تفسیر:المیزان جلد۱۶ بخش۱۰

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

وجوهى كه در معناى جواب قارون، گفته شده است

اين آن معنايى است كه از سياق آيه به دست مى آيد، ولى مفسران، معانى ديگرى براى آن ذكر كرده اند. مثلا بعضى گفته اند: «مراد از علم در جملۀ «إنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلمٍ عِندِى»، علم تورات است. چون قارون از همه بنى اسرائيل، به تورات عالم تر بود».

بعضى ديگر گفته اند: «مراد علم كيميا بوده. چون قارون كيميا را از موسى و يوشع بن نون و كالب بن يوحنا فرا گرفته بود. و منظور از اين كه گفت: «عَلَى عِلمٍ عِندِى: با علمى كه نزد من است»، اين بوده كه علم كيميا مخصوص او بوده، و ساير مردم آن را نمى دانستند، و با اين علم، مقدار زيادى طلا درست كرده بود».

بعضى ديگر گفته اند: «مراد از «علم»، علم استخراج گنجينه ها و دفينه ها است. چون قارون اين علم را داشته، و به وسيله آن، دفينه هاى بسيارى استخراج كرده بود».

بعضى ديگر گفته اند: «مراد از «علم»، علم خداى تعالى است، و معنايش اين است كه: به نظر من، خداى تعالى مرا به علم تحصيل ثروت اختصاص داده، و منظورش از كلمۀ «عِندِى»، اين بوده كه مطلب به نظر من چنين است».

بعضى ديگر گفته اند: «مراد از «علم»، همان علم خداست كه در وجه قبلى گذشت، وليكن علم به معناى معلوم است، و معناى جمله، اين است كه: اين اموال را كه خدا به من داده، به وسيله معلوماتى داده كه آن را به من تعليم فرموده».

و كلمۀ «عَلَى»، در همۀ اين اقوال، براى استعلا است. البته بعضى گفته اند: «ممكن هم هست كه براى تعليل بوده باشد».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۱۶

بعضى گفته اند: «مراد از سؤال در جملۀ «وَ لَا يُسئَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ المُجرِمُون»، سؤال در روز قيامت است، و آن سؤالى كه نفى شده، سؤال استعلام و خبرگيرى است، نه سؤال توبيخ. چون خداى تعالى، از خود مجرمان، داناتر، و باخبرتر از خود آنان به گناهان آنان است، و احتياج ندارد كه از ايشان بپرسد چه گناهى مرتكب شده اند.

علاوه بر اين، ملائكه نيز گناهان ايشان را از نامه هاى اعمال آنان مى فهمند، و مجرمان را از سيماى آنان مى شناسند. به خلاف آيه: «وَ قِفُوهُم إنَّهُم مَسئُولُون»، كه سؤال در آن، سؤال توبيخ است، نه استعلام و خبرگيرى.

ممكن هم هست سؤال در هر دو آيه، به يك معنا باشد. و اگر در يكى نفى و در يكى اثبات شده، به خاطر اختلاف مواقف روز قيامت است. چون در موقفى سؤال نمى شوند و در موقفى ديگر، سؤال مى شوند. پس تناقضى در آيات نيست.

و نيز بعضى از مفسران گفته اند: «ضمير جمع در جملۀ «عَن ذُنُوبِهِم»، به - «مَن هُوَ أشَدّ: كسانى كه از قارون نيرومندتر بودند» بر مى گردد. و مراد از مجرمان، غير ايشان است، و معناى آيه، اين است كه: ساير مجرمان از گناهان اقوام گذشته كه خدا هلاكشان كرده، پرسش و بازخواست نمى شوند».

اين بود آن وجوهى كه گفتيم مفسران در تفسير آيه آورده اند، و هيچ يك از آن ها با سياق سازگار نيست.

ديدگاه دنياپرستان: تمناى داشتن ثروتى چون ثروت قارون

«فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ فى زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا يَا لَيْت لَنَا مِثْلَ مَا أُوتىَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍ عَظِيمٍ»:

كلمۀ «حظ»، به معناى بهره آدمى از سعادت و بخت است.

«الَّذِينَ يُرِيدُونَ الحَيَوةَ الدُّنيَا» - يعنى كسانى كه زندگانى دنيا را هدف نهايى و يگانه غايت مساعى خويش مى دانند، و غايتى ديگر وراى آن نمى بينند. و خلاصه از آخرت غافل و جاهل اند، و نمى دانند كه خدا در آخرت چه ثواب ها براى بندگان خود فراهم كرده.

