده آن را ابلاغ نمايد. و منظور از جمله ((ما توعدون (( همان تهديد در جمله ((آذنتكم على سواء(( است . رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نخست ماءمور شد ايشان را از خطرى كه در اعراض از اسلام هست هشدار دهد، و سپس ماءمور شد علم به دورى و نزديكى وقوع آن خطر را از خود نفى كند، و بى علمى خود را چنين تعليل كند كه علم به گفته هاى علنى ايشان كه همان طعن بر اسلام و استهزاء به آن است - و گفته هاى پنهانى آنان ، منحصرا مخصوص به خداى تعالى است ، و تنها او است كه عالم به حقيقت امر است .
از اينجا به دست مى آيد كه منشا متوجه شدن عذاب به كفار آن طعنه هايى بوده است كه در ظاهر به اسلام مى زدند، و هم آن نقشه هايى كه پنهان مى داشتند، گويى كه فرموده : اگر اينان مستحق عذاب شدند به خاطر اظهاراتى است كه عليه اين دعوت الهى كردند، و آن نقشه هايى كه پنهان داشتند، پس ايشان را به آن عذاب تهديد كن ، و ليكن از آنجايى كه تو اطلاعى از ظاهر و باطن آنان ندارى ، و نمى دانى كه جرمشان چقدر استحقاق عذاب دارد، و آيا استحقاق عذاب نزديك دارند، يا دور، لذا چنين علمى را از خودت نفى كن ، و آن را تنها
به خداى تعالى ارجاع ده . از اين بيان معلوم مى شود كه منظور از ((جهر قول (( آن سخنانى است كه مشركين (عليه اسلام ) اظهار نموده و استهزايى است كه مى كردند، و مراد از آنچه پنهان مى داشته اند، نقشه هاى شومى بوده كه عليه اسلام در بين خود مطرح مى كردند.
«وَ إِنْ أَدْرِى لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكمْ وَ مَتَاعٌ إِلى حِينٍ»:
اين جمله نيز تتمه كلامى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) ماءمور به گفتن آن شده است . ضمير در كلمه ((لعله (( به طورى كه گفته اند كنايه از خبرى است كه در كلام نيامده ، و بعيد هم نيست كه راجع به ايذان و اعلامى باشد كه ماءمور به آن شد. و معناى آن اين است كه : من نمى دانم ، ممكن است اين اعلامى كه من ماءمور بدان شدم ، يعنى مراد خداى تعالى از اينكه مرا ماءمور به اعلام خطر نموده، اين باشد كه شما را امتحان كند تا آنچه در باطن شما است بيرون كشيده ظاهرش سازد پس خدا مى خواهد شما را بيازمايد و تا مدتى مهلت و كام بدهد و به اصطلاح استد راجتان كند.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
