تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۲: تفاوت میان نسخه‌ها

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسانَ مِن سلَلَةٍ مِّن طِينٍ(۱۲)

ثمَّ إِنَّكم بَعْدَ ذَلِك لَمَيِّتُونَ(۱۵)

ثُمَّ إِنَّكمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ(۱۶)

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكمْ سبْعَ طرَائقَ وَ مَا كُنَّا عَنِ الخَْلْقِ غَافِلِينَ(۱۷)

وَ أَنزَلْنَا مِنَ السمَاءِ مَاءَ بِقَدَرٍ فَأَسكَنَّاهُ فى الاَرْضِ وَ إِنَّا عَلى ذَهَابِ بِهِ لَقَدِرُونَ(۱۸)

فَأَنشأْنَا لَكم بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نخِيلٍ وَ أَعْنَابٍ لَّكمْ فِيهَا فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَ مِنهَا تَأْكلُونَ(۱۹)

وَ إِنَّ لَكمْ فى الاَنْعَامِ لَعِبرَةً نُّسقِيكم مِّمَّا فى بُطونهَا وَ لَكمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَ مِنهَا تَأْكلُونَ(۲۱)

وَ عَلَيهَا وَ عَلى الْفُلْكِ تحْمَلُونَ(۲۲)

و همانا ما آدميان را از خلاصه اى از گل آفريديم. (۱۲)

آنگاه نطفه را، علقه و علقه را مضغه (چيزى شبيه به گوشت جويده) كرديم و سپس آن مضغه را استخوان كرديم، پس بر آن استخوان ها گوشتى پوشانديم، پس از آن خلقتى ديگرش كرديم، پس آفرين بر خدا كه بهترين آفرين.(۱۴)

و براى شما در مطالعه حال چارپايان عبرتى است، كه از شيرش به شما مى نوشانيم (با اينكه اين شربت گوارا از شكم او بيرون مى آيد) و در آن چارپايان براى شما منافع بسيارى است و از خود آنها مى خوريد. (۲۱)

بعد از آن كه خداى سبحان رستگارى مؤمنين را به خاطر اوصافى كه دارند بيان فرمود، به شرح خلقتشان و نعمت هايى كه به آنان ارزانى داشته، كه چگونه تدبير امورشان را كرده و تدبير خود را با خلقت خود توام ساخته، مى پردازد تا معلوم شود اوست ربّ انسان و ربّ هر موجود ديگر، و بر همه واجب است كه تنها او را بپرستند و شريكى برايش نگيرند.

«'''وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسانَ مِن سلَالَةٍ مِّن طِينٍ'''»:

در مجمع البيان مى گويد: كلمه «سلالة» اسم براى هر چيزى است كه از چيزى كشيده و بيرون آورده شود، بر وزن «كساحة» كه اسم است براى چيزى كه جاروب شود.

و ظاهر سياق اين است كه مراد از انسان، نوع بشر باشد كه در نتيجه شامل آدم (عليه السلام) و همه ذريه او مى شود. و مراد از «خلق»، خلق ابتدايى است كه در آن آدم (عليه السلام) را از گِل آفريده و آنگاه نسل او را از نطفه قرار داده است. اين آيه و آيه بعدش در

معنى اين آيه است كه فرموده: «و بدء خلق الانسان من طين ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهين».

و مؤيد اين ظاهر، قول خداى تعالى بعد از اين جمله است كه مى فرمايد: «ثُمّ جعلناه نطفة»، چون اگر مراد از انسان، فرزندان آدم (عليه السلام) بود و بس، و شامل خود آدم (عليه السلام) نمى شد، و مراد از خلقت انسان از گِل، اين بود كه نطفه فرزندان آدم (عليه السلام) هم در آغاز گِل بوده، بايد - به قول بعضى - مى فرمود: «ثُمّ خلقناه نطفة ثُمّ خلقنا النطفة علقة، فخلقنا العلقة مضغة... = پس خلق كرديم او را نطفه اى، پس خلق كرديم نطفه را علقه اى، پس خلق كرديم علقه را مضغه اى...».

با اين بيان، روشن مى شود اين كه بعضى از مفسرين گفته اند: منظور از انسان، جنس بنى آدم است؛ و قول بعضى ديگر كه گفته اند: «منظور از انسان خود آدم (عليه السلام) است»، صحيح نيست.

كلمه «خلق» - به طورى كه گفته اند - در اصل به معناى تقدير و اندازه گيرى بوده، مثلا وقتى مى گويند: «خلق الثوب» معنايش اين است كه پارچه را براى بريدن اندازه گيرى كردم. پس معناى آيه اين مى شود كه: ما انسان را در آغاز از چكيده و خلاصه اى از اجزاى زمين كه با آب آميخته بود، اندازه گيرى كرديم.