آيه «فَأعرَضَ عَن مَن تَوَلّى عَن ذِكرِنَا وَ لَم يُرِد إلّا الحَيَوةَ الدُّنيَا ذَلِكَ مَبلَغُهُم مِنَ العِلمِ» نيز به اين معنا تصريح دارد. و به همين جهت، اموال قارون را سعادتى عظيم شمردند، بدون اين كه قيد و شرطى در كلام خود بياورند. گفتند: اى كاش ما هم مى داشتيم آنچه را كه قارون دارد، چون او حظّى عظيم، و سعادتى بزرگ دارد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۱۷

«وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ...»:

كلمۀ «وَيل»، به معناى هلاكت است، كه در موارد نفرين به هلاكت و نيز انزجار از هرچه خوشايند نيست، استعمال مى شود، و در آيه مورد بحث، انزجار از آرزويى است كه دنياطلبان آن را آرزو كردند.

گويندگان اين حرف مؤمنان بنى اسرائيل بوده اند، كه به خدا علم داشتند، و خطابشان در اين سخن بر همان نادان هايى است كه آرزو كردند: اى كاش آنچه قارون دارد، آنان نيز مى داشتند، و آن را سعادتى عظيم، آن هم بدون قيد و شرط پنداشتند، و مقصودشان از اين سخن اين بوده كه ثواب خدا، كه مخصوص اشخاصى است كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دهند، بهتر است از آنچه قارون دارد. پس اگر ايمان دارند و صالح هستند، آرزوى آن ثواب ها كنند، نه آنچه كه قارون دارد.

«وَ لَا يُلَقَّيهَا إلّا الصَّابِرُون» - كلمۀ «يُلَقَّاهَا»، مضارع مجهول از مصدر «تلقيه» است، كه به معناى فهماندن است، همچنان كه «تلقى» به معناى فهميدن و گرفتن است. و ضمير «ها» - به طورى كه گفته اند - به «كلمه» بر مى گردد، كه از سياق آيه استفاده مى شود، هرچند كه لفظ «كلمه» قبلا در آيه نيامده و معناى آيه اين است: اين كلمه را - كه گفتيم: ثواب خدا براى آنان كه ايمان آورده و عمل صالح كنند، بهتر است، نمى فهمند مگر كسانى كه صابر باشند.

و بعضى ديگر از مفسران گفته اند: ضمير مذكور به سيره يا طريقه بر مى گردد، - كه آن نيز از مفهوم آيه استفاده مى شود - و معنايش اين است كه: طريقه يا سيره ايمان و عمل صالح را كسى نمى فهمد، و يا موفق به عمل به آن نمى گردد، مگر صابران.

و «صابران»، كسانى هستند كه در هنگام شدائد و نيز در برابر اطاعت ها و همچنين ترك گناهان خويشتندار باشند. و وجه اين كه تنها اين دسته مى توانند به ثواب خدا برسند و اين كلمه، يا سيره و يا طريقه را بفهمند، اين است كه:

تصديق به بهتر بودن ثواب آخرت از حظّ دنيوى - كه قهرا مستلزم داشتن ايمان و عمل صالح است كه آن دو نيز ملازم با ترك بسيارى از هواها و محروميت از بسيارى از مشتهيات هستند - محقق نمى شود، مگر براى كسانى كه صفت صبر دارند، و مى توانند تلخى مخالفت طبع و سركوبى نفس اماره را تحمل كنند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۱۸

سرانجام عبرت انگیز زندگی مستکبرانۀ قارون

«فخَسفْنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الاَرْض ...»:

دو ضمير «بِهِ» و «بِدَارِهِ» به قارون بر مى گردد، و چون «خسف» و فرو بردن قارون و خانه اش در زمين، متفرع بر بغى و طغيان او بود، «فاء» تفريع بر سرِ اين جمله آمد.

