تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۶: تفاوت میان نسخه‌ها

«'''و انك لتدعوهم الى صراط مستقيم و ان الذين لا يؤمنون بالاخرة عن الصراط لناكبون'''»:

اشاره به اين كه حق صراط مستقيم است و كافران گريزان از حق، از صراط مستقيم منحرف هستند.

كلمه «'''نكب '''» و «'''نكوب '''» به معناى عدول از راه و انحراف از هر چيزى است. سابقا در تفسير سوره فاتحه گفتيم كه صراط مستقيم به معناى راه واضح و روشنى است كه نه در آن اختلاف تصور شود و نه تخلف. به اين معنا كه در اثر و خاصيت آن كه همان رساندن به مقصود است نه اختلاف هس ، و نه خود آن در اين اثرش تخلف مى كند، و اين صفت همان صفت حق است، چون حق نيز واحد است، و نه اجزاى آن با يكديگر اختلاف و تناقض دارد و نه در رساندن به آن مطلوبى كه به سوى آن هدايت مى كند، تخلف مى نمايد. از اين جا نتيجه مى گيريم كه: حق، «صراط مستقيم» است و چون فرموده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) به سوى حق هدايت مى كند، لازمه اش اين مى شود كه به سوى صراط مستقيم هدايت كند.

و اگر از ميان همه صفاتى كه كفار دارند، تنها مسأله بى ايمانى به آخرت را يادآور شده، و به همان يكى اكتفا نموده، بدين جهت است كه اصل اساسى دين حق، بر اين مسأله استوار است كه آدمى داراى حياتى جاودانه است و زندگى او با مرگ خاتمه نمى پذيرد و در آن حيات جاويد، سعادتى دارد كه بايد آن سعادت را با اعتقاد حق و عمل حق به دست آورد. همچنان كه در آن حيات جاويد شقاوتى دارد، كه بايستى از آن بپرهيزد، و معلوم است كه

وقتى مردمى به اين چنين حياتى معتقد نباشند، ديگر گفتگوى با آنان از ساير اصول دين و فروع عملى آن، اثرى ندارد. و به بيانى يگر: دين حق عبارت است از مجموعه اى از تكاليف اعتقادى و عملى، و اين تكليف ها، جز با مسأله حساب و جزاء تمام نمى شود، (چون اگر بنا باشد به نيكوكار مزد و به بدكار كيفر داده نشود، او اميدى به كار نيك و ترسى از كار زشت خود ندارد، و در نتيجه، تكليف به كار نيك و اجتناب از كار زشت، لغو و بيهوده مى شود).  

و قرآن كريم، روز قيامت را براى پاداش و كيفر معين فرموده، و چون كفار به روز قيامت ايمان ندارند، ديگر دين در نظر آنان مفهومى ندارد و آن ها حياتى جز حيات مادى دنيا براى خود سراغ ندارند. در نتيجه، سعادت و خوشبختى را جز رسيدن به لذائذ مادى و تمتع به لذات شكم و پايين شكم نمى بينند و لازمه آن، همين است كه جز هوى و خواهش نفس را پيروى نكنند. حالا اين خواهش ‍ نفسانى، موافق با حق باشد يا مخالف با آن.  

پس خلاصه اين دو آيه اين شد كه: اين ها به تو ايمان نخواهند آورد، چون تو ايشان را به سوى صراط مستقيم مى خوانى و اين ها، جز انحراف از راه هدفى ندارند.

«'''وَ لَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَ كَشفْنَا مَا بِهِم مِّن ضرٍّ...وَ مَا يَتَضرَّعُونَ'''»:

كلمه «لجاج»، به معناى سرسختى و عناد در انجام عملى است كه نبايد انجام داد. و كلمه «عمه»، به معناى تردد در كارى به خاطر تحير و سرگردانى است. اين معانى را راغب ذكر كرده و صاحب مجمع البيان در معناى «استكانت» گفته كه: به معناى خضوع است، از باب استفعال از ماده «كَون» و معنايش اين است كه:

نخواستند بر صفت خضوع باشند. و جمله «و لو رحمناهم»، بيان و تأييد عدول ايشان از صراط است.  

مى فرمايد: اگر ما به ايشان رحم كنيم و گرفتاريشان را برطرف سازيم، باز رو به ما نمى آورند و با شكر خود، نعمت ما را مقابله و تلافى نمى كنند، بلكه بر تمرد خود از حق و لجاجت در باطل اصرار مى ورزند و در طغيان خود تردد نموده و مى خواهند به آن ادامه دهند. پس رحمت ما به اين كه رفع گرفتارى از آن ها كنيم، فايده اى به حالشان ندارد. همچنان كه تخويف ما به عذاب و نقمت سودى برايشان ندارد. چون ما بارها آن ها را به عذاب خود گرفتيم، مع ذلك به درگاه پروردگار خود خضوع نكردند. پس اينها نه صراط حق به دردشان مى خورد و نه رحمت و كشف ضرّ و نعمت، و نه تخویف با نشان دادن عذاب.

همچنان كه در قرآن هم مكرر خاطرنشان شده، آن وقت چطور در اين جا مى فرمايد: عذاب ايشان را گرفت، و باز به درگاه پروردگار خود استكانت نبردند، و تضرع نكردند؟ و اين كه در آيه اول فرمود: «ما بهم من ضرّ»، و در آيه دوم فرمود: «و لقد اخذناهم بالعذاب»، خود دلالت مى كند بر اين كه كلام، ناظر به عذابى است كه واقع شده و هنوز - يعنى در هنگام نزول اين آيات - برطرف نشده. احتمال هم دارد كه مراد قحطيى باشد كه اهل مكه - چنان كه در روايات آمده - بدان گرفتار شدند.

«'''حَتى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيهِم بَاباً ذَا عَذَابٍ شدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسونَ'''»:

يعنى همچنان به حال خود باقى هستند، نه رحمت در آن ها اثر مى گذارد و نه عذاب ، تا آن كه درى از عذاب شديد - كه همان مرگ است - به رويشان باز كنيم. مرگى كه دنبالش عذاب آخرت است - كه در سياق آيات و مخصوصا آيات آينده به آن اشاره شده است - و اين مرگ هم ناگهانى مى رسد، و به كلى از خير مأيوسشان مى كند.

آيات مورد بحث و اين فصل از گفتار كه با جمله «أفلم يدبروا القول ...» آغاز شده، با جمله اى نظير همان جمله اى كه فصل سابق را خاتمه داد، ختم شده. يعنى آيه هاى: «أيحسبون أنّما نمدّهم به من مالٍ و بنينٍ» - تا آخر آيات - كه عذاب آخرت را يادآورى مى كند، و به زودى براى دومين بار آن را اعاده مى كند.