«'''ثمَّ جَعَلْنَاهُ نُطفَةً فى قَرَارٍ مَّكِينٍ'''»:

«نطفه»، به معناى آبى اندك است كه بسيار اطلاق مى شود بر مطلق آب. و كلمه «قرار»، مصدر است كه از آن معناى قرارگاه اراده شده تا مبالغه را برساند. و منظور از «قرارگاه مكين»، رحم زنان است كه نطفه در آن قرار مى گيرد. و كلمه «مكين»، صفت رحم است، و توصيف رحم به «مكين»، يا از اين جهت است كه تمكن نگهدارى و حفظ نطفه را از فساد و هدر رفتن دارد، و يا از اين باب است كه نطفه در آن، تمكن زيست دارد.

و معناى جمله اين است كه: سپس ما انسان را نطفه اى كرديم كه در رحم متمكن باشد، همچنان كه آن را در اول از خلاصه اى از گِل درست كرديم. و اين تعبير مى رساند كه: ما طريق خلقت انسان را از آن شكل به اين شكل مبدل نموديم.

«'''ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطفَةَ عَلَقَةً...فَكَسوْنَا الْعِظمَ لحَْماً'''»:

بيان مفردات آيه در جزء پانزدهم سوره حج، جلد قبلى اين كتاب گذشت و در اين كه فرموده: «فكسونا العظام لحما»، استعاره اى است به كنايه اى لطيف.

كلمه «إنشاء»، به طورى كه راغب مى گويد، به معناى ايجاد چيزى و تربيت آن است، همچنان كه «نشاء» و «نشاة»، به معناى احداث و تربيت چيزى است و از همين جهت به جوان نورس مى گويند: «ناشئ».

در اين جمله سياق را از خلقت، به انشاء تغيير داده و فرموده: «ثم انشاناه خلقا آخر»، با اين كه ممكن بود بفرمايد: «ثم خلقناه ...»، و اين به خاطر آن است كه دلالت كند بر اين كه آنچه به وجود آورديم چيز ديگرى، و حقيقت ديگرى است غير از آنچه در مراحل قبلى بود. مثلا، علقه هرچند از نظر اوصاف و خواص و رنگ و طعم و شكل و امثال آن با نطفه فرق دارد، الا اين كه اوصافى كه نطفه داشت، از دست داد و اوصافى همجنس آن را به خود گرفت. خلاصه اگر عين اوصاف نطفه در علقه نيست، ليكن در همجنس آن هست. مثلا اگر سفيد نبود، قرمز مى باشد و هر دو از يك جنس اند به نام رنگ، به خلاف اوصافى كه خدا در مرحله اخير به آن داده و آن را انسان كرده، كه نه عين آن اوصاف در مراحل قبلى بودند و نه همجنس آن. مثلا در «انشاء» اخير، او را صاحب حيات و قدرت و علم كرد. آرى، به او جوهره ذاتى داد (كه ما از آن تعبير مى كنيم به «من») كه نسخه آن، در مراحل قبلى، يعنى در نطفه و علقه و مضغه و عظام پوشيده به لحم، نبود. همچنان كه در آن مراحل، اوصاف علم و قدرت و حيات نبود، پس در مرحله اخير چيزى به وجود آمده كه كاملا مسبوق به عدم بود، يعنى هيچ سابقه اى نداشت.

دارد و نه در صفات و تنها با آن، نوعى اتحاد و تعلق دارد تا آن را در راه رسيدن به مقاصدش به كار گيرد. مانند آلتى كه در دست صاحب آلت است، و در انجام مقاصدش استعمال مى كند. نظير قلم براى نويسنده. پس تن آدمى هم، آلتى است براى جان آدمى.

و اين همان حقيقتى است كه از آيه «و قالوا ءإذا ضللنا فى الارض ءإنا لفى خلق جديد بل هم بلقاء ربهم كافرون * قل يتوفاكم ملك الموت الذى وُكّل بكم» هم استفاده مى شود. پس آن كه ملائكه در حين مرگ او را مى گيرند، آن انسان است، و آنچه در قبر متلاشى مى شود و مى پوسد، آن بدن انسان است ، نه خود انسان.

در آيه مورد بحث، چند گونه حرف عطف به كار برده شده، چند جا با «ثم» عطف شده، و چند جا با «فاء» بعضى از مفسرين در وجه آن گفته اند: مواردى كه با «ثم» عطف شده معطوف كاملا با معطوف عليه مغايرت دارد، مانند سه جمله «ثم جعلناه نطفة» و «ثم خلقنا النطفة علقة» و «ثم انشاناه خلقا آخر» و مواردى كه با فاء عطف شده آن مغايرت را ندارد مانند سه جمله «فخلقنا العلقة مضغة»، «فخلقنا المضغة عظاما و فكسونا العظام لحما».