«فَمَا كَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ يَنصُرُونَهُ مِن دُونِ الله وَ مَا كَانَ مِنَ المُنتَصِرِين» - كلمۀ «فِئَة» به معناى جماعتى متمايل به هم است، و در كلمۀ «يَنصُرُونَهُ» و كلمه «مُنتَصِرِين» در اين آيه، معناى منع و امتناع نهفته است و حاصل معنا اين است كه:

قارون، هيچ جماعتى نداشت كه او را از عذاب شدن منع كنند، و خودش هم از ممتنعين نبود، كه زير بار عذاب نرود، و اين درست بر خلاف پندارى بود كه يك عمر در سر مى پرورانيد، و خيال مى كرد كه آن عامل كه ثروت و خير را به سويش جلب نموده و شر را از او دفع مى كرد، حول و قوت خودش و جمعيت و خدم و حشمش بود، كه آن ها را هم به علم خود كسب كرده بود، ولى نه آن جمعش نگهش داشت، و نه آن قوت و نيرويش از عذاب خدا نجاتش بخشيد، و معلوم شد كه آنچه داشته، خدا به او داده بود.

بنابراين، حرف «فاء» در جملۀ «فَمَا كَانَ»، تفريع اين جمله را بر جملۀ «فَخَسَفنَا بِهِ...» مى رساند، و چنين معنا مى دهد كه ما او و خانه اش را در زمين فرو برديم. پس برايش روشن شد بطلان آنچه ادعا مى كرد، و مى گفت من خودم مستحق اين ثروت هستم، و حاجتى به خدا ندارم، و اين نبوغ علمى و نيروى خودم است كه جلب خير و رفع ضرر از من مى كند.

«وَ أَصبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكانَهُ بِالاَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسط الرِّزْقَ لِمَن يَشاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ...»:

مى گويند كلمۀ «وَى»، كلمه اى است كه در هنگام اظهار ندامت استعمال مى شود، و بسا هم مى شود كه در مورد تعجب به كار مى رود، و هر دو معنا با آيه شريفه مى سازد. هرچند كه معناى اول، زودتر به ذهن مى رسد.

«كَأنَّ اللهَ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشَاءُ مِن عِبَادِهِ وَ يَقدِرُ» - در اين جمله، همان كسانى كه ديروز آرزو مى كردند اى كاش به جاى قارون بودند، بعد از خسف قارون، اعتراف كرده اند به اين كه آنچه قارون ادعا مى كرد و ايشان تصديقش مى كردند، باطل بوده، و وسعت و تنگى رزق به مشيت خدا است، نه به قوّت و جمعيت و داشتن نبوغ فكرى در اداره زندگى.

معمولا كلمۀ «كَأنَّ»، براى تشبيه چيزى است به چيزى. مى گوييم: «فلانى، كَأنَّهُ شير است». يعنى مثل اوست در شجاعت، ولى مقام در آيه مورد بحث، مقام تحقيق است، نه تشبيه، تا با شك و ترديد مناسبت داشته باشد.

لذا كلمۀ «كَأنَّ» در اين آيه، براى تشبيه نيست، بلكه گويندگان اين سخن، كلمۀ مذكور را به اين منظور آورده اند كه بفهمانند همين الآن ابتداء و اولين لحظه اى است كه ما، در سخن قارون دچار ترديد شديم. با اين كه قبلا او را تصديق كرده بوديم، و به كار بردن كلمۀ «كَأنَّ»، به اين منظور شايع است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه : ۱۱۹

شاهد اين كه كلمۀ مذكور را به منظور ترديد به كار نبرده اند، جملۀ «لَولَا أن مَنَّ اللهُ عَلَينَا لَخَسَفَ بِنَا» است، كه به طور جزم و تحقيق و بدون هيچ ترديد گفته اند: «اگر خدا بر ما منت ننهاده بود، ما را هم فرو مى برد».

در جملۀ «وَى كَأنَّهُ لَا يُفلِحُ الكَافِرُون» براى بار دوم اظهار ندامت كرده اند. و اين كه گفته اند: «واى! گويا كافران رستگار نمى شوند»، ردّ مطلبى است كه لازمۀ آرزوى قلبى ايشان است، كه گفتند: اى كاش ما جاى قارون بوديم. چون لازمۀ اين آرزو اين است كه قارون ها رستگارند.

بهشت مختص كسانى است كه در اين دنيا، خواهان برترى جویى و فساد نباشند

«تِلْك الدَّارُ الآخِرَةُ نجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فى الاَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»:

اين آيه و آيه بعدش، به منزله نتيجه گيرى از داستان قارون است.

و در جملۀ «تِلكَ الدَّارُ الآخِرَة»، كلمۀ «تِلكَ» كه مخصوص اشاره به دور است، شرافت و ارجمندى و علو مكان آخرت را مى رساند، و همين خود شاهد است بر اين كه مراد از «دار آخرت»، دار آخرت سعيده است، نه هر آخرتى. و نيز به همين جهت، مفسران، «دار آخرت» را در آيه مورد بحث، به بهشت تفسير كرده اند.

و معناى اين كه فرمود: «نَجعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّاً فِى الأرضِ وَ لَا فَسَاداً - قرارش مى دهيم براى كسانى كه نمى خواهند در زمين گردن فرازى كنند و فساد انگيزند» اين است كه:

ما بهشت را به چنين كسانى اختصاص مى دهيم، و منظور از گردن فرازى، اين است كه: بر بندگان خدا استعلا و استكبار بورزند. و منظور از فسادانگيزى اين است كه: خواستار گناهان و نافرمانى خدا باشند.

چون خداى تعالى، شرايعش را كه انسان ها را به آن ها مكلف فرموده، بر اساس آنچه كه فطرت و خلقت آنان اقتضاء دارد، بنا نهاده، و فطرت انسان تقاضا ندارد مگر آن كار و آن روشى را كه موافق با نظام اتم و احسن در حيات زمينى انسان هاست.

پس هر معصيتى، بى واسطه و يا با واسطه، در فساد اين زندگى اثر دارد. همچنان كه قرآن كريم مى فرمايد: «ظَهَرَ الفَسَادُ فِى البَرِّ وَ البَحرِ بِمَا كَسَبَت أيدِى النَّاس».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه : ۱۲۰

از اين جا روشن مى شود كه «علو خواهى»، يكى از مصاديق فسادخواهى است، و اگر از ميان فسادها، خصوص علوخواهى و برترى جويى را نام برده، براى اين است كه نسبت به خصوص آن عنايت داشته است، و حاصل معناى آيه، اين است كه:

اين خانۀ آخرت، يعنى بهشت را به افرادى اختصاص مى دهيم، كه نمى خواهند با برترى جويى بر بندگان خداوند و با هر معصيتى ديگر در زمين فساد راه بيندازند.

اين آيه شريفه، عموميت دارد و مى رساند كه تنها كسانى به بهشت مى روند، كه در زمين، هيچ يك از مصاديق فساد و يا به عبارتى ديگر، هيچ يك از گناهان را مرتكب نشوند، به طورى كه حتى اگر در همه عمر يك گناه كرده باشند، از بهشت محروم مى شوند، وليكن آيه ديگرى از قرآن كريم، اين عموم را تخصيص زده و فرموده: «إن تَجتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنهَونَ عَنهُ، نُكَفِّر عَنكُم سَيِّئَاتِكُم وَ نُدخِلُكُم مُدخَلاً كَرِيماً».

«وَ العَاقِبَةُ لِلمُتَّقِين» - يعنى عاقبت نيك و پسنديده، كه همان خانه سعيد آخرت، و يا عاقبت سعيد در دنيا و آخرت است، از آنِ مردمى است كه تقوا پيشه كنند. چيزى كه هست، از دو احتمال مزبور، احتمال اول مورد تأييد سياق هر دو آيه است.

«مَن جَاءَ بِالحَْسنَةِ فَلَهُ خَيرٌ مِّنهَا»:

هر كس كارى نيك كند، پاداشى بهتر از آن دارد. براى اين كه پاداشش به فضل خدا، چند برابر مى شود. همچنان كه خودش در جاى ديگر فرمود: «مَن جَاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشرُ أمثَالِهَا».

«وَ مَن جَاءَ بِالسيِّئَةِ فَلا يُجْزَى الَّذِينَ عَمِلُوا السيِّئَاتِ إِلّا مَا كانُوا يَعْمَلُونَ»:

و كسى كه عمل زشت كند، زشتكاران، جز همان عملشان پاداش داده نمى شوند. يعنى بر آنچه كه كرده اند، چيزى اضافه نمى شود، و در اين، كمال عدل الهى است. همچنان كه در كار نيك، پاداش به ده برابر، كمال فضل اوست.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۱

ظاهر كلام اقتضاء داشت به جاى جملۀ «فَلَا يُجزَى الَّذِينَ عَمِلُوا» بفرمايد: «فَلَا يُجزَونَ»، يعنى ضميرى به كلمۀ «مَن: كسى كه» برگرداند، ولى چنين نفرمود، بلكه دوباره اسم ظاهر به كار برد. يعنى به جاى ضمير، موصول «الَّذِينَ» را به كار برد.

و شايد اين تعبير، اشاره به اين باشد كه حكم در آيه، مخصوص كسانى است كه زياد معصيت مى كنند، و خطا سراپايشان را گرفته. نه كسى كه در عمر يك گناه از او سر مى زند، همچنان كه كلمۀ «سَيّئَات»، كه جمع «سَيّئه» است. و نيز جملۀ «كَانُوا يَعمَلُون: همواره مرتكب مى شدند»، نيز دلالت بر اين كثرت و اصرار و استمرار دارد.

و اما كسى كه هم گناه مى كند و هم حسنه به جاى مى آورد، اميد هست كه خداى تعالى او را بيامرزد. همچنان كه خودش فرموده: «وَ آخَرُونَ اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِم خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللهُ أن يَتُوبَ عَلَيهِم إنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ».

اين را بايد دانست كه ملاك در «حسنه» و «سيّئه»، به خاطر اثرى است كه از آن ها براى انسان حاصل مى شود، و به خاطر آن آثار، اعمالى را حسنه، و اعمالى ديگر را سيّئه مى ناميم. نه به خاطر جرم و اسكلت اعمال، كه يك نوع حركت است.

ثواب و عقابى هم كه بر اعمال مترتب مى شود، باز به لحاظ آن آثار است، نه به خاطر متن عمل. همچنان كه قرآن كريم، نيت باطنى را نيز مورد محاسبه قرار مى دهد، و مى فرمايد: «وَ إن تُبدُوا مَا فِى أنفُسِكُم أو تُخفُوهُ يُحَاسِبكُم بِهِ الله».

با اين بيان، جواب از اشكالى كه بر اطلاق آيه شده، كه: «توحيد»، يك حسنه است، و هيچ پاداشى مهمتر از آن نيست. پس چگونه پاداش بهتر از آن را به شخص موحد مى دهند؟ و لابد آيه شريفه يا مربوط به عقايد نيست، و يا به مسأله «توحيد» تخصيص خورده است، روشن مى شود.

توضيح اين كه گفتيم: ملاك در ثواب و عقاب، به خاطر آثار حاصل از اعمال است، نه به خاطر خود اعمال. در مساله «توحيد» هم، ملاك اثرى است كه بر اين عمل قلبى مترتب مى شود، و اين اثر، غير از خود توحيد است، گرچه هيچ عملى بهتر از توحيد فرض ندارد. ولى ممكن است چيزى را فرض كرد كه از اثر توحيد، بهتر و افضل باشد.

علاوه بر اين، «توحيد» هرچه و به هر معنا فرض شود، قابل شدت و ضعف و نقصان و زيادت است، و پر واضح است كه توحيد شخص موحد، كه در يك حدّى از شدت و ضعف قرار دارد، اگر در وقت جزا دادن چند برابر شود، از برابرش بهتر است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۲

بحث روايتى: (رواياتى درباره داستان قارون)

در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه، در كتاب مصنف و ابن منذر، ابن ابى حاتم، حاكم - وى حديث را صحيح دانسته - و ابن مردويه، از ابن عباس روايت آورده اند كه گفت:

قارون، مردى از قوم موسى «عليه السلام»، و پسر عموى آن جناب بود، و همواره در جستجوى علم بود، تا آن كه علم بسيارى جمع آورى نمود، و همچنان به كار خود ادامه داد، تا روزى كه بر موسى «عليه السلام» طغيان كرد، و به وى حسد ورزيد.

موسى «عليه السلام» به او فرمود: خداى تعالى، به من دستور داده كه از بندگانش زكات بگيرم، تو هم بايد زكات مالت را بدهى.

قارون از اطاعت اين دستور سر باز زد، و به مردم گفت: موسى «عليه السلام» مى خواهد مال مردم را بخورد. اول دَم از نماز زد، شما اطاعتش كرديد، و دستورهايى ديگر داد، همه را اطاعت كرديد. آيا باز او را اطاعت مى كنيد و اموالتان را به او مى دهيد؟

مردم گفتند: نه، ما نمى خواهيم به اين كار تن در دهيم، ولى چه چاره اى داريم؟ گفت: من نظرم اين است كه بفرستم به سراغ يكى از زنان فاحشه بنى اسرائيل، و وقتى آمد، او را تحريك كنيم، و به سر وقت موسى بفرستيم كه او را متهم كند به اين كه خواسته اى با من زنا كنى.

مردم اين نظريه را پسنديده، شخصى نزد آن زن فاحشه فرستادند و بدو گفتند: اگر شهادت دهى كه موسى با تو زنا كرده است، هرچه بخواهى، به تو مى دهيم. زن پذيرفت.

قارون، نزد موسى «عليه السلام» آمد و گفت: دستور بده بنى اسرائيل جمع شوند، و آنان را به آنچه خدايت فرموده، آگاه كن.

موسى «عليه السلام» قبول كرد، و بنى اسرائيل را جمع كرد، و به ايشان فرمود: شما را جمع كرده ام تا به اطلاعتان برسانم كه پروردگارم چه دستوراتى داده. بنى اسرائيل گفتند: چه دستور داده؟ فرمود: مرا دستور داده تا به شما بگويم تنها خدا را بپرستيد، و چيزى را شريك او مگيريد، و صله رحم كنيد، و چه و چه كنيد. تا آن كه فرمود: و اين كه اگر كسى زنا كرد، در صورتى كه زن داشته باشد، سنگسارش كنيد.

گفتند: هر چند كه خودت باشى؟

فرمود: بله، اگر خودم نيز زنا كنم، بايد سنگسار شوم. گفتند: خوب تو زنا كرده اى، و بايد سنگسار شوى. موسى «عليه السلام» با تعجب پرسيد: من زنا كرده ام؟

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۳

اطرافيان قارون فرستادند نزد آن زن كه بيا و شهادت بده. چون آمد، پرسيدند: درباره موسى «عليه السلام»، چه شهادت مى دهى؟ موسى «عليه السلام» از او پرسيد: تو را به خدا سوگند راست بگو!

زن گفت: چون مرا به خدا سوگند مى دهى (راستش را مى گويم). اين مردم مرا خواستند و مزدى برايم مقرر كردند تا در برابرش، من تو را متهم به زناى با خود كنم. و اينك شهادت مى دهم تو از اين تهمت برى هستى، و نيز شهادت مى دهم بر اين كه تو رسول خدايى.

موسى، با چشم گريان به سجده افتاد. خداى تعالى، به وى وحى فرستاد كه: چرا مى گريى؟ با اين كه من زمين را مسخر تو كرده ام. به زمين فرمان بده تا قارون را ببلعد، كه اگر فرمانش دهى، اطاعتت مى كند.

موسى «عليه السلام» سر از سجده برداشت و به زمين فرمود: قارون و اطرافيانش را بگير. زمين آنان را تا اعقاب پاهايشان در خود فرو برد. همين كه وضع را چنين ديدند، از درِ التماس فرياد زدند: اى موسى! اى موسى!

موسى «عليه السلام»، مجددا فرمان داد بگير ايشان را. پس زمين آنان را تا گردن هايشان فرو برد. مجددا فريادشان به: «يا موسى»، «يا موسى» بلند شد. بار سوم، موسى «عليه السلام» فرمان داد كه بگير ايشان را.

پس زمين همه شان را در خود فرو برد، و خداى تعالى، به موسى وحى فرستاد كه: بندگان من، هرچه تو را خواندند و تضرع كردند، اجابت نكردى. به عزتم سوگند، اگر مرا مى خواندند، اجابتشان مى كردم.

ابن عباس مى گويد: اين است معناى آيه شريفه كه مى فرمايد: «فَخَسَفنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الأرض»، كه زمين، قارون و اتباعش را تا طبقه تحتانى خود فرو برد.

مؤلف: در كتاب مزبور، از عبدالرزاق، و ابن ابى حاتم، از ابن نوفل هاشمى، نيز همين قصه روايت شده. چيزى كه هست، در روايات مذكور آمده كه آن زن را در مجلس قارون آوردند، تا به عنوان شكايت از موسى، آن تهمت را پيش قارون بزند. ولى وقتى حضور به هم رسانيد، نزد همه حضار شهادت داد به برائت موسى، و اين خبر به گوش موسى رسيد، و نزد خدا از قارون و رفقايش شكوه كرد. خدا هم او را بر قارون مسلط كرد.

مرحوم قمى، در تفسير خود، در اين داستان گفته: موسى «عليه السلام» خودش نزد قارون آمد، و حكم زكات را به وى ابلاغ نمود. قارون او را استهزاء كرده و از خانه اش بيرون راند. موسى «عليه السلام» نزد پروردگارش از رفتار قارون شكوه كرد. خدا هم او را بر وى مسلط ساخت و زمين به فرمان وى، قارون و خانه اش را در خود فرو برد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۴

ليكن اين روايت، به خاطر اين كه حرف هاى ناپسندى دارد، و از نظر سند هم موقوف و بريده است، از ايراد همه آن خوددارى كرديم. دو روايت ابن عباس و ابن نوفل نيز، موقوف اند. يعنى از صحابى نقل كردند، نه از رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم».

علاوه بر اين، روايت ابن عباس، بغى و ستمكارى قارون را نسبت به موسى دانسته، در حالى كه قرآن فرموده: «فَبَغَى عَلَيهِم». قارون بر بنى اسرائيل ستم كرد.

و نيز روايت مى گويد: علمى كه قارون داشته، علمى بوده كه با درس خواندن فراگرفته، و آيه قرآن، همان طور كه گفتيم، ظاهر در اين است كه: مراد از علم به قارون، علم به راه هاى جمع آورى ثروت و امثال ثروت است.

داستان قارون در تورات حاضر

البته داستان قارون در تورات فعلى، به نحو ديگرى آمده/ در اصحاح شانزدهم، از سفر عدد مى خوانيم:

«قورح بن بصهار» بن نهات بن لاوى، و «داثان»، و «ابيرام»، دو پسر «الياب»، و «أون»، پسر «فالت»، كه از نواده هاى «رأوبين» بودند، با جمعى از بنى اسرائيل و رؤساى ايشان - كه دويست و پنجاه نفر مى شدند - در مخالفت با موسى پافشارى مى كردند، و در روزى مقرر، يك جا جمع شدند، تا عليه موسى و هارون قيام كنند.

به موسى و هارون گفتند: تا اين جا هرچه كرديد، بس است. اين جمعيت كه مى بينيد همه شان مقدس اند و در وسط شان، ربّ قرار دارد. پس چرا بر جماعت ربّ برترى مى جوييد؟

وقتى موسى اين سخن بشنيد، به سجده افتاد. پس «قورح» و همه مردمش را صدا كرد كه: فردا، ربّ اعلام خواهد كرد كه او براى چه كسى است؟ و چه كسى مقدس است؟ آنگاه آن كسى را كه مقدس تر باشد، به درگاه خود نزديك خواهد كرد.

آرى، او هر كه را بپسندد، به خود نزديك مى كند. اين كار را بكنيد، و محابر «قورح» و همه جماعتش ‍ را براى خود بگيريد و آتشى در آن بيفكنيد، و بر آن بخور دهيد. فردا اين كار را در مقابل ربّ انجام دهيد. چون آن مردى كه خدا او را بپسندد، او مقدس است، و همين شما را بس است، اى دودمان «لاوى»!

تورات همچنان قصه را ادامه مى دهد، و در ضمن مى گويد كه: فرداى آن روز آمدند، و آتشدان ها كه در آن آتش و بخور بود، آوردند، و در باب خيمه اجتماع كردند.

آنگاه در تورات گفته شده كه زمين زير پايشان شكافته شد و دهان خود را باز كرد، آنان و خانه هايشان را بلعيد، و «قورح» و همه مردمش و همه اموالش را نيز فرو برد. و آنچه از آنان زنده ماند، در همان بيابان در بين جمعيت در زمين فرو رفتند، به طورى كه بقيه اسرائيليان كه در اطرافشان بودند، از صداى آنان فرار كردند. چون با خود گفتند: ممكن است ما را هم فرو ببرد. آنگاه آتشى از ناحيه ربّ بيرون آمد، و آن دويست و پنجاه مرد را كه بخور آورده بودند، بسوزانيد. اين بود آن مقدار از داستان تورات، كه مورد حاجت ما بود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۵

و در مجمع البيان، در ذيل آيه «إنّ قَارُونَ كَانَ مِن قَومِ مُوسَى» گفته است كه: وى، پسر خالۀ موسى «عليه السلام» بود - نقل از عطاء از ابن عباس، و از روايت امام صادق «عليه السلام».

و در تفسير قمى، در ذيل جملۀ «مَا إنّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ...» گفته: كليد گنجينه هايش را جمعى نيرومند نمى توانستند حمل و نقل كنند.

و در معانى الاخبار، به سند خود، از موسى بن اسماعيل بن موسى بن جعفر «عليه السلام»، از پدرش، از جدش، از آباى گرامش، از على «عليه السلام» روايت كرده كه در ذيل جملۀ «وَ لَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنيَا» فرمود: سلامتى و نيرومندى و فراغت و جوانيت و نشاطت را فراموش مكن، و با اين سرمايه هاى گرانبها، آخرت خود را تأمين نما.

و نيز در تفسير قمى، در ذيل جملۀ «فَخَرَجَ عَلَى قَومِهِ فِى زِينَتِهِ» گفته: قارون با جامه هاى رنگين، و دامن بلند از خانه بيرون مى آمد، و دامن خود را به زمين مى كشيد.

و در مجمع البيان مى گويد: زاذان، از اميرالمؤمنين «عليه السلام» روايت كرده كه در دوران خلافتش، در بازارها قدم مى زد و گمشدگان را به مقصد مى رساند، و ضعيفان را كمك مى كرد، و به فروشندگان و بقالان مى گذشت، و قرآن را پيش رويش باز مى كرد و مى خواند: «تِلكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّاً فِى الأرضِ وَ لَا فَسَاداً». و مى فرمود: اين آيه، درباره اهل عدالت و تواضع از واليان امور، و درباره قدرتمندان از ساير مردم نازل شده.

و نيز در مجمع البيان آمده كه سلام اعرج، از اميرالمؤمنين «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: بند كفش كسى باعث عُجب او مى شود. و به همين جهت مشمول اين آيه مى شود كه مى فرمايد: «تِلكَ الدَّارُ الآخِرَةُ».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۶

مؤلف: سيد بن طاووس، در كتاب سعد السعود خود، روايت را به اين صورت از مرحوم طبرسى، صاحب مجمع البيان نقل كرده، كه فرمود: مردى به همين مقدار كه بند كفش او، بهتر از بند كفش رفيقش است، باعث عُجب او مى شود. لذا مشمول اين آيه مى شود.

و در الدر المنثور است كه: محاملى و ديلمى، از ابوهريره روايت كرده اند كه رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم» فرمود: جبّارى در زمين و اخذ بدون حق، از مصاديق اين آيه است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۷

آيات ۸۵ - ۸۸ سوره قصص

إِنَّ الَّذِى فَرَض عَلَيْك الْقُرْآنَ لَرَادُّك إِلى مَعَادٍ قُل رَّبى أَعْلَمُ مَن جَاءَ بِالهُْدَى وَ مَنْ هُوَ فى ضلَالٍ مُّبِينٍ(۸۵)

وَ مَا كُنت تَرْجُوا أَن يُلْقَى إِلَيْك الْكتَابُ إِلا رَحْمَةً مِّن رَّبِّك فَلا تَكُونَنَّ ظهِيراً لِّلْكَافِرِينَ(۸۶)

وَ لا يَصدُّنَّك عَنْ آيَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنزِلَت إِلَيْك وَ ادْعُ إِلى رَبِّك وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشرِكينَ(۸۷)

وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ كُلُّ شئٍ هَالِكٌ إِلّا وَجْهَهُ لَهُ الحُْكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ(۸۸)

«ترجمه آیات»

آن كس كه قرآن را بر تو واجب كرد، تو را به مكه بر مى گرداند. بگو پروردگار من بهتر مى داند كه چه كسى هدايت آورده و چه كسى در گمراهى آشكار است. (۸۵)

تو هيچ اميد نداشتى كه اين كتاب به سويت نازل شود، مگر مرحمتى از پروردگارت، حال كه مشمول اين رحمت شدى، هرگز پشتيبان كافران مباش. (۸۶)

و كفار تو را از آيات خدا باز ندارند بعداز آنكه به سوى تو نازل شد و به سوى پروردگارت دعوت كن و از مشركين مباش (۸۷)

و با خدا معبود ديگرى مخوان كه جز او معبودى نيست همه چيز هلاك پذير است مگر ذات پاك او، حكم خاص اوست و به سوى او برمى گرديد (۸۸)

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۶ صفحه ۱۲۸ «بیان آیات»

اين چند آيه، آيات آخر اين سوره است، و در آن، به رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلم»، وعده جميل مى دهد كه به زودى، بر او منت نهاده و قدر و منزلتش را بلند مى كند، و نفوذ كلمه اش مى دهد، و دينش را بر ساير اديان برترى مى بخشد، و امنيت و سلامتى را بر او و مؤمنان به او گسترش مى دهد. همان طور كه اين كار را درباره موسى و بنى اسرائيل كرد. و در حقيقت آيات قبل هم، كه داستان موسى «عليه السلام» را بيان مى كرد، براى بيان همين نكته بود.

